Qlobal nizam dağılır: ABŞ artıq Qərbin qoruyucusu deyil?

Qərbin siyasi mənzərəsi ciddi dəyişikliklərə məruz qalır. ABŞ prezidenti Donald Tramp ilə Ukrayna lideri Vladimir Zelenskinin Oval kabinetdəki gərgin qarşıdurması beynəlxalq diplomatik sahədə əsl dalğalanma yaratdı. Bu hadisə Vaşinqtonla Avropa müttəfiqləri arasındakı artan fikir ayrılıqlarını açıq şəkildə nümayiş etdirdi. Avropa İttifaqının siyasi elitası dərhal reaksiya verərək, Ukraynaya birmənalı dəstək ifadə etdi və öz strateji prioritetlərini yenidən nəzərdən keçirməyə ehtiyac olduğunu vurğuladı. Bu böhran yalnız Qərbin birliyini sarsıtmır, həm də qaydalara əsaslanan qlobal nizama ciddi təhlükə yaradır.

Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Oval kabinetdə baş verən qarşıdurma Avropanın strateji tərəfdaşlıq modelinin çat verdiyinin açıq siqnalına çevrildi. Ən qorxulusu isə odur ki, artıq Avropa Rusiyaya qarşı ABŞ-ın dəstəyi olmadan dayanmaq məcburiyyətində qala bilər.

Həftənin əvvəlində ABŞ BMT-nin Rusiyanın Ukraynadakı hərbi əməliyyatlarını pisləyən qətnaməsinə qarşı çıxanda və Moskva ilə Pxenyanın yanında yer alanda, Avropa paytaxtlarında transatlantik münasibətlərin dərin böhran keçirdiyi barədə narahatlıqlar səsləndi. Ancaq Oval kabinetdə Trampın Zelenskini açıq şəkildə danlaması ilə artıq hər şey tam aydın oldu: əvvəlki etimad tamamilə məhv edilib.

İqtisadi böhranlar və hərbi münaqişələr zamanı soyuqqanlılığını qoruyub saxlayan Avropa rəsmiləri bu dəfə ciddi təşviş içindədirlər. Çünki II Dünya Müharibəsindən sonra Avropa İttifaqı və ABŞ-ı yalnız siyasət deyil, eyni zamanda ortaq dəyərlər birləşdirirdi. İndi isə bu əlaqələr zəifləyir.

Tramp administrasiyası son onilliklər ərzində transatlantik alyansa ən ciddi zərbəni vurdu. Fransa prezidenti Emmanuel Makron, Böyük Britaniyanın baş naziri Keir Starmer və Avropa Komissiyasının rəhbəri Ursula fon der Lyayen baş verənləri Avropa üçün "nəsillərarası çağırış" adlandırdılar. Böhrana cavab olaraq Aİ Ukraynaya 20 milyard avro həcmində təcili hərbi yardım paketi ayırmağa hazırlaşır. Lakin bu, Avropanın təhlükəsizliyini tam təmin etməsi üçün lazım olan resursların yalnız kiçik bir hissəsidir.

Uzun illər boyu Avropa İttifaqının müdafiə sistemindəki zəifliklər barədə müzakirələr aparılıb. İndi isə Avropanın əvvəllər göstərmədiyi siyasi iradəyə ehtiyacı var. Yeni reallıqlara sürətlə uyğunlaşmaq isə ciddi suallar doğurur. Əgər ABŞ həqiqətən də Ukraynaya fəal dəstək verməkdən imtina etsə, bu müharibə Kiyevə məcburi şəkildə qəbul etdirilən bir sülh sazişi ilə yayın sonuna qədər başa çata bilər.

Tarixən unikal olan transatlantik münasibətlər artıq dəyişir. Bu ittifaq uzun müddət qarşılıqlı etimad, ümumi maraqlar və qarşılıqlı öhdəliklər əsasında möhkəmlənirdi. Xüsusilə də, Şərqi Avropa ölkələrinin NATO və Aİ-yə qoşulmasından sonra bu əməkdaşlıq daha da güclənmişdi. Lakin indi ABŞ-ın siyasəti getdikcə daha proqnozlaşdırılmaz olur.

