MASKasız siyasət: Ən varlı insandan ən güclü oliqarxa doğru

İlon Mask - özünü texnoloji inqilabçı və messiya kimi təqdim edən milyarder - bu gün hakimiyyətin yeni zirvəsinə qalxır. Əgər o, əvvəllər Marsı məskunlaşdırmaq və elektromobilləri standart hala gətirmək xəyalları qururdusa, indi onun ambisiyaları tamamilə fərqli bir istiqamətə yönəlib: əsrlər boyu oyun qaydalarını müəyyən edən sistemin idarə edilməsinə. Mask artıq sadəcə biznesmen deyil - o, siyasi qüvvəyə çevrilib.

Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Trampın hakimiyyətə gəlişi və Maskın yüksəlişi

Donald Trampın Ağ Evə gəlişi ilə Mask özünü böyük qərarların və tarixi hadisələrin mərkəzində tapdı. Əslində, o, ABŞ hökumətində qeyri-rəsmi ikinci şəxsə çevrildi, baxmayaraq ki, onun heç bir konstitusion səlahiyyəti yox idi. Dövlət idarəçiliyində minimal təcrübəsi olan gənc mühəndislərdən ibarət komandası Amerika bürokratiyasının həssas məlumatlarına çıxış əldə etdi. Bu komanda özlərini DOGE Departamenti adlandırırdı - bu ad məşhur kriptovalyuta memindən götürülmüşdü. Lakin bu özünüistehza Maskın təsir miqyasını gizlədə bilmirdi. O, təkcə ictimai rəy ilə manipulyasiya etməklə kifayətlənmirdi, həm də Avropadakı ultrasağ hərəkatları dəstəkləməklə xarici siyasətə aktiv şəkildə müdaxilə edirdi.

Mask Tramp ilə ilk dəfə 2016-cı il seçkilərində qələbəsindən sonra görüşdü. Onların dialoqu məyusluqla başladı: Tramp etiraf etdi ki, Tesla ona dostları tərəfindən hədiyyə edilib, lakin özü başqa avtomobillərə üstünlük verir. Bundan əlavə, prezident NASA-nı yenidən canlandırmaqda israr edirdi, halbuki Mask özəl rəqabət və Marsın kolonizasiyasına diqqət yetirməyi təklif edirdi. Mask o zaman Trampı belə xarakterizə etmişdi: "O, bir az dəli görünür, amma bəlkə nəsə yaxşı işlər görər".

Bu "yaxşı" işlər tezliklə açıq məyusluğa çevrildi. 2017-ci ildə ABŞ Paris İqlim Sazişindən çıxdıqda, Mask prezidentin məsləhət şurasından ayrıldı. Lakin inciklikdən rəğbətə bir addım var. Artıq 2022-ci ildə milyarder "voqk-kültür"ü açıq şəkildə tənqid edərək siyasi fiqura çevrilməyə başladı və daha sonra sağ populizmin əsas səsinə çevrildi, əvvəllər dəstəklədiyi demokratik dəyərləri ictimai şəkildə qınadı.

Twitter: Təsir aləti

Həlledici dönüş nöqtəsi 2022-ci il oldu, Mask Twitter-i (indi X) satın aldı. Onun üçün bu, sadəcə bir investisiya deyildi - bu, siyasi alət idi. Mask tam ifadə azadlığı vəd edərək özünü demokratiyanın müdafiəçisi elan etdi. Lakin qısa müddət sonra platforma sağ ideyalar, memlər və sui-qəsd nəzəriyyələrinin məkanına çevrildi.

Yaxınları onda dəyişikliklər hiss etməyə başladı. Uşaqlarının anası müğənni Qrayms təəccüblənirdi: "Sən ultrasağ kimi danışmağa başlamısan". Mask isə getdikcə daha çox miqrasiya, cinayətkarlıq və "Qərb sivilizasiyasının tənəzzülü" mövzularını müzakirə edirdi. Onun bioqrafı Uolter Ayzekson yazır ki, Texasdakı Tesla zavodunda Co Roqan və Cordan Petersonla birgə keçirilən ziyafət onun siyasi transformasiyasında əsas məqam oldu.

