Azərbaycanlılara ən yaxın xalq aşkarlandı, Putin rusiyalı deyil - MÜSAHİBƏ

Genetik tədqiqatçı Orxan Xansuvarın "Teleqraf" İnformasiya Agentliyinə müsahibəsi:

- Orxan bəy, genetik test əsasən hansı istiqamətlər üzrə aparılır və məqsədləri nədir?

- Mənim çalışdığım şirkət iki istiqamətdə tədqiqat aparır. Birinci istiqamət arxiv və sənədli materiallara əsaslanır. Bu sənədlər vasitəsilə biz maksimum 1700-cü illərə qədər geriyə gedib tədqiqat apara bilirik. Təxminən həmin dövrlərdən Rusiya imperiyası əhalini siyahıya almağa başlayıb, sənədləşmə işlərinə start verilib. Kimlərin hansı regionda yaşadığı, kimlərə məxsus evlərin olması kimi məlumatlar siyahılarda əks olunur. Bu sənədlərə əsaslanaraq 18-ci əsrdən üzübəri zaman kəsimini öyrənmək mümkündür.

Genetik testlər sayəsində isə 2000 il əvvələ qədər əcdadlarımızın izini aşkarlaya bilirik. Bu, bir həqiqətdir ki, yaşadığımız coğrafiyada 1700-cü ildən əvvələ kimi sənədləşmə demək olar ki, mövcud olmayıb. O dövrlərdə farsların və digər xalqların bölgədə təsirləri olub, amma kəndlərin və əhalinin dəqiq qeydiyyatı aparılmayıb. Normal arxiv sistemi qurulmayıb. Bu səbəbdən 1700-cü ildən əvvələ dair məlumatlar əsasən genetik analizlərə əsaslanır.

Məsələn, ölkəmizdə bəzi insanlar özlərini seyid kimi təqdim edirlər. Genetik test nəticələri bunun əksini göstərir. Hətta bəzilərinin mənşəyi tamamilə başqa ünvana, tutalım, gürcü kökünə gedib çıxır. Bəzi məşhur ocaqlar var ki, insanlar ora ziyarətə gedirlər, amma bu yerlərin həqiqi mənşəyi, tarixi-genetik və sənədli araşdırmalar çox fərqli nəticələr ortaya qoyur.

- Etnik mənşəyin müəyyən olunmasında genetik testlərin elmi əsası nədir, bu testlərin nəticələri nə dərəcədə etibarlıdır?

- Adından da göründüyü kimi, bu sahə gələcəkdə yeni bir eranın əsasını qoyacaq elmi potensiala malikdir. Çünki genetika insan haqqında demək olar ki, bütün informasiyaları - mənşə, xəstəlik riski, əcdadlar, miqrasiya yolları və sair amilləri aşkarlaya bilir.

Əslində, genetik mənşə dedikdə genin özünün bu informasiyaları bioloji surətdə ötürülməsini əks etdirir. Biz gen analizi vasitəsilə elmi şəkildə bir insanın əcdadının mənşəyini, onun genetik xəstəliklərini, irsi mutasiyalarını, əcdadlarının keçdiyi miqrasiya yollarını və hansı coğrafi bölgələrdə formalaşan genetik variasiyalara malik olduğunu öyrənə bilirik.

- Bu mərhələlər hansı formada həyata keçirilir?

- Mərhələlər çox sadədir. Test verən insandan qan analizi götürülməsinə ehtiyac yoxdur, sadəcə ağız boşluğundan alınan epitel hüceyrələr kifayət edir. Bu hüceyrələrdəki DNT vasitəsilə analizlər aparılır.

Analizlər əsasən üç istiqamətdə həyata keçirilir. Y-DNT analizləri yalnız kişilərə xas olan və ata xəttini təyin etməyə imkan verən Y xromosom üzərindən aparılır. Bu xromosomda baş verən kiçik mutasiyalar (məsələn, tək bir nukleotid dəyişikliyi) insanın genetik ata xəttini digərlərindən fərqləndirir. Bu da bizi eyni genetik əcdaddan gələn insanlarla birləşdirir.

