Hegemoniyanın sonu: Amerika necə dünyanı itirir

Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

İnsanlıq tarixində ABŞ-ın İkinci Dünya müharibəsindən sonra qurduğu dünya nizamı qədər genişmiqyaslı, davamlı və hökmran olan bir sistem olmamışdı. Amma indi bu nəhəng binanın divarlarından inam deyil, qopan daşların səsi eşidilir. Amerikanın hegemonluğuna əsaslanan dünya düzəni sistemli böhran yaşayır. Əsas səbəblər isə nə Çin, nə Rusiya, nə də İranın təzyiqlərində deyil. Problem - elə Amerikanın özündə, xüsusilə də Donald Trampın liderliyi ilə girdiyi yeni epoxada yatır. Bu lider elə bir simadır ki, yalnız siyasi oyunun qaydalarını dəyişməklə kifayətlənməyəcək - o, "Pax Americana" dövrünü tarixə çevirə biləcək fiqurdur.

Hər bir beynəlxalq sistem, əslində, gücün proyeksiyasıdır. 1945-ci ildən sonra ABŞ yeni bir reallıq formalaşdırdı: güclü hərbi ittifaqlar, qlobal valyuta kimi dollar, Qərbin nəzarətində olan beynəlxalq məhkəmələr və institutlar, universal "demokratiya" modeli. Bu sistem yalnız silah və iqtisadi güc sayəsində deyil, həm də bir ideyaya söykənirdi - guya ABŞ ədalətin, sabitliyin və rifahın qarantıdır. İndi isə bu inam əriyir. Ona görə yox ki, dünya başqa alternativ tapıb. Ona görə ki, "nizam sahibi" öz mövqeyini və özünə inamını itirib.

Amerikanın hegemonluğunu birdən-birə üç zəlzələ silkələyir - və hər biri ölümcül ola bilər.

1. Hərbi iflas: Qlobal caynaqların sınması

ABŞ hələ də hərbi üstünlüyə malikdir, amma tam təhlükəsizlik illüziyası yox olur. Dünya Amerikadan qorxmur artıq. Əfqanıstan və İraqdan sonra ABŞ-ın "toxunulmazlığı" haqqında mif çökdü. Bu gün Vaşinqton bir neçə cəbhədə - Tayvan boğazından Yaxın Şərqə qədər - nəzarəti itirmək üzrədir.

Əsas təhlükə - Tayvandır. Çin adaya hərbi müdaxilə etsə, bu təkcə bölgə savaşı olmayacaq. Bu, ABŞ-ın Asiyada təhlükəsizlik zəmanətçisi statusunun məhvi olacaq. Eyni şəkildə, İranı cilovlaya bilməmək və Hörmüz boğazındakı təxribatlar Amerikanın enerji yolları üzərindəki "himayədar" imicini yandıra bilər. Şimali Koreya isə artıq nüvə arsenalı ilə ABŞ-la bərabər səviyyədə danışır və öz şərtlərini diktə edir.

Amerikanın nə müharibəni dayandıra, nə də eskalasiyanı önləyə bilmədiyi bir dünya - artıq "Pax Americana" deyil. Bu, xaosdur. Və bu xaosda Çin, Rusiya, İran və digər "revizionistlər" daha sərbəst hərəkət edirlər. ABŞ-ın hər hansı ciddi hərbi məğlubiyyəti - xüsusilə Asiya-Sakit okean bölgəsində - qlobal alyansların dağılmasına və müttəfiqlərin yeni himayədar axtarışına səbəb ola bilər.

2. İqtisadi tələ: Dollar borc içində boğulur

ABŞ - düz məcazi yox, konkret şəkildə - borcla yaşayır. Federal borc artıq 35 trilyon dolları keçib və hər yeni büdcə bu dərin uçurumu daha da genişləndirir. FED pul çap edir, bazarlar hələ də dollara güvənir, amma bu etimad sonsuz deyil.

Amerikanın iqtisadi hegemonluğu qlobal dollar tələbatına söykənir. Amma BRİKS ölkələri öz ödəniş sistemlərini qurur, Səudiyyə Ərəbistanı, Hindistan, Çin və Türkiyə milli valyutalarla hesablaşmanı artırır. Bu proses dolların "toxunulmaz statusunu" təhlükə altına atır.