Bu transformasiyanın zirvəsi 2024-cü ildə baş verdi. Mask sadəcə Trampın kampaniyasını dəstəkləmədi, onun əsas mühərrikinə çevrildi, milyonlarla dollar sərmayə qoydu və media imperiyasını işə saldı. Onun əvvəllər elmə və texnologiyaya həsr olunan X-dəki paylaşımları artıq əsasən miqrasiya, seçkilər və "Amerika üçün təhlükələr"dən bəhs edirdi.

Yeni formatda oliqarxiya

Bu gün Mask klassik oliqarx nümunəsidir, sərvəti dövlət resursları üzərində qurulub. Onun şirkətləri onilliklər boyu milyardlarla dollar dövlət müqavilələri alıb, indi isə o, siyasi arenanı öz mövqeyini möhkəmləndirmək üçün istifadə edir. Səlahiyyətlilərin məlumatlarına və idarə mexanizmlərinə çıxış əldə edərək, o, öz biznesini asanlaşdıran, rəqiblərini sıradan çıxaran və sərvətini daha əlçatmaz edən oyun qaydaları təyin edə bilər.

Mask iddia edir ki, o, "Overton pəncərəsini qırıb" - yəni radikal ideyaları qəbul edilə bilən hala gətirib. Lakin əslində o, sadəcə sübut etdi ki, pul, hakimiyyət və texnologiya - hətta ən dayanıqlı demokratiyanı özünə tabe etdirə bilən təhlükəli bir qarışıqdır. Əvvəllər o, ulduzlara çatmaq üçün raketlər qururdusa, indi Yer üzündə özünə taxt qurur.

Milyarder Twitter-i şəxsi siyasət alətinə çevirdi, ultrasağ hərəkatları dəstəklədi və yeni Amerika populistlərinin səsi oldu. Trampın kampaniyasındakı rolu təkcə siyasət deyil, həm də yeni texnologiyalar və köhnə ambisiyaların təhlükəli ittifaq yarada biləcəyinin nümunəsidir.

Bir vaxtlar tərəqqi ideallarının simvolu kimi görünən Mask, indi kinayənin təcəssümünə çevrilir. Dünyanın ən zəngin insanlarından biri kimi o, artıq sadəcə biznesmen deyil - o, daha qaranlıq bir dövrün memarıdır.

İlon Mask - adı texnoloji nailiyyətlər və insanlığı irəli aparmaq məqsədi güdən möhtəşəm layihələrlə assosiasiya olunan bir şəxsdir. Lakin bu romantik görüntünün arxasında, sərvətini yalnız innovasiyalar sayəsində deyil, həm də əsasən dövlət kontraktları və manipulyasiyalar hesabına qazanmış bir sahibkar dayanır. Bu gün Donald Trampı dəstəkləməklə və Respublikaçılar Partiyası ilə sıx əməkdaşlıq etməklə Mask sadəcə öz təsirini genişləndirmir - o, klassik oliqarx mövqeyini gücləndirir.

Dövlət pulları hesabına qurulan imperiya

2025-ci ilin fevralına olan məlumata görə, Forbes Maskın sərvətini 406,7 milyard dollar olaraq qiymətləndirib ki, bu da onu dünyanın ən zəngin insanı edir. Lakin unutmamaq vacibdir ki, bu kapitalın əhəmiyyətli hissəsi dövlət maliyyələşdirilməsinə əsaslanır. SpaceX, Tesla və artıq X Corp. (sabiq Twitter) adlanan şirkətlər - Maskın idarə etdiyi bu müəssisələr böyük ölçüdə ABŞ büdcəsindən asılıdır.