Şərqi Avropa ölkələri üçün ABŞ uzun illər azadlıq və təhlükəsizliyin rəmzi olub. Lakin Tramp, vaxtilə Sovet İttifaqından Berlin divarını yıxmağı tələb edən Ronald Reyqanın mirasını inkar edərək, indi Ukraynanı faktiki olaraq Rusiyaya təhvil verməyə hazırdır. Bu yalnız ABŞ-a olan etimadı deyil, eyni zamanda bütün beynəlxalq nizama olan inamı da sarsıdır.

Tramp və Zelenski arasındakı son konfrontasiya ABŞ xarici siyasətinin getdikcə daha dəyişkən və ziddiyyətli olmasının növbəti sübutudur. Dünən Vaşinqton "lazım olduğu qədər" Ukraynanı dəstəkləyəcəyini bildirirdisə, bu gün artıq Kiyevi tamamilə kənarda qoyaraq müharibəni tez bir zamanda yekunlaşdırmağa çalışır. Bu Avropa paytaxtlarında ciddi təşvişə səbəb olub, çünki Avropa liderləri qorxur ki, Trampın siyasəti Rusiyanın cilovlanmasına yönəlmiş bütün səyləri puça çıxaracaq və Avropa təhlükəsizliyini sarsıdacaq.

Oval kabinetdə baş verən insidentdən dərhal sonra Aİ liderləri Zelenskiyə tam dəstək ifadə etdilər. Almaniyanın xarici işlər naziri Annalena Berbok bunu "bəşəriyyətin yeni barbarlıq dövrünə qədəm qoyması" kimi qiymətləndirərək, "qaydalara əsaslanan beynəlxalq sistemin güclülərin özbaşınalığından qorunmaq üçün mübarizə apardığını" bildirdi. Polşa baş naziri Donald Tusk "Ukraynanın tək olmadığını" vurğuladı, Fransa prezidenti Emmanuel Makron isə fövqəladə çıxış edərək Parisin Kiyevə dəstəyinin dəyişməz olduğunu bəyan etdi.

Avropa indi çətin seçim qarşısındadır: ya müstəqil hərbi və iqtisadi institutlarını gücləndirməklə birlikdə hərəkət etməli, ya da Vaşinqtonun proqnozlaşdırılmayan qərarlarından asılı vəziyyətdə qalmalıdır.

ABŞ və Aİ arasındakı münasibətlərin daha da pisləşməsi ticarət əməkdaşlığına ciddi ziyan vura bilər. Avropa Komissiyasının məlumatına görə, 2023-cü ildə Aİ ilə ABŞ arasında ticarət dövriyyəsi 1,6 trilyon avro, qarşılıqlı investisiyalar isə 5,3 trilyon avro təşkil edib. Lakin Tramp artıq Avropa ixracatına yeni rüsumlar tətbiq etməklə hədələyir. Bu isə Avropa İttifaqının cavab tədbirlərini qaçılmaz edir. Avropa Komissiyası artıq ABŞ-dan idxal edilən məhsullara qarşı sanksiya tətbiq etmək üçün siyahı hazırlayır.

İqtisadi münaqişənin dərinləşməsi Avropanı yeni bazarlar axtarmağa və digər tərəfdaşlarla əlaqələri gücləndirməyə vadar edir. Aİ artıq Kanada, Latın Amerikası və Asiya ölkələri ilə əməkdaşlığını genişləndirmək üzərində işləyir ki, ABŞ-dan asılılığı azaltsın. Lakin Vaşinqtonla münasibətlərin soyuması Qərbin Çinlə bağlı siyasətində koordinasiyanı da zəiflədə bilər.