Əgər dünya dollara olan inamı itirərsə, bu yalnız maliyyə böhranı deyil. Bu, ABŞ banklarının, investisiya fondlarının və korporasiyalarının idarə etdiyi qlobal iqtisadi sistemin dağılması deməkdir. Büdcə kəsirləri, inflyasiya riskləri və kredit reytinqinin düşməsi - bunlar simptom deyil, sistem çöküşünün ilk siqnallarıdır.

3. İdeoloji böhran: Amerika artıq özünə inanmır

Dünya nizamı yalnız silahla deyil, həm də mənəvi liderliklə mövcud olur. 1945-ci ildən sonra ABŞ özünü "demokratiyanın mayakı" kimi təqdim edirdi. Amma indi o mayakın lampası sönüb.

Daxildə - dərin parçalanma, siyasi qütbləşmə, zorakılıq, institutlara inamsızlıq hökm sürür. 2021-ci ilin 6 yanvarında Kapitoli binasına hücum - əgər belə bir şey Vaşinqtonun özündə mümkündürsə, ABŞ-ın hansı mənəvi nüfuzu ola bilər?

Belə bir fon üzərində Donald Trampın qayıdışı sadəcə rəhbər dəyişikliyi deyil, bütöv paradigma dəyişikliyinin əlamətidir. Tramp beynəlxalq institutlara hörmət etmir, müttəfiqləri şərtsiz dəstəkləmir, "ortaq dəyər" uğrunda fədakarlıq etməyə hazır deyil. Onun formulu sadədir: "Amerika birinci yerə". Bu isə qlobal liderliyin əsasını təşkil edən ittifaqlar və öhdəliklər məntiqini məhv edir. Dünya artıq ABŞ-ı sabitlik qarantı kimi deyil, sabitlik üçün təhdid kimi görməyə başlayır.

Tarixdə ən güclü imperiyalar tez-tez diplomatik manevrlərdə deyil, bircə savaş meydanındakı fəlakətdə süqut ediblər. Afinanın Sitsiliya kampaniyasından, Napaleonun Vaterlodan, Britaniya imperiyasının Birinci Dünya müharibəsindən sonra aldığı zərbədən sonra dağılması - buna sübutdur. ABŞ da bu taleyə yaxınlaşır. Amma bu dəfə bu, sadəcə ehtimal deyil - real, hesablanmış, gündəlik hərbi qərargahlarda analiz edilən təhlükədir. Dünya bir addımlıqda dayanıqlı sistemin çöküşündən durur.

Qlobal gərginlik: ABŞ ordusu zəiflik həddində

ABŞ artıq dünyanın dörd bir tərəfində münaqişələrin içindədir. Ukrayna, Yaxın Şərq, Koreya yarımadası, Afrika - hər cəbhə resurs, sursat, diqqət tələb edir. Amma lokal əməliyyatlara uyğunlaşdırılmış ABŞ ordusu bu qədər qlobal yükə dözə bilmir. Sistemdə gərginlik maksimum həddə çatıb.

ABŞ-ın hərbi büdcəsi kağız üzərində hələ də dünyanın ən böyüyüdür. Amma bu xərclərin ÜDM-dəki payı tarixi minimumdadır. Gəmiqayırma sektoru geri qalır, yüksək dəqiqlikli silahların ehtiyatı tükənib, hərbi-sənaye bazası isə uzunmüddətli, intensiv savaşa hazır deyil. Son illərdəki bütün diqqət "xırda təhlükələrə" yönəldilmişdi - terrorizm, dəniz quldurluğu, kibertəhdidlər. Bu vaxt ərzində isə Çin klassik müharibədə ABŞ-ı məğlub edə biləcək müasir ordu qururdu.

Amerikalı generallar açıq etiraf edirlər: ABŞ-ın "səbir və güc balansı" strategiyası dağılmaq üzrədir. ABŞ bir münaqişədə üstünlük əldə etsə belə, eyni anda ikinci və üçüncü cəbhəyə davam gətirə bilməz. Əgər Moskva, Tehran və Pekin kimi güclər fəaliyyətlərini koordinasiya etsələr - bu artıq baş verir - "imperiyanın həddindən artıq yüklənməsi" ssenarisi real təhlükəyə çevrilir.