SpaceX - Maskın şəxsən təsis etdiyi yeganə şirkətdir və bəlkə də ən uğurlusudur. Bu uğur böyük ölçüdə dövlət investisiyalarına əsaslanır: şirkətin ilk on ilində yatırımların təxminən yarısı, yəni 500 milyon dollar dövlət büdcəsindən daxil olmuşdur. Daha da əhəmiyyətlisi, Payload Research-in məlumatına görə, 2023-2024-cü illərdə SpaceX-in gəlirlərinin üçdə biri NASA və Pentaqonla bağlanmış müqavilələrdən təmin edilib.

2024-cü ildə Maskın şirkətləri təxminən 3 milyard dollar dəyərində 100-ə yaxın dövlət müqaviləsi imzaladı, son on ildə isə SpaceX və Tesla-nın əldə etdiyi müqavilələrin ümumi məbləği 15,4 milyard dolları keçib. NASA və ABŞ Müdafiə Nazirliyi Mask imperiyasına davamlı maliyyə axını təmin edən əsas sifarişçilərdir.

Tesla: İnnovasiyalarla bahəm, problemlər

Tesla, elektrik inqilabının əsas simvolu olsa da, getdikcə daha çox tənqid hədəfinə çevrilir. Bu avtomobillər üçün sığorta xərclərinin yüksək olması yalnız bahalı innovativ hissələrlə deyil, həm də qəza zamanı artan təhlükə ilə əlaqədardır. 2024-cü ilin noyabrında iSeeCars saytı iki Tesla modelini ən təhlükəli avtomobillər siyahısına daxil etdi - bu avtomobillərin sahibləri qəzaya daha çox məruz qalır.

Tesla-nın avtomatik idarəetmə sistemi (autopilot) xüsusilə mübahisəlidir. 2023-cü ildə şirkət 363 min avtomobili geri çağırmalı oldu, çünki avtomatik idarəetmə funksiyasında problemlər vardı. ABŞ Milli Yol Hərəkəti Təhlükəsizliyi Administrasiyasının (NHTSA) apardığı analiz göstərdi ki, autopilot "əsassız risklər" yaradır və qəzalara səbəb olur.

Bir başqa böyük problem isə sükan idarəetmə sistemindəki qüsurlardır. 2016-cı ildən bəri minlərlə Tesla sahibi sükan sisteminin bloklanmasından şikayət edib. Reuters-in apardığı araşdırma göstərdi ki, Tesla narazı müştərilərin xidmət mərkəzlərinə müraciət etməməsi üçün gizli qrup yaradıb və beləliklə, rəsmi şikayətlərin sayını minimuma endirib.

Əmək hüquqları və korporativ qalmaqallar

Mask öz əməkdaşlarına qarşı sərt münasibəti ilə tanınır və onun şirkətləri əmək hüquqlarının pozulması ilə bağlı qalmaqallarla tez-tez gündəmə gəlir. 2024-cü ildə Milli Əmək Münasibətləri Şurası (NLRB) Maskı bir tviti səbəbindən məhkəməyə Verdi - həmin tvitdə o, həmkarlar ittifaqına qoşulmaq qərarına gələn işçilərin səhm hüquqlarından məhrum ola biləcəklərini bildirmişdi.

SpaceX də bir neçə məhkəmə işinin mərkəzində olub. Ən diqqətçəkənlərdən biri seksizmə görə Maskı tənqid edən mühəndislərin işdən çıxarılması ilə bağlı idi. Şirkət sanksiyalarla üzləşdikdə, onun vəkilləri əmək müfəttişlərinin hərəkətlərini məhkəmədə mübahisələndirmək üçün işçi hüquqlarının istismarı ilə tanınan Amazon-un hüquq komandası ilə əməkdaşlıq etdi.

SpaceX-in istehsalat sahələrində təhlükəsizlik göstəriciləri də yaxşı deyil. Şirkət obyektlərində baş verən hadisələrin sayı sektorda orta göstəricilərdən on dəfə çoxdur. Jurnalistlər yüzlərlə işçi zədəsini üzə çıxardılar ki, SpaceX bu hadisələri tənzimləyici orqanlara bildirməmişdi.