Maraqlı bir elmi nəticə odur ki, əvvəllər təkamül nəzəriyyəsi insanın mənşəyini çox qədim dövrlərə və müxtəlif primat dəstələrə bağlayırdı. Ancaq müasir genetik tədqiqatlar göstərir ki, insan populyasiyalarının böyük əksəriyyəti konkret bir genetik əcdaddan törəyib.

- Dini mənbələr bəşəriyyətin törənişini Adəm və Həvvaya bağlayır. Genetikanın bu məsələyə yanaşması necədir?

- Genetik tədqiqatlar göstərir ki, bütün insanların bir əcdadı var, bir kişidən və bir qadından törəyiblər. Bir kişidən törəyənlər tamamilə eyni Y xromosomuna sahibdir. Amma genetik səviyyədə baş verənlər onları ayırıb, müəyyən şaxələr əmələ gətirib. Bu haploqrup dəyişiklikləri tayfa və nəsil anlayışına bənzəyir, yəni genetik mənşənin bölgü sistemidir.

Bütün bəşəriyyətin ilk mutasiyası A haploqrupudur. Bu haploqrup iki yüz otuz beş min il öncə Afrikada yaranıb. Hazırda A haploqrupu Afrikada çox az, təxminən 14 faiz qalıb. A haploqrupundan müxtəlif haploqruplar törəyib - A, B, S, T kimi bir çox digər haploqruplar. S və T haploqrupları bütün Avrasiyanın və Avropanın əcdadır. S haploqrupu Orta Asiyada indiki monqolları formalaşdırıb. Burada başqa bir mutasiya D, E haploqrupu formalaşdırıb.

D haploqrupu xüsusilə Tibet dağlarında yaponları formalaşdırıb, E haploqrupu Afrikada, onun bəzi qolları tarix boyunca Levant, Şimali Aralıq dənizi sahillərindən Sicilyaya yayılıb. Ən vacib məqam odur ki, Y xromosomu mutasiyalara məruz qalsa da, heç vaxt dəyişmir və yalnız ata xətti üzrə ötürülür.

- Deməli, insan nəsli genetik olaraq ata xəttiylə izlənilir?

- Bəli, Y-DNT heç vaxt tam mənada dəyişmir. Sadəcə olaraq, hər üç-dörd nəsildə müəyyən genetik mutasiyalar baş verir və bu dəyişikliklər nəticəsində yeni qollar yaranır. Bütün bu yeni qollar yenə də Y-DNT daşıyıcısı olaraq qalır. Məsələn, bir şəxsin Y-DNT haploqrupu E-M35 ola bilər. Hətta bunları da müəyyən kodlarla izah edirlər. Bütün bu qolların hamısı nəticədə bir ortaq genetik əcdada bağlanır.

Bundan əlavə, mitoxondrial DNT analizi də mövcuddur. Bu, elmə görə "Yeva" adlanır, Həvvanın törmələri. MtDNT yalnız anadan qız övladına ötürülür və ana xəttini dəyişmədən nəsildən-nəsilə daşıyır. Məsələn, sizin ananızın anası, onun anası və sair - bu xətdə mtDNT dəyişmədən ötürülür.

Genetik testlər əsasən üç istiqamətdə aparılır, Y-DNT analizi yalnız kişilərdə mövcuddur. Ata xəttini, yəni birbaşa kişi əcdadlar xəttini izləməyə imkan verir, yalnız atadan oğula ötürülür. Mutasiyalar nəticəsində fərqli haploqruplar və subkladlar yaranır.

İkincisi, mitoxondrial DNT analizidir. Həm qadınlarda, həm də kişilərdə olur, amma yalnız anadan ötürülür. Ana xəttini (anadan anaya ötürülən xətti) müəyyənləşdirir. Ən qədim qadın əcdad "mitoxondrial Həvva" adlandırılır.

Üçüncüsü autosomal DNT analizidir. İnsan genomunun cinsiyyət xromosomları (Y və X) istisna olmaqla qalan bütün hissəsini əhatə edir. Həm ata, həm ana tərəfdən gələn bütün genetik məlumatı analiz edir. Bu analizlərlə təxminən 8 nəsil geriyə getmək mümkündür. Bu adamın 240-250 ilə autsomal olaraq adamın genetik mənsubiyyəti, hansı regiondan gəldiyi, kimlərlə genetik qohumluq əlaqəsi olduğu, hansı əcdadın hansı zonadan köçdüyü və kimin kimlərlə qarışdığı müəyyən olunur.

Müasir dövrdə bu testləri həyata keçirən çox nüfuzlu şirkətlər mövcuddur.

- Yəni genetik tədqiqatlar əsasında insanın miqrasiya marşrutları və keçdiyi coğrafiyalar da müəyyən edilir.

- Bu tədqiqatlar sayəsində biz hətta rəsmi tarixi yenidən yaza bilərik. Hazırda dünyanın qəbul etdiyi müəyyən bir rəsmi tarix var, amma genetika sahəsində aparılan elmi araşdırmalar bu tarixdəki boşluqları doldura, bəzi faktları təsdiq, bəzilərini isə təkzib edə bilər.

- Sizin test etdiyiniz genetik tədqiqatlar nəyi təsdiq, nəyi təkzib edir?

- Əslində, bu məsələ Azərbaycanda çox ciddi bir mövzudur. Çünki Azərbaycanda demək olar ki, heç kim özünü sadə nəslin nümayəndəsi hesab eləmir. Kimsə peyğəmbərin, imamların, kimisi hansısa tanınmışın nəslindən sayır. Bizim cəmiyyət ən çox dini hekayələri olan cəmiyyətdir. Heç ərəblərdə o qədər seyid hekayəsi yoxdur. Təəssüf ki, Azərbaycanda genetik testlər çox geniş yayılmayıb.

Amma aparılan azsaylı testlər nəticəsində məlum olur ki, Azərbaycanda seyid olduğunu iddia edən bir çox nəslin genetik mənşəyi, xüsusilə Y-DNT baxımından seyidliklə üst-üstə düşmür. Bu, təəccüblü, bəlkə bir çoxları üçün qəbuledilməz olsa da, artıq elmi faktdır.

Unutmayaq ki, bir şəxsin filankəsin oğlu olduğunu sübut etməyin laborator üsulları var. İstifadə olunan avadanlıqlar və texnologiyalar o qədər yüksək səviyyədədir ki, bəzən bu imkanlar Şərq ölkələrində belə yoxdur.

Azərbaycanda yaradılmış Azərbaycan DNT layihəsi çərçivəsində, Əkbər Əliyevin rəhbərliyi ilə aparılan testlər göstərir ki, indiyədək test olunan seyid nəsillərinin heç biri Y-DNT baxımından S haploqrupuna aid deyil. Bəlkə də hələ test olunmamış həqiqi seyid nəsilləri var və onlar bu nəticələrə daxil deyillər. Ancaq bu günə qədər olan fakt budur.

- İndiyədək hansı xan nəslindən olan ailələrin törəmələri genetik testdən keçib? Bu testlərin nəticələri həmin xan nəslinə mənsubiyyəti təsdiq edibmi?

- Bəzi məlumatlar məxfi qalmalıdır. Azərbaycanda aparılmış genetik tədqiqatların nəticələrinə görə, əksər xan nəsli J2 haploqrupuna aiddir. Bu haploqrupun müxtəlif qolları mövcuddur. Məsələn, Talış xanlıqlarına mənsub bəzi nəsillər J2 haploqrupuna aid çıxıb. Onların tötəmələri də mövcuddur və bu şəxslər öz təşəbbüsləri ilə genetik testdən keçiblər.

Eyni zamanda, Qarabağ xanı Pənahəli xanın nəslindən olan bəzi şəxslər test olunub və onların da J2 haploqrupuna mənsub olduqları təsdiqlənib.

Xatırladım ki, J2 haploqrupu Mesopatomiyada, Anadoluda, İranda və Qafqazda yayılıb. Məsələn, Osmanlı sülaləsinin üzvlərinə aid olan nümunələr tədqiq olunub və J2 haploqrupuna aid olduğu müəyyən edilib. Bu fakt Osmanlı sülaləsinin həqiqətən türk mənşəli olduğunu və onların Orta Asiyadan köçdüklərini sübut edir. Onların aid olduğu J2-L581 altqolu daha çox monqol ərazilərində yayılıb, Anadolu türkləri arasında geniş intişar tapıb və bir sıra elmi araşdırmalarla təsdiqlənib.

Məsələn, İranda Qacarlar sülaləsi J1 haploqrupuna mənsubdur. Daha dəqiq desək, onlar J1-Z1842 qoluna aiddirlər. Bu qol J1 haploqrupunun mühüm altqollarından biridir. J1 haploqrupunun digər məşhur alt qolu isə J1-P58-dir. Bu qol hazırda əsasən ərəblər və yəhudilər arasında geniş yayılıb və onların genetik əcdadlarını təmsil edir.

Z1842 isə əsasən Qafqaz xalqlarının genetik izlərini daşıyır. Bu haploqrupa avarlar, ləzgilər və digər Qafqaz xalqları daxildir. Elmi məlumatlara görə, Z1842 təxminən 7 min il əvvəl P58 qolundan ayrılıb. Bu da o deməkdir ki, Qafqaz xalqları ilə semit xalqları qardaş olublar.

Ərəblərin apardığı DNT layihəsində 3000-dən çox seyid nəslindən olan insanın genetik məlumatları toplanıb və araşdırılıb. Bu tədqiqatlar zamanı seyidlərin böyük əksəriyyəti J1 haploqrupunun L859 qoluna aid çıxıb. Bu tədqiqatlarda hətta Hindistandakı seyid nəsillərinin də bu genetik xəttə qoşulduğu müəyyən edilib. Onların genetik ayrılma yaşı təqribən 1400 ilə gedib çıxır. Əgər bir şəxs J1-L859 haploqrupuna aid deyilsə, seyid deyil.

- Genlərdə dəyişikliklər hansı səbəbdən baş verir?

- Dəyişikliklər mutasiyaların hesabına olur. Mutasiyalar müəyyən genom ardıcıllığında baş verən səhvdir. Elm hələ də izah edə bilmir ki, mutasiyalar niyə baş verir.

Elə bir DNT proqramı olur ki, kodlaşmada cüzi səhv silsiləli formada səhvlərə yol açır. Buraya xəstəliklər də daxildir. Eyni zamanda mutasiyalar da buna aiddir. Bizim Y-DNT-də polimorfizm dəyişir. Polimorfizm cüzi hərf ardıcıllığında dəyişir və bu da dəyişdiyi üçün artıq siz öz əcdadınızın xəttindən ayrılıb, öz şaxələrinizi formalaşdırırsınız. Mutasiya dəyişikliyi nəticəsində müxtəlif qollar yaranır.

- Belə bir folklorik fikir var ki, insan nəsli 7 ardıcıllıqdan sonra dəyişir. Genetik məlumatlar nəsildən-nəslə ötürülərkən yeddi nəsil ərzində hansı dəyişikliklər baş verir? Genetik materialın 7-ci nəsildən sonra dəyişməsi fikrinin elmi əsası varmı?

- Yeddi nəsildə Y-DNT dəyişmir. Ata xətti genetik olaraq sabit qalır və heç vaxt dəyişmir. Yalnız autosom DNT yeddi nəsil ərzində dəyişə bilir. Məsələn, atanızın autosomal DNT-si müxtəlif bölgələrdən gələ, onun anası tutalım, Kürdəmirli və ya Naxçıvanlı ola bilər. Bu halda siz Naxçıvanlı əcdadlardan gələn autosom DNT-ni daşıya bilərsiniz.

Atanız isə başqa xüsusiyyətlərə sahib ola bilər. Ancaq Y-DNT baxımından siz atanızla tam eynisiniz, çünki bu, yalnız kişi xətti ilə ötürülür.

- Yəni dəyişikliklər qadınla bağlıdır?

- Autosomal DNT ümumi əcdadlara bağlıdır və qadın vasitəsilə də ötürülə bilər. Bu səbəbdən autosom-DNT elmdə Y-DNT qədər etibarlı və spesifik hesab olunmur, çünki qarışıq şəkildə ötürülür və zamanla dəyişir.

Ərəb cəmiyyətləri tarixən maskulin və patriarxal olub, yəni kişi xəttinə üstünlük verib. Onlar çoxsaylı genetik testlər edirlər, layihələrə pul ayırırlar. Ancaq uzaq keçmişdə bəzi tayfa adlarının qadın adları ilə əlaqəli olduğu görünür. Məsələn, Rəbiyyə tayfası qadın adı ilə adlandırılıb. Bu səbəbdən genetik testlər zamanı müxtəlif haploqrup nəticələri ortaya çıxa bilər.

- İrsi xəstəliklərin bəzi hallarda növbəti nəsillərdə müşahidə olunmamasının genetik izahı necədir?

- Xəstəlik ata tərəfdən deyil, ana tərəfdən keçir. İstedad, intellekt, zəka, xarakter və eyni zamanda sümük quruluşu isə Y xromosomu ilə ötürülür. Xəstəliklər genetikanın mitoxondrial bölməsində olur. Təkcə autosomalla gəlmir...

- Genetik testlər insanın ata, yoxsa ana xromosomlarına yaxın olduğunu müəyyən edibmi?

- Hər ikisiylə yaxındır, hərəsi 50 faiz... Ata xəttilə davamlılıq əsas götürülür. Son elmi tədqiqatlar sübut edir ki, qadınlar daha çox ana genini daşıyırlar.

- Azərbaycanda ən çox rast gəlinən haploqruplar hansılardır?

- Azərbaycanda əsasən J2 haploqrupu üstünlük təşkil edir. Açığını desək, bu faktor Azərbaycan türklərinin Orta Asiya türkləri ilə genetik baxımdan əlaqəsini göstərmir. Azərbaycan türklərinin daha çox Anadolu türkləri ilə yaxın genetik bağlılığı var. Maraqlıdır ki, Anadolu türklərində autosomal olaraq Orta Asiya elementi çox azdır. Anadoluda yalnız Osmanlı sülaləsində Orta Asiya mənşəli faktor müəyyən edilib. Bu isə təxminən 1400-1500 il əvvələ gedib çıxır.

Azərbaycan türkləri ilə Anadolu türkləri arasında Y-DNT baxımından da böyük uyğunluq var. Məsələn, Azərbaycan türklərində J2 haploqrupunun əsasən M67, L25, L70 çıxır. Ümumilikdə Azərbaycan türkləri Anadolu türklərinə genetik cəhətdən çox yaxındır.

Azərbaycanda bəzi haploqruplar digər etnik qruplarda da aşkar olunur. Məsələn, etnik talışlarda C haploqrupu tapılıb. Bu haploqrup monqol mənşəli sayılır. Autosomal analizlərdə həmin şəxs tam talış çıxsa da, onun əcdadlarının təxminən 1500-2000 il əvvəl monqol olması ehtimal edilir. Bu, miqrasiya nəticəsində yayılan haploqrupdur. Belə proseslər çoxdur.

Azərbaycan türklərində digər haploqruplar da var. Məsələn, R1b haploqrupu əsasən Hindistanda geniş yayılıb. Azərbaycanda isə R1b daha çox talış icmasında çıxır.

Anadolu türklərindən fərqli olaraq Orta Asiya türklərində də R1b haploqrupu mövcuddur. Bu da həmin xalqların qədim dövrlərdə Hind-Avropa mənşəli tayfalarla qarışdığını göstərir. İranda bu sahədə araşdırmalar az aparılır, ona görə məlumat zəifdir. Amma orada da J2 haploqrupu üstünlük təşkil edir. Bundan başqa, Zərdüşt icmalarında J58 və Eb22 haploqrupları aşkarlanıb.

Xüsusilə, E1 haploqrupu yəhudilərdə daha çox müşahidə olunur. Dağ yəhudilərində isə fərqli DNT göstəriciləri var. Onlarda D2 və R2 haploqrupları çıxır ki, bu da Qafqaz mənşəyinə işarə edir.

- Erməni etnik qrupu üzərində aparılan genetik, tarixi və antropoloji tədqiqatlar onların mənşəyi, miqrasiya yolları və genetik müxtəlifliyi barədə hansı elmi nəticələri ortaya qoyur?

- Ermənilər Qafqazda ən çox genetik test keçirmiş toplumdur. Bu, genetik sübutdur və sabah heç bir tarixçi və ya siyasətçi bunun qarşısında dayana bilməz. Çünki bu, heç bir ideologiya ilə bağlı deyil və real test nəticələrinə əsaslanır.

Amerikada 3700-dən çox erməni nümunəsi mövcuddur. Onlar bu sahədə o qədər irəliləyiblər ki, paleogenetik mərhələyə keçiblər. Paleogenetika arxeoloji mədəniyyətlərə aid skeletlərin ərazilərdən götürülərək sümük analizləri, o cümlədən radiokarbon analizi vasitəsilə tədqiqini əhatə edir. Skelet analiz olunur və onun Y-DNT analizi çıxarılır.

- Erməni etnosunun genetik tərkibi hansı region xalqları ilə yaxındır?

- Ermənilərdə əsas haploqrup R1b-dir. Bu, Hind-Avropa mənşəli haploqrupdur və Avropada da geniş yayılıb. Məsələn, ingilislərin 98%-i, almanların 50%-i, italyanların isə 40%-i R1b haploqrupuna aiddir. R1b Avropanın 40-50 faizini təşkil edir və eyni zamanda Qafqazda ermənilərdə və etnik talışlarda da rast gəlinir. Biz bu nəzəriyyə üzərində işləyirik ki, ermənilər saxtakarlıqla bu haploqrupu özlərinə bağlayırlar.

Ermənilərdə həmçinin J2 haploqrupu da mövcuddur. Bu isə onların Anadolu və Mesopotamiya xalqları ilə qarışığını göstərir. Coğrafiyaları əsasən Mesopotamiya ərazisinə düşür, Anadoluda da yaşadıqları genetik olaraq təsdiqlənib.

- Azərbaycanlılarda üstünlük təşkil edən əsas Y-DNT haploqrup növləri hansılardır?

- Qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycanda əsasən J2 haploqrupu üstünlük təşkil edir. Bundan başqa, R1b və R1a haploqrupu da geniş yayılıb. J2 haploqrupu əsasən Mesopotamiya, Anadolu və İranda yayılıb. R1b haploqrupu Hind-Avropa mənşəlidir və əsasən etnik talışlarda yüksək faizlə, təxminən 40 faiz müşahidə olunur.

- Xan nəslinin əcdadları üzərində genetik testlər aparılıb və onların nəticələri nəyi göstərir?

- Bəzi Azərbaycan xanlarının da nəsil xətləri test olunub. Məsələn, Cavanşirlər və Molla Pənah Vaqifin xətti J2 haploqrupu çıxıb. Bu da onların türk mənşəli olduqlarını göstərir. Lakin bir çox nəticələr gizli saxlanılır. Azərbaycanda xan nəsillərinin, elitanın, zədaganların əksəriyyəti J2 haploqrupu çıxır və türk mənşəlidir.

- Hazırda genetik test üçün müraciət edənlər varmı?

- Əvvəllər Azərbaycanda genetik testlərə maraq az idi. Son illər maarifləndirmə işləri nəticəsində testlərə maraq artıb. İndi zadəgan nəsilləri də, sıravi insanlar da testlər keçirirlər. Avropada artıq bu testlər tamamlanıb. Məsələn, Hitlerin, Mussolinin, Napoleon Bonapartın nəsli bilinir. Hətta Rusiya Prezidenti Vladimir Putinin də nəsli məlumdur. Onun əmisi oğlu testdən keçib.

Vladimir Putinin Y DNT haploqrupu E haploqrupunun V13 subkladı olaraq müəyyən olunub. Bu subklad isə əsasən Balkan yarımadasında və Cənubi Avropa xalqlarında geniş yayılıb. Bəzi zadəgan slavyan nəsillərində də bu subklada rast gəlinir.

Genetik testlər vacib prosedurdur. Bu yolla rəsmi tarixdəki boşluqlar aradan qaldırılır. Bu, həm də dövlətin güclənməsinə və insanlar arasında birlik yaranmasına kömək edir.

Milli.Az