Cihad hakimiyyəti: Mali uçurumun kənarında

Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Yaxın Şərq və Afrika mənbələri getdikcə daha çox xəbər verir ki, Mali dünyanın ilk rəsmi terror təşkilatı - "Əl-Qaidə" tərəfindən idarə olunan dövləti olmaq ərəfəsindədir. Bamako hərbi xuntasının və "Camaat Nusrat əl-İslam vəl-Müslimin" (JNIM) qruplaşmasının qarşıdurması artıq son mərhələyə keçib: paytaxt blokadadadır, yanacaq çatışmır, qiymətlər qalxır, infrastruktur iflic olub.

2025-ci ilin astanasında dünya qəribə paradoks qarşısında qalıb: qloballaşma ölkələri bir-birindən asılı etdi, amma onları sabit etmədi. Əksinə, böhranları yoluxdurucu hala gətirdi. Xəritədə yeni anarxiya ocağı peyda olanda, qeyri-sabitliyin dalğaları indi ticarət, miqrasiya və terror vasitəsilə paytaxtlara əvvəllər heç olmadığı qədər sürətlə çatır.

Səhil: yeni dünyanın titrək ürəyi

Seneqaldan Eritreyaya qədər uzanan Səhil bölgəsi bu yeni qlobal qızdırmanın episentrinə çevrilib. 2024-cü ildə dünyada terrorla bağlı ölüm hadisələrinin 51 faizi məhz burada qeydə alınıb. Əgər Bamako çökərsə, Mali "Əl-Qaidə"nin formal idarə etdiyi ilk ölkə olacaq. Bu təkcə Afrikanın deyil, həm də beynəlxalq institutların - BMT-dən tutmuş Aİ-yə qədər - acizliyinin simvoludur.

Sual budur: necə oldu ki, Səhil beynəlxalq terrorizmin laboratoriyasına çevrildi? Qlobal şəbəkə strukturu necə "prototip dövlətə" çevrildi? Və bu, beynəlxalq təhlükəsizlik sistemini nəyə aparır?

İqtisadi və sosial çöküş

Son aylarda Bamakoda yanacağın qiyməti üç dəfə bahalaşıb, ərzaq tədarükü isə demək olar, dayanıb. Seneqal və Fil Dişi Sahilindən gələn yollar JNIM tərəfindən blokadadadır. Klassik "açlıq mühasirəsi" taktikasından istifadə olunur - insanlar və hərbçilər həm mənəvi, həm də fiziki cəhətdən tükənir. Nəticədə meydanı silahlılar deyil, aclıq və ümidsizlik ələ alır.

Məktəblər, universitetlər, idarələr bağlanıb. Elektrik fasilələrlə verilir. İnflyasiya fonunda "qara bazar" çiçəklənir. Bu vəziyyət, çevrilişlə hakimiyyətə gələn və fransız qoşunlarını ölkədən çıxaran Assimi Qoytanın hökumətinə olan az qalan etimadı da sarsıdır.

Fransız protektoratından rus eksperimentinə

2021-ci ildə Mali xuntası Fransa qüvvələrini ölkədən çıxardı, Parisin "neokolonial iddialarını" və səmərəsizliyini bəhanə gətirərək. Onların yerinə rus "Vaqner" muzdluları gəldi. İlk vaxtlar təhlükəsizlik təəssüratı yarandı, amma bu, struktur problemləri həll etmədi. Şimal və mərkəzi bölgələrdə mülki əhaliyə qarşı zorakılıqlar və qətllər artdı. Dövlətin bacarmadığı yerdə "islamçılar" bəzən elementar "ədalət" və "müdafiə" təmin edirdi. Ona görə də insanlar bir-bir kəndlərlə onların tərəfinə keçirdi.

Bu gün "vaqnerçilər" qızıl mədənlərinə nəzarət edir və Qoyta rejimini qoruyur, amma real hakimiyyət artıq paytaxtın əlindən çıxır. Paradox ondadır ki, "xarici qüvvələrə" arxalanan hərbi rejim, əslində, islamizmin böyüməsini daha da sürətləndirib.