Hətta Twitter-i (indiki X Corp.) satın aldıqdan sonra belə, Mask öz siyasətini davam etdirdi. Yüzlərlə işçi, o cümlədən top-menecerlər, qanunsuz işdən çıxarılma və maaşların ödənilməməsinə görə məhkəməyə müraciət etdi. İddiaların məbləği yüz milyonlarla dollar təşkil edir və məhkəmə prosesləri hələ də davam edir.

Yeni dövrün oliqarxı

Mask özünü azadlıq və tərəqqi uğrunda mübariz aparan biri kimi təqdim edir, lakin onun hərəkətləri tam əksini göstərir. Vizioner maskasının arxasında dövlət pulları və siyasi təsirdən istifadə edərək mövqeyini gücləndirən bir sahibkar dayanır. Mask yalnız əmək hüquqlarını və ekoloji standartları pozmaqla kifayətlənmir, həm də bazarlarla manipulyasiya edir, ətrafında yeni bir oliqarxiya tipi yaradır.

Trampı dəstəkləmək və Respublikaçılar Partiyası ilə sıx əlaqələr qurmaq sadəcə siyasi seçim deyil, həm də dövlət müqavilələrinə çıxışı qorumaq və öz biznes maraqlarını müdafiə etmək üçün praqmatik strategiyadır. Mask artıq sadəcə biznesmen və ya ixtiraçı deyil. O, dövlət hakimiyyəti ilə pulların gücünün birləşdiyi yeni, təhlükəli bir düzənin simvoluna çevrilir.

Bu düzən insanlığın gələcəyi ilə bağlı deyil, cəmiyyətin maraqlarını öz şəxsi qazancına qurban verən şəxslərin nəzarətsiz hakimiyyəti ilə bağlıdır. İlon Mask - ictimai etimadın qalıqları üzərində imperiyalar quran yeni oliqarxların ilk fiqurudur.

İlon Mask - milyarder və cəsur sahibkarlığın simvolu - artıq ənənəvi biznes sərhədlərini çoxdan aşıb. Onun fond bazarındakı oyunları getdikcə daha çox araşdırmaların mərkəzində olur, bu isə onun reputasiyasına kölgə salır və onun praktikalarının ədalətliliyini şübhə altına alır. Maskın bazarda atdığı addımlar, ictimai bəyanatları və gizli niyyətləri təkcə impulsivlik deyil, manipulyasiya ilə həmsərhəd olan dəqiq bir strategiyadır.

Twitter: yeni mübarizənin başlanğıcı

Maskın 2022-ci ildə Twitter-i satın alması texnologiya dünyasında ən səs-küylü sövdələşmələrdən biri idi. Lakin bu addım eyni zamanda onu ABŞ Qiymətli Kağızlar və Birjalar Komissiyası (SEC) ilə qarşıdurmaya gətirdi. Mask, sosial şəbəkəni satın almamışdan əvvəl artıq onun əsas minoritar səhmdarı idi, lakin səhmləri almaq niyyətini qanuna uyğun olaraq martın 24-dək bildirməli olduğu halda, bunu yalnız apreldə açıqlayaraq qanunu pozmuşdu. Bu ona üstünlük verdi: rəsmi açıqlamadan əvvəl səhmləri gizli şəkildə almağa və onların dəyərinə təsir etməyə imkan yaratdı.

SEC dəfələrlə Maskı ifadə verməyə çağırdı, lakin o, bu tələbləri açıq şəkildə görməzdən gəldi. Nəticədə nizamlayıcı orqan onun əməkdaşlığını məhkəmə yolu ilə təmin etməyə məcbur oldu. Twitter-in səhmlərlə manipulyasiyası ilə bağlı araşdırma hələ də davam edir və bu iş bütün sənaye üçün mühüm presedentə çevrilə bilər.