Qərbin gələcəyi Trampın siyasətinə və Avropanın yeni reallıqlara nə dərəcədə tez uyğunlaşacağına bağlı olacaq. ABŞ artıq əvvəlki kimi Avropanın qoruyucusu rolunu yerinə yetirmək istəmir. Bu isə Avropanı indiyə qədər alışmadığı bir situasiyaya - öz təhlükəsizliyinin qarantına çevrilmək məcburiyyətinə gətirib çıxarır.

Avropanın yeni müdafiə düzəni

Mövcud böhranın ən həssas məqamlarından biri müdafiə siyasətidir. Avropa uzun illər ABŞ-ın hərbi çətiri altında təhlükəsizliyini təmin edirdi, lakin indi bu yanaşmanı yenidən nəzərdən keçirməyə məcburdur. Bloomberg nəşrinin qeyd etdiyi kimi, Avropa ölkələri artıq gələn ildən etibarən müdafiə büdcələrini ÜDM-in 3%-nə qədər artırmalıdırlar. Əgər münaqişələr daha da şiddətlənərsə, bu göstərici 7%-ə çata bilər. Bu isə Avropa İttifaqının strateji prioritetlərində fundamental dəyişikliyi qaçılmaz edir.

Hazırkı vəziyyət Böyük Britaniyanı da Avropaya yaxınlaşdırır. Brexit-dən sonra London Aİ-dən uzaqlaşmışdı, lakin Trampın siyasəti təhlükə yaratdığı üçün Britaniya ilə Aİ arasında əməkdaşlıq yenidən gündəmə gəlib. Böyük Britaniyanın baş naziri Keir Starmer, Avropa ilə "yeni alyans" yaratmağın və qitənin təhlükəsizliyini birgə qorumağın vacibliyini bildirib.

Buna baxmayaraq, Avropanın müdafiəyə daha çox vəsait ayırmaq istəməsi, onun qısa müddətdə tam müstəqil hərbi gücə çevrilməsi anlamına gəlmir. ABŞ-ın kəşfiyyat, kosmik texnologiyalar və döyüş meydanında rabitə sistemləri sahəsində unikal imkanları var. Əgər Tramp Ukraynaya dəstəyi tamamilə dayandırsa, bu, Avropanın müdafiə sistemində kritik boşluqlar yaradacaq.

Avropa ABŞ-ı tam əvəz edə biləcəkmi?

Ukraynaya Avropanın dəstəyi ciddi məhdudiyyətlərlə üzləşəcək, hətta Aİ dövlətləri resurslarını tam səfərbər etsələr belə. Əsas boşluqlar təkcə maliyyələşmə və silah istehsalında deyil, həm də kəşfiyyat, peyk sistemləri və döyüş meydanı üçün qabaqcıl rabitə texnologiyalarında özünü göstərir. Bu sahələrdə ABŞ-dan asılılıq çox yüksəkdir. Əgər Tramp Ukraynaya yardımı azaltsa, bu itkilər geri dönməz ola bilər.

1. Maliyyə boşluğu

Avropa İttifaqı artıq Ukraynanı maliyyələşdirməkdə çətinlik çəkir. 2024-cü ilin əvvəlində ABŞ Kiyevə 75 milyard dollardan çox hərbi yardım edib, Aİ və üzv ölkələrin ümumi töhfəsi isə 50 milyard avro civarındadır. Lakin unudulmamalıdır ki, ABŞ-ın yardımı təkcə pulla məhdudlaşmır, o, həm də Ukrayna üçün həyati əhəmiyyət daşıyan silah-sursat tədarükünü öz üzərinə götürüb.

Avropa bu maliyyə boşluğunu doldura biləcəkmi?