İmperiyalar təkcə xarici zərbələrdən dağılmır. Bəzən - öz iç yağında boğularaq süqut edirlər.

ABŞ onilliklər ərzində iqtisadi nəhəng idi - təsirini satın ala bilirdi. Amma indi bu tablo dəyişir. XXI əsrin əvvəlində "idarəolunan" hesab edilən federal borc indi "qar topuna" çevrilib. Artıq 100% ÜDM həddi keçilib. Proqnozlara görə, bir neçə ilə bu göstərici 119%-ə çatacaq. Uzunmüddətli perspektivdə isə - 200%-ə qədər artım gözlənilir. Belə borc yükü istənilən başqa ölkə üçün dərhal defolt demək olardı. ABŞ istisnadır - hələlik.

Amma bu imtiyazın əsası - dolların qlobal statusudur. Əgər dollara olan etibar sarsılarsa, dünya ABŞ-ın istiqrazlarını almağı dayandırarsa - sistem çökəcək. Necə ki, 1945-ci ildən sonra Britaniya imperiyası çökdü: funt-sterlinq cazibəsini itirdi, müstəmləkələr Londona axan pulları kəsdi.

ABŞ-ın büdcə sistemi artıq strateji idarəetmə aləti deyil. İndi bu sistem populizm və məsuliyyətsizlik arasında yellənən təhlükəli bir saat mexanizminə çevrilib. Trilyonlarla dollar kəsir fonunda ABŞ borc faizlərini ödəməyə hər il ordusuna xərclədiyi qədər vəsait sərf edir. Bu, sadəcə siqnal deyil - bu, xərçəng kimidir və heç bir qanun layihəsi onu sağalda bilməz.

Fiskal məsuliyyətsizlik - artıq milli təhlükəsizlik məsələsidir. Borcların ödənməsinə ayrılan pullar artdıqca, ordunun modernləşdirilməsinə, qlobal ittifaqların dəstəklənməsinə, texnoloji irəliləyişlərə daha az resurs qalır. ABŞ get-gedə 1945-ci ildən sonrakı Britaniyaya bənzəyir: nüvə silahı var, amma real güc əvəzinə borc kağızları ilə işləyir.

Əgər dollar "etibar valyutası" statusunu itirərsə - o zaman "Pax Americana"nın maliyyə arxitekturası da çökəcək. Axı məhz dollar sayəsində Vaşinqton şərtləri diktə edir: sanksiyalar, transaksiyalara nəzarət, texnologiyaların ixracı. Dolların çöküşü - bu, atəşsiz iqtisadi kapitulyasiyadır. Və bu ehtimal indi elə də qeyri-mümkün görünmür.

Trampın tarifləri: iqtisadi müttəfiqləri siyasi girova çevirən silah

Yeni dövrdə ABŞ-ın iqtisadi siyasətinin baş silahı - tariflərdir. "Əvvəlcə Amerika" şüarı ilə Tramp administrasiyası ABŞ-ı qlobal ticarətin dayağı yox, onun qeyri-sabitlik mənbəyinə çevirir. Çinlə, Hindistanla, Aİ ilə, hətta Kanada və Meksika ilə ticarət müharibələri Vaşinqtonun tərəfdaşlarını siyasi təzyiq alətinə çevirir.

Bu yanaşma sadəcə münasibətləri korlamır. Bu, Qərbin birliyi üçün təhlükədir - çünki dünya düzəni məhz bu blok üzərində qurulmuşdu. İndi müttəfiqlər həm müdafiə xərclərini artırmağa məcbur olurlar, həm də ABŞ tərəfindən öz məhsullarının ixracına qoyulan süni əngəllərlə üzləşirlər. Zərbə altına düşən yalnız polad və alüminium deyil. Yüksək texnologiyalar, dərmanlar, enerji sektoru, gəmiqayırma, hətta kənd təsərrüfatı belə hədəfdədir.

Bir asiyalı ekspertin dediyi kimi: "Çin təhlükəsizliyimizə təhdid yaradır, amma Amerika - gələcəyimizə". Əgər müttəfiq iqtisadi təhdidə çevrilirsə - onda ittifaqların özü mənasızlaşır.