JNIM: "Əl-Qaidə"nin afrikalı qolu

"Camaat Nusrat əl-İslam vəl-Müslimin" - 2017-ci ildə yaradılmış birləşmiş cihadçı koalisiyadır. "Ənsar əd-Din", "Əl-Murabitun" və "Səhil Əmirliyi" kimi qrupları birləşdirir. Onların fəaliyyət arealı Mali, Niger, Burkina-Faso və Mavritaniyanı əhatə edir. Formal olaraq "Əl-Qaidə"yə tabe olsalar da, məqsədləri eynidir - dövlətləri birbaşa ələ keçirmək yox, onları içəridən çürütmək.

Məqsədləri aydındır: bölgədə dünyəvi qanunları şəriət qaydaları ilə əvəzləmək, idarəetməni "əmir"lər şəbəkəsi üzərindən qurmaq. Mali onlar üçün mini-Afqanistandır - geniş ərazi, zəif ordu, korrupsiyalaşmış elita və xarici asılılıq.

"Tükəndirmə müharibəsi": Əfqan ssenarisi yenidən

Analitiklər JNIM-in strategiyasını "Taliban"ın Kabulu ələ keçirmə taktikası ilə müqayisə edirlər. Əvvəlcə yollar bağlanır, sonra təhlükəsizlik qüvvələri yorulur, ardınca "münaqişənin siyasi həlli" adı altında danışıqlar başlanır. Beləcə, cihadçılar özlərini "siyasi aktor" kimi leqallaşdırır.

Artıq Bamakoda xunta nümayəndələri ilə JNIM emissarları arasında gizli təmaslardan söz gedir. Rəsmi təsdiq olmasa da, tendensiya aydındır: hakimiyyət çıxış yolu axtarır və yolları, sərhədləri, ərzaq tədarükünü nəzarətdə saxlayanlarla razılığa gəlmək istəyə bilər.

Tarixi-siyasi fon: antikolonial ideallardan strateji boşluq zonasına

Səhil ölkələrinin 1960-cı illərdə qazandığı müstəqillik onlara institusional yetkinlik gətirmədi. Hakim elitalar etnik və regional loyallıqlara söykənərək, legitimliyi daim sual altında olan saxta dövlətlər yaratdılar. İqtisadi struktur dəyişmədi - xammal ixracına dayanan kolonial model, sənayesiz iqtisadiyyat, sürətli əhali artımı.

2011-ci ildə Liviyanın dağılması domino effekti yaratdı: minlərlə silahlı döyüşçü və on minlərlə silah cənuba axdı. Bu, xüsusilə Malidə köhnə etnik qarşıdurmaları yenidən alovlandırdı. Tuarəqlər Azavad muxtariyyəti uğrunda yenidən silaha sarıldılar, amma meydanı çox tez cihadçılar ələ keçirdilər - AQIM, MUJAO, Ansar Dine kimi qruplar ideoloji nəzarəti tam üzərlərinə götürdülər. Beləcə, yerli muxtariyyət arzusu qlobal "cihad" ideologiyası tərəfindən uduldu.

Fransanın Serval (2013) və Barkhane (2014-2022) əməliyyatları qısamüddətli sabitlik gətirdi, amma strateji baxımdan tam iflasa uğradı. Qərb və beynəlxalq qurumlar bölgədə real suverenlik deyil, "xarici himayə" sistemi yaratdılar. Nəticədə üç əsas zona - Liptako-Qurma, Çad gölü ətrafı və Niger sərhədləri - dövlət nəzarətindən çıxaraq "boşluq zonalarına" çevrildi.

Çöküş mexanizmi: terrorla mübarizə terroru necə doğurur

Afrikada ekstremizmə qarşı mübarizə modeli Əfqanıstandakı səhvlərin eynilə təkrarı oldu. Yerli hərbi elitalar xarici dəstəyə arxalanaraq, xalq arasında legitimliyini tam itirdi. Beynəlxalq qüvvələr çıxandan sonra, onların əllərində yalnız repressiya alətləri qaldı.

Fransızların getməsi və BMT-nin MINUSMA missiyasının 2023-cü ildə bağlanmasından sonra, Mali faktiki olaraq hərbçilərin və rus muzdlularının - "Vaqner" qrupunun - nəzarətinə keçdi. 2022-ci ilin martında Mura kəndində baş verən qırğında 300-dən çox mülki şəxs qətlə yetirildi. Bu, dönüş nöqtəsi oldu - əhali rejimdən tam üz döndərdi.