Almaniya - Ukraynanın əsas Avropa donoru olaraq təxminən 17 milyard avro hərbi yardım ayırıb, lakin daha çox vəsait ayırmaq büdcə məhdudiyyətlərinə görə çətinləşir.
Fransa və İtaliya - dəstəklərini artırmağa çalışırlar, lakin ABŞ-ın tədarük etdiyi kritik silahları tam əvəz edə bilməzlər.
Şərqi Avropa ölkələri - Polşa və Çexiya Ukraynaya silah verməyə hazırdırlar, lakin onların müdafiə büdcələri də məhduddur.
Üstəlik, Avropanın iqtisadiyyatı hazırda inflyasiya və sosial xərclərin artımı səbəbindən çətin dövrdən keçir, bu da Ukraynaya davamlı maliyyə dəstəyini sual altına qoyur.

2. Sənaye boşluğu

Avropa mərmi istehsalını artırmağa çalışır, xüsusilə 155 mm-lik artilleriya mərmilərinin istehsalını, lakin bu sahədə ciddi gecikmələr var. Aİ 2023-2024-cü illərdə Ukraynaya 1 milyon artilleriya mərmisi verməyi vəd etmişdi, lakin cəmi 300 min mərmi göndərə bildi.

Əsas problemlər:

Məhdud istehsal gücü - Aİ ölkələri istehsalı genişləndirmək üçün əlavə investisiyalar yatırsalar belə, lazımi həcmdə istehsal üçün ən azı 2-3 il tələb olunur.
Xammal çatışmazlığı - Barıt və partlayıcı maddələr Avropada yetərli həcmdə istehsal olunmur.
Logistika problemləri - Avropanın hərbi sənayesi mərkəzləşdirilməmiş və fərqli ölkələrə səpələnmiş olduğu üçün istehsal və tədarük prosesi gecikir.
Əgər ABŞ hərbi yardımı dayandırsa, Ukrayna təkcə mərmi qıtlığı ilə deyil, həm də uzaq mənzilli raketlər, hava hücumundan müdafiə sistemləri və tanklar kimi yüksək texnologiyalı silahların çatışmazlığı ilə üzləşəcək.

Avropa özünü müdafiə edə biləcəkmi?

Hətta Avropa Ukraynaya silah tədarükünü artıra bilsə belə, ABŞ-ın təmin etdiyi kəşfiyyat, kosmos və döyüş rabitəsi sistemlərini əvəz etmək daha çətin olacaq.

Bu sahələrdə əsas boşluqlar:

Peyk məlumatları və kəşfiyyat - ABŞ-ın NRO (Milli Kəşfiyyat İdarəsi) peykləri Rusiya qoşunlarının hərəkətini izləyir və Kiyevə real vaxt rejimində məlumat ötürür. Aİ-nin bu səviyyədə imkanları yoxdur.
Rabitə sistemləri - Ukrayna Starlink və Wideband Global SATCOM kimi ABŞ sistemlərinə güvənir. Avropanın müstəqil hərbi rabitə şəbəkəsi yoxdur.
Döyüş idarəetmə sistemləri - Ukrayna Advanced Field Artillery Tactical Data System (AFATDS) və JADC2 kimi ABŞ sistemlərindən istifadə edir. Avropa bu sahədə hələ çox geri qalır.
Bütün bunlar göstərir ki, Avropa öz təhlükəsizliyini tam təmin etmək üçün illərlə vaxt və trilyonlarla avro investisiya tələb edəcək.

Əgər Tramp ABŞ-ın dəstəyini tamamilə dayandırsa, Avropa dərin bir böhran içində qalacaq. Ukraynanın müdafiəsi üçün həyati əhəmiyyət daşıyan sistemlərin əvəzedilməsi illər alacaq, bu isə Moskvanın mövqeyini xeyli gücləndirəcək.

Nəticə: Avropa müdafiə qabiliyyətini gücləndirməyə çalışsa da, qısa müddətdə ABŞ-ın hərbi gücünü əvəz etməsi qeyri-mümkündür. Bunun üçün təkcə büdcə artımı deyil, həm də sistemli hərbi-sənaye və texnoloji infrastruktur qurulmalıdır. Lakin zaman Avropanın tərəfində deyil. Ukrayna üçün qərarlar yaxın aylarda verilməlidir, Avropa isə hələ buna hazır deyil.