Səhmlərlə manipulyasiya Maskın arsenalında heç də yeni bir üsul deyil. 2018-ci ildə o, Tesla-nı hər bir səhmi 420 dollar qiymətinə özəlləşdirmək niyyətində olduğunu bəyan edərək bazarı sarsıtdı. Bu bəyanat səhmlərin qiymətində kəskin artıma səbəb oldu. Lakin çox keçmədən məlum oldu ki, Tesla-nın özəlləşdirilməsi ilə bağlı heç bir real plan mövcud deyil. Bu bəyanat Mask üçün 40 milyon dollar cərimə və Tesla İdarə Heyətinin sədri vəzifəsinin itirilməsi ilə nəticələndi.

Həmin hadisədən sonra SEC milyarderi bizneslə bağlı paylaşımlarını hüquqşünaslarla razılaşdırmağa məcbur etdi. Lakin Maskın qaydalara biganəliyi ilə tanınan biri kimi, bazarda qiymət dəyişikliklərinə səbəb olan bəyanatlar paylaşmağa davam etdi.

2023-cü ildə bir qrup səhmdar onu məhkəməyə verdi və Maskın tvitləri səbəbindən pul itirdiklərini iddia etdilər. Məhkəmə onu günahsız saydı və bəyan etdi ki, Maskın ictimai açıqlamaları daha çox emosional xarakter daşıyır və qəsdən manipulyasiya məqsədi güdmür. Maskın vəkili Aleks Spiro belə deyirdi: "İlon Mask - sadəcə, Twitter-dən asılı impulsiv bir uşaqdır." İronik olaraq, bu arqument məhkəmədə işə yaradı.

Tesla və SolarCity: şübhəli alışlar

Maskın karyerasında ən mübahisəli hadisələrdən biri 2016-cı ildə SolarCity şirkətinin alınması oldu. Tesla, Maskın təsis etdiyi bu şirkəti böyük məbləğə satın aldı ki, bu da səhmdarların narazılığına səbəb oldu. Səhmdarlar iddia edirdilər ki, bu alış Maskın təzyiqi altında Tesla İdarə Heyətinə qəbul etdirilib. Lakin yalnız 2023-cü ildə Mask məhkəmədə təzyiq göstərmədiyini sübut edə bildi. Bununla belə, bir çox analitiklər hələ də hesab edir ki, SolarCity-nin alınması Tesla üçün maliyyə yükü oldu.

Avtopilot və investor manipulyasiyası

2024-cü ilin ortalarından etibarən Tesla yenidən hakimiyyət orqanlarının diqqət mərkəzində oldu. ABŞ Ədliyyə Nazirliyi Maskın Tesla-nın avtopilot sisteminin imkanları ilə bağlı açıqlamalarına dair araşdırma başlatdı. Şirkət rəsmi olaraq sürücülərə yolda diqqətli olmağı və idarəetməni ələ almağa hazır olmalarını xəbərdar etdiyi halda, Maskın ictimai bəyanatları avtomobillərin insan müdaxiləsi olmadan həqiqətən idarə oluna biləcəyi illüziyasını yaradırdı.

Bu bəyanatlar təkcə istehlakçıları çaşdırmırdı, həm də Tesla-nın səhmlərinin qiymətinə təsir edirdi, şirkətin nailiyyətləri barədə yanlış təəssürat yaradırdı. Əgər prokurorluq Maskın qəsdən investorları aldadığını sübut edə bilsə, o, səhmlərlə fırıldaqçılıqda ittiham oluna bilər.

Yeni oliqarxiyanın təcəssümü

Maskın yeni siyasi rolu ona manipulyasiya üçün daha çox imkanlar açır. Xəzinə ödəmələri, dövlət müqavilələri və digər strateji məlumatlara çıxışı indi ona digər investorları qabaqlamaq imkanı verir. O, təkcə Twitter-i ictimai rəyə təsir vasitəsi kimi istifadə etmir, həm də bazarları idarə etmək üçün bir alətə çevirir.

Bir çoxları Maskı eksantrik bir vizioner, addımları isə impulsiv və emosional hesab edir. Lakin daha dərindən baxsaq, bu "impulsivlik" arxasında dəqiq bir hesablama gizlənir. Mask öz ictimai bəyanatlarını səhm qiymətlərinə, bazar əhval-ruhiyyəsinə və hətta siyasi proseslərə təsir edən bir silaha çevirməyi bacarır.

İlon Maskın hekayəsi, texnologiya dünyasının ən parlaq ulduzlarından birinin öz mövqeyindən istifadə edərək hakimiyyət və sərvətini möhkəmləndirən bir fiqura çevrildiyini göstərir. Səhmlərlə manipulyasiya onun təsirinin yalnız bir tərəfidir, lakin bu, müasir milyarderlərin necə oyun qaydalarını dəyişdirdiyini açıq şəkildə nümayiş etdirir.

Mask - artıq sadəcə milyarder və texnoloji vizioner deyil. O, Amerikan demokratiyasının özünə meydan oxuyan bir fiqurdur. Onun ambisiyaları çoxdan biznes sərhədlərini aşaraq siyasi arenada möhkəmlənib və o, özünü bir növ kölgə liderinə çevirib. Maskın dünyanı "xilas etməyə hazır dahi sahibkar" olduğuna inananlar üçün son hadisələr bu romantik təsəvvürü ciddi şəkildə şübhə altına alır. Artıq Mask - təkcə təsir göstərmək yox, idarə etmək istəyən bir siyasi qüvvədir.

Xarici siyasətə müdaxilə

Maskın aktiv fəaliyyəti təkcə ABŞ-ın daxili məsələləri ilə məhdudlaşmır. O, artıq Almaniyanın ultrasağçı partiyası olan "Almaniya üçün Alternativ" partiyasının iclasında çıxış edib, Britaniyalı neonasist Tommi Robinsonu açıq şəkildə dəstəkləyib və Böyük Britaniyanın baş naziri Kir Starmeri ABŞ prezident seçkilərini sabotaj etməkdə ittiham edib.

Bu addımlar Avropada qəzəb dalğası yaratdı. Sorğulara əsasən, Almaniyada və Böyük Britaniyada respondentlərin 70%-dən çoxu bu gün Mask haqqında mənfi fikirdədir. Əgər əvvəllər avropalılar Donald Trampı ehtiyatla tənqid edirdilərsə, Maskın onların siyasətinə açıq müdaxiləsi transatlantik münasibətlərin tamamilə pozulması ilə nəticələnə bilər.

Mask bu yeni hakimiyyət modelinin - pul, texnologiya və siyasi təsirin sintezinin təcəssümüdür.

Formal olaraq neytral statusunu qoruyub saxlasa da, əslində Mask ABŞ-ın siyasi sistemində ikinci ən nüfuzlu şəxsə çevrilib. Onun Tramp ilə tandemi ABŞ-ın demokratik institutları üçün misilsiz bir stress-testdir. Yeni idarəetmə dövrünün ilk iki həftəsi göstərdi ki, sistem belə bir çağırışa kifayət qədər hazırlıqlı deyil.

Bu gün Mask sadəcə bir milyarder deyil, texnologiyanın irəliləyiş üçün deyil, təsir gücünü artırmaq üçün istifadə edildiyi yeni bir dövrün simvoludur. O, mandatı olmayan bir siyasətçi kimi çıxış edir, təkcə dövlət idarəçiliyi sistemini deyil, həm də demokratiyanın əsaslarını məhv edir.

Maskın hekayəsi, hakimiyyətin bir şəxsin əlində necə cəmləşdirildiyi barədə bir tarixdir. Əgər ABŞ-ın siyasi sistemi bu çağırışla mübarizə aparmağın yolunu tapmasa, bu sistem, pulların və təsirin demokratiyanı əvəz etdiyi yeni tip oliqarxiyanın qurbanına çevrilə bilər.

Milli.Az