Mali iqtisadiyyatı, əhalisinin 75 faizi gündə 2 dollardan az gəlirlə yaşayan bir ölkə üçün, blokada və sanksiyalar altında dağılıb. İslamçılar yanacaq və ərzaq ticarətinə nəzarəti ələ alıblar, şimal və mərkəzi bölgələrdə faktiki logistika idarəçiliyini həyata keçirirlər. Onların strategiyası "tükəndirmə müharibəsi"dir - tədarükü pozmaq, humanitar böhran yaratmaq və özlərini "nizam və ədalət təminatçısı" kimi təqdim etmək.

Beləcə, cihadizm "mobil terror" mərhələsindən "kvazidövlət" mərhələsinə keçdi. "Əl-Qaidə"yə bağlı JNIM artıq Mərkəzi Malinin böyük hissəsində paralel idarəetmə, vergi və şəriət məhkəmələri sistemi qurub.

Geopolitik ölçü: Səhil - yeni qlobal rəqabət meydanı

Səhil təkcə Səhra ilə savanna arasındakı tozlu zolaq deyil. Bu, XXI əsrin yeni dünya bölgüsünün kəsişmə nöqtəsidir. Atlantik okeanından Qırmızı dənizə qədər uzanan bu region - Mavritaniya, Mali, Niger, Burkina-Faso, Çad və Sudanı əhatə edir. Xəritədə bu, "boz torpaq zolağı" kimi görünür, amma geosiyasətdə bu, resurslar, marşrutlar və beyinlər uğrunda mübarizənin mərkəzidir.

Qərbin Barkhane və MINUSMA kimi missiyalarının uğursuzluğundan sonra Fransa və Aİ-nin bölgədəki təsiri çökdü. Paris nəinki Gao, Timbuktu və Niamedəki bazalarını itirdi, həm də Fransanın atom energetikasının 15 faizini təmin edən Niger uran yataqları üzərində nəzarəti əldən verdi.

Nigerin Orano (keçmiş Areva) şirkəti ilə əməkdaşlığı dayandırması Səhildə neokolonial dövrün sonunu simvolizə etdi. Niamedə küçələrdə Fransa bayraqları yandırıldı, "France dégage!" ("Fransa rədd ol!") şüarı yeni "suveren" hərbi elitaların ideoloji bəyannaməsinə çevrildi.

Bu boşluğu Moskva cərrahi dəqiqliklə doldurdu. "Vaqner" strukturunun sonradan Rusiya Müdafiə Nazirliyinin "Afrika korpusu"na inteqrasiya olunması ilə Rusiya Mali, Mərkəzi Afrika Respublikası və Burkina-Fasoda möhkəmləndi.

Mexanizm sadədir: "təhlükəsizlik əvəzində resurslar". Malidə rus muzdluları Morila və Syama qızıl mədənlərini qoruyur, Mərkəzi Afrikada isə almaz və uran hasilatını nəzarətdə saxlayır. BMT məlumatına görə, 2021-ci ildən bəri Malidən BƏƏ və Rusiyaya qızıl ixracı 60 faizdən çox artıb.

Nigerlə Moskva arasında silah tədarükü və hərbçi hazırlığı ilə bağlı danışıqlar gedir. Rusiya "təhlükəsizlik paketi" təklif edir - hava hücumundan müdafiə, pilotsuz uçuş aparatları və təlimatçılar daxil olmaqla.

Rusiyanın diskursu "suveren təhlükəsizlik" ideyasına əsaslanır - yəni Qərb demokratiya modelinə qarşı dövlətlərin xarici diktə olmadan özünüqoruma haqqı. Bu yanaşma, Qərbin təzyiqindən bezmiş hərbi elitalar üçün ideoloji cəhətdən çox cəlbedicidir.

Pekin isə fərqli, amma səssiz oynayır. "Bir kəmər, bir yol" təşəbbüsü çərçivəsində Çin son on ildə Afrikaya 60 milyard dollardan çox sərmayə yatırıb. Səhil üçün prioritet sahələr yollar, dəmir yolları, kənd təsərrüfatı və günəş energetikasıdır.

Malidə Sinohydro şirkəti Quruba SES-i tikib, Nigerdə Azelik uran layihəsinin infrastrukturunu qurub, Çadda isə N'Jamena neft emalı zavoduna nəzarət edir. Çin çevrilişlərdən və siyasətdən uzaq durur, borc asılılığı vasitəsilə təsir qurur: Səhil ölkələrinin Pekinə borcu 13 milyard dollara çatıb - yəni, nə güllə, nə də tank - sadəcə kredit və asılılıq.

Türkiyə: yeni oyunçu, yeni üslub

Son illərdə Türkiyə də Səhil oyununa qoşulub. Somalidəki Camp TURKSOM hərbi bazasından və Liviyada aktiv iştirakından sonra Ankara bu regionu öz "afrika-asiyalı" strategiyasının cənub qanadı kimi görür.

TİKA, Diyanet və humanitar missiyalar vasitəsilə Türkiyə "islam həmrəyliyi" ideyasını - yəni yumşaq neosmanlı təsir modelini - yayır. Nigerdə hərbi attaşe ofisi açılıb, türk zabitləri yerli orduları hazırlayır, Çadda su və səhiyyə layihələri həyata keçirilir.

Xüsusi istiqamət - "dron diplomatiyasıdır": Bayraktar TB2-lərin ixracı və texniki xidmət mərkəzlərinin yaradılması. Bu, yerli rejimlər üçün təkcə texnologiya deyil, Qərbdən müstəqilliyin simvoludur.

Afrika gəncləri və hərbi elitaları üçün Ərdoğan "Amerikadan qorxmayan lider" obrazıdır. Bu, Qərbin "demokratiya təlimatı"na qarşı "öz yolumuz" konsepsiyasını gücləndirir.

Yeni təsir triadası və Qərbin böhranı

Səhil indi üç fərqli strategiyanın kəsişməsindədir:
Rusiya - hərbi və güc vasitələri ilə,
Çin - iqtisadi və institusional alətlərlə,
Türkiyə - dini, mədəni və humanitar təsir gücü ilə.

Bu üçlük Qərbə alternativ yaradır: "demokratik tranzit" əvəzinə "suveren inkişaf". Yəni, hər xalqın öz yolunu seçmək haqqı.

Qərb üçün bu, təkcə mövqe itkisi deyil, həm də legitimlik böhranıdır. Mali (2020, 2021), Burkina-Faso (2022) və Nigerdə (2023) baş verən çevrilişlər "demokratiya keçidi" şüarını gülünc hala gətirib.

Aİ indi humanitar proqramlarla reputasiyasını xilas etməyə çalışır, amma inam çoxdan itirilib. Parisə sadiq görünən Seneqal və Fil Dişi Sahili belə, artıq Ankara və Pekinlə yeni istiqamətlər axtarır.

Qərbin tərk etdiyi boşluqda yeni Afrika reallığı yaranır - çoxqütblü, praqmatik və emosional baxımdan anti-Qərb. Səhil XXI əsrin laboratoriyasına çevrilib: dünya indi burda sınaqdan keçirir - Qlobal Cənub Qərbsiz yaşaya bilərmi və əgər bəli, onun yeni cazibə mərkəzi kim olacaq?

Regional nəticələr: humanitar və miqrasiya burulğanı

Son on ildə davam edən münaqişələr nəticəsində 5,4 milyondan çox insan öz evlərini tərk etməyə məcbur qalıb. Səhil bölgəsində temperatur artımı dünya üzrə orta göstəricidən 1,5 dəfə yüksəkdir. Bu isə min illərlə formalaşmış ənənəvi təsərrüfat sistemlərini sıradan çıxarır. İqlim dəyişikliyinin yaratdığı zərbə və müharibə xaosu regionu potensial kütləvi miqrasiyanın yeni mənbəyinə çevirir.

Əgər 2015-ci ildə Avropa Suriyadan gələn qaçqın axınını "böhran" kimi yaşadısa, 2025-2030-cu illərdə Səhil böhranı "ikinci miqrasiya dalğası"nı yarada bilər - həm də qat-qat böyük miqyasda. BMT-nin hesablamalarına görə, 2035-ci ilə qədər iqlim fəlakətləri və silahlı toqquşmalar səbəbindən 30 milyonadək insan regionu tərk edə bilər.

Dövlət cihadının presedenti

Ən böyük təhlükə tək-tük terror hücumlarında deyil, ekstremizmin institusional xarakter almasıdır. Mali, islamçıların sadəcə ərazi ələ keçirmədiyi, həm də idarəetmə sistemi qurduğu ilk ölkə nümunəsinə çevrilə bilər. Bu, terrorizmi müvəqqəti təhlükə yox, sabit vəziyyətə çevirir.

Tarixi paralel aydındır - 1996-cı ilin Əfqanıstanı. Amma Mali daha mürəkkəbdir: burada cəmiyyət çoxetnikdir və islamçıların legitimliyi "sosial müqavilə" üzərində qurulur - təhlükəsizlik qarşılığında ədalət. Korrupsiyalaşmış məmurun hökmü ilə müqayisədə şəriət məhkəməsinin qərarı kənd sakinlərinə daha ədalətli görünür.

Əgər Bamako çökərsə, yeni rejim "klassik xilafət" olmayacaq. Bu, cihadçı ideologiyalı, amma iqtisadi baxımdan praqmatik bir kvazidövlət olacaq. Belə rejimin mövcudluğu təkcə Afrika üçün yox, bütün beynəlxalq hüquq sisteminin - yəni Vestfaliya modelinin özülünə zərbə deməkdir.

Beynəlxalq nəticələr və mümkün ssenarilər

Regional ssenari: Mali düşərsə, JNIM və İslam Dövləti - Səhil filialı (ISGS) Niger və Burkina-Fasoda güclənəcək, Əlcəzairin cənub sərhədləri zəifləyəcək, Mavritaniya üzərindən qaçaqmalçılıq artacaq.

Qlobal ssenari: Səhra ilə Yaxın Şərq arasında "keçid zolağı" yaranacaq - logistik, narkotik və qeyri-leqal miqrasiya marşrutlarının birləşdiyi yeni bir cihad kəməri.

Avropa ssenarisi: Yeni qaçqın axını qorxusu fonunda sağ populist partiyalar güclənəcək, Aİ-də siyasi diskurs radikallaşacaq.

Asiya ssenarisi: Çin öz sərmayələrini qorumaq üçün hərbi əməliyyatlara cəlb oluna, nəticədə "iqtisadi neokolonializm"in yeni forması meydana gələ bilər.

Mümkün həll yolları və tövsiyələr

Birincisi, beynəlxalq iştirakın formatı dəyişməlidir: hərbi missiyalarla yox, yerli tərəfdaşlıqlar vasitəsilə iqtisadi və idarəetmə sabitliyinin bərpasına yönəlmiş proqramlarla.

İkincisi, BMT, BVF və Afrika İnkişaf Bankının nəzdində vahid Səhil İnkişaf Fondu yaradılmalıdır. Bu fond humanitar və iqlim proqramlarını təhlükəsizlik məsələləri ilə birləşdirməlidir.

Üçüncüsü, Türkiyə, Azərbaycan və Körfəz ölkələrinin prosesə qoşulması vacibdir - onlar həm islam legitimliyinə, həm də vasitəçi etimadına malikdirlər.

Dördüncüsü, texnoloji təhlükəsizlik - peyk və pilotsuz platformalar vasitəsilə silahlı qrupların hərəkətinin erkən monitorinqi.

Beşincisi, BMT missiyalarının mahiyyəti dəyişməlidir: "sülhməramlılıqdan" (peacekeeping) "sülhquruculuğa" (peace-building) keçid - yəni, əsas məqsəd müvəqqəti nəzarət deyil, dayanıqlı institutların qurulması olmalıdır.

Səhil - XXI əsrin aynası

Mali böhranı bir dövlətin çöküşü deyil, yeni tipli qlobal qeyri-sabitliyin xəbərçisidir. Artıq müharibələr yox, "infrastrukturla anarxiyalar" yaranır - yəni dövlət yoxdur, amma qeyri-leqal qaydalarla idarə olunan sistem qalır.

Beynəlxalq ictimaiyyət üçün Səhil - gələcəyin laboratoriyasıdır. Burada cavab tapılmalı olan sual budur: qlobal sistem dövlətlərin çöküşü ilə mübarizə apara bilərmi - neokolonial üsullara qayıtmadan və yeni zorakılıq formaları yaratmadan?

Əgər dünya Malidə uduzsa, bu, təkcə bir ölkənin deyil, "beynəlxalq nizam" anlayışının özünün məğlubiyyəti olacaq.

Milli.Az