3. Kəşfiyyat, kosmos və rabitə sahəsində boşluqlar

Avropanın Ukraynaya tədarük edə bilməyəcəyi ən mühüm dəstək formalarından biri rabitə və kəşfiyyat infrastrukturudur. Ukrayna döyüş meydanında ABŞ-ın peyk, dron və kiberkəşfiyyat texnologiyalarına kritik dərəcədə bağlıdır.

Kəşfiyyat dəstəyi

Pentaqon müntəzəm olaraq Ukraynaya ən qabaqcıl kəşfiyyat sistemlərindən əldə edilən məlumatları ötürür, o cümlədən:

ABŞ Milli Kosmik-Kəşfiyyat İdarəsinin (NRO) peykləri, Rusiya qoşunlarının hərəkətini real vaxt rejimində izləyir.
Qlobal radio-kəşfiyyat sistemi (NSA və Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi - CIA vasitəsilə), Rusiya hərbi qüvvələrinin rabitəsini dinləməyə və şifrələrini açmağa imkan yaradır.
RQ-4 Global Hawk pilotsuz uçuş aparatları, döyüş meydanında canlı məlumat ötürərək Ukrayna qüvvələrinə düşmənin yerləşməsi barədə kritik kəşfiyyat təqdim edir.
Əgər ABŞ bu məlumatları ötürməyi dayandırsa, Ukrayna ordusu döyüş meydanında operativ qərarlar vermək və düşmənin hərəkətlərinə çevik reaksiya göstərmək imkanını itirəcək.

Kosmik dəstək

Starlink peyk interneti sisteminin Ukraynanın hərbi rabitəsi üçün həyati əhəmiyyət daşıdığı məlumdur. Lakin ABŞ təkcə bu texnologiyanı deyil, həm də Wideband Global SATCOM adlı hərbi peyk sistemini təmin edir, bu isə komandaların təhlükəsiz rabitə imkanlarını genişləndirir.

Avropa bu sahədə ABŞ-ı əvəz edə bilərmi?

Fransa və Almaniyanın məhdud peyk imkanları var, lakin bu sistemlər bütün döyüş meydanını əhatə edə bilmir.
Aİ döyüş meydanı üçün real vaxt rejimində peyk məlumatı ötürə biləcək hərbi infrastruktur yaratmayıb.
Əgər ABŞ Ukraynanın peyk məlumatlarına və döyüş rabitə sistemlərinə çıxışını məhdudlaşdırsa, bu, Ukrayna ordusunun bölmələri arasında koordinasiyanı ciddi şəkildə zəiflədə bilər.

Döyüş rabitəsi və idarəetmə sistemləri

Ukrayna ABŞ-ın döyüş idarəetmə sistemlərinə kritik dərəcədə bağlıdır və bu texnologiyalar olmadan qoşunların koordinasiyası iflic ola bilər. Əsas sistemlər bunlardır:

AFATDS (Advanced Field Artillery Tactical Data System) - artilleriya atəşinin dəqiq koordinasiyasını təmin edir.
JADC2 (Joint All-Domain Command & Control) - müxtəlif məlumat mənbələrindən gələn informasiyanı inteqrasiya edərək vahid komanda idarəetməsi formalaşdırır.
Əgər ABŞ bu sistemlərin istifadəsinə məhdudiyyət qoysa, Ukrayna ordusu döyüş əməliyyatlarını effektiv planlaşdırmaq və idarə etmək imkanını itirəcək. Avropada isə bu texnologiyaları operativ şəkildə tətbiq edə biləcək alternativ sistemlər mövcud deyil.

ABŞ olmadan Avropa Ukraynaya eyni səviyyədə dəstək verə bilərmi?