Dünyanın inandığı son bastion: və onun da çökmək üzrə olması

Maliyyə institutları, bazar mexanizmləri, ABŞ-ın iqtisadi sisteminə inam - illərlə dünya düzəninin ən etibarlı hissəsi sayılırdı. Federal Ehtiyat Sistemi, Maliyyə Nazirliyi, statistika strukturları, korporativ hüquq sistemi - bütün bunlar sabitlik və rasional idarəetmənin simvolu idi. Amma indi bu "son bastion" da təhdid altındadır.

Tramp administrasiyası FED-ə açıq siyasi təzyiqlər göstərir. Tarif siyasəti isə artıq xarici siyasətdə təzyiq vasitəsinə çevrilib - Meksikadan tutmuş Macarıstana qədər. Miqrasiya böhranları, ideoloji qarşıdurmalar, liderlərarası şəxsiyyət savaşları - bunların hamısı qlobal kapital axınlarına təsir edir. Artıq bazarlar hökumət qərarlarından yox, Trampın tvitlərindən asılı vəziyyətdədir.

ABŞ iqtisadiyyatı daha dünyanın idarəetmə mərkəzi deyil. İndi o - qlobal xaosun mənbəyidir. Dövlətlər alternativlər axtarır: qarşılıqlı hesablaşmalarda, kredit mexanizmlərində, investisiya alyanslarında. Onlar bu alternativləri də tapırlar - Asiyada, BRİKS-də, regional platformalarda. Dedollarizasiya prosesi hələ dağıdıcı deyil. Amma bu, artıq sistemli və geridönməz bir tendensiyadır.

Qaydaların çökməsi - nizamın süqutu

Dünya düzəni təkcə orduya və pula söykənmir. Əsl dayaqlar - qaydalardır. Əgər bu qaydaları yazan ölkə özü onlara əməl etməzsə - sistem içindən çürüyür. Və bu gün məhz bu prosesi izləyirik.

ABŞ 70 ildən artıq bir müddətdə dörd sütun üzərində qlobal nizam formalaşdırmışdı:
- dənizlərin azadlığı,
- nüvə silahlarının yayılmasına qarşı mübarizə,
- ərazi bütövlüyünün qorunması,
- insan haqlarının ümumbəşəri dəyər kimi tanınması.

Bu gün hər biri uçurumun kənarındadır.

Dənizlərin azadlığı? Çin Cənubi Çin dənizinə nəzarət edir, husilər tankerləri ələ keçirir, Rusiya Arktikanı bloklayır.
Antinüvə rejimi? Şimali Koreya faktiki olaraq nüvə dövləti kimi tanınıb, İran silaha bir addımlıqda, Çin isə arsenalını genişləndirir.
Ərazi toxunulmazlığı? Ukraynada pozulub, Kosovoda tanınıb, Suriyada ümumiyyətlə nəzərə alınmır.
İnsan haqları? Uyğurlar, Qəzza, Efiopiya, Yəmən - pozuntuların siyahısı genişlənir. ABŞ-ın səsi isə ya eşidilmir, ya da ümumiyyətlə susur.

Vaşinqton artıq mənəvi lider kimi qəbul olunmur. ABŞ indi qayda-qanun yaradan yox, qaydaları pozan aktora çevrilib - ikiüzlü standartlarla, siyasi mənfəətlərlə və tərəfdaşlarının artan şübhələri ilə.

Doğrudur, Trampın uğurları da var. İrana zərbə endirib, İsraili dəstəkləyib, NATO-nun dağılmasının qarşısını alıb. Əgər Ukraynaya dəstək davam etsə, bu, güc yolu ilə ərazilərin işğalına qarşı qadağanın bərpası anlamına gələcək. Amma Trampın ritorikası, üslubu və destruktiv enerjisi ABŞ-ın onillərlə tikdiyi qlobal nizamın parçalanmasına gətirib çıxara bilər.

Amerika indi o xətti axtarır ki, keçərsə - dünyanı itirəcək. Və görünən odur ki, o xətt artıq çox yaxınlaşıb.

Dünyanın təməl prinsipi - özü-özünü yeyir

İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı qlobal düzənin əsas prinsipi