Açıq şəkildə yox.
Hətta Aİ Ukraynaya maliyyə və silah tədarükünü artırsa belə, kəşfiyyat, peyk rabitəsi və döyüş idarəetmə sistemlərində ABŞ-ın yerini doldura bilməz.

Bütün bunlar ABŞ-ı Ukrayna üçün əvəzedilməz bir hərbi müttəfiqə çevirir. Əgər Tramp həqiqətən də ABŞ-ın hərbi yardımını azaltsa və ya dayandırsa, Avropa illərlə həll edilə bilməyəcək çətinliklərlə üzləşəcək.

Bu isə Ukraynanın hərbi vəziyyətini kritik dərəcədə zəiflədəcək və Rusiya üçün strateji üstünlük yaradacaq.

Transatlantik alyansın gələcəyi

Bəzi Avropa liderləri, o cümlədən İtaliyanın baş naziri Corca Meloni, ABŞ ilə fövqəladə sammit keçirməyi təklif edirlər ki, transatlantik münasibətlərin daha da pisləşməsinin qarşısını alsınlar. Lakin Vaşinqtonun qeyri-sabit xarici siyasəti fonunda Avropa artıq müstəqil təşəbbüslərə üstünlük verir. "Avropa ordusu" ideyası getdikcə daha çox tərəfdar qazanır, müstəqil təhlükəsizlik sisteminin yaradılması planları isə gündəmdə ön sıralara keçir.

ABŞ və Avropa tarixi bir sınaq qarşısındadır. Əgər transatlantik alyans yeni geosiyasi reallıqlara uyğunlaşa bilməsə, bu, qlobal nizamın köklü şəkildə dəyişməsinə gətirib çıxaracaq. Lakin hətta Avropa Tramp administrasiyası ilə əməkdaşlığı davam etdirsə də, onun strateji prioriteti artıq müstəqil müdafiə mexanizmləri qurmağa yönəlib.

Bu böhranın nəticələri yalnız Ukraynanın gələcəyini deyil, həm də qlobal təhlükəsizlik sisteminin taleyini müəyyən edəcək.

ABŞ ilə münasibətlərdə yaranmış böhran Böyük Britaniya ilə Aİ-ni yenidən yaxınlaşdırır, baxmayaraq ki, Brexit hələ də ağır fəsadlar doğurur. Britaniyanın baş naziri Keir Starmer, Avropa ilə "yeni alyans" formalaşdırmağı təklif edərək, qitənin təhlükəsizliyini qorumaq üçün Londonda və Brüsseldə vahid strateji yanaşma yaradılmasını zəruri hesab edir. Starmer artıq Avropa liderləri ilə Tramp administrasiyasına və Ukrayna müharibəsinə qarşı birgə siyasət hazırlamaq üçün məsləhətləşmələr aparır.

Yeni geosiyasi reallıqlara uyğunlaşmaq üçün Avropa İttifaqı müdafiə büdcələrini ÜDM-in ən azı 3%-nə, daha təhlükəli ssenarilərdə isə 7%-nə qədər artırmalı olacaq, - Bloomberg yazır.

Lakin Avropa Ukraynaya silah tədarükünü artırsa belə, kəşfiyyat, kosmik texnologiyalar və hərbi rabitə sahəsində ABŞ-ın imkanlarını əvəz etmək xeyli çətin olacaq.

Corca Meloni və bir sıra digər Avropa liderləri Vaşinqtonla münasibətləri qorumaq üçün sammit çağırmağa çalışsalar da, ekspertlər Aİ-nin getdikcə daha çox müstəqil fəaliyyət göstərməyə məcbur qalacağını vurğulayırlar.

Avropa Tramp administrasiyası ilə əməkdaşlığı davam etdirsə belə, onun əsas strategiyası dəyişib:
İndi qitə öz təhlükəsizliyini təmin etmək üçün yalnız öz gücünə arxalanmağa məcburdur.

Milli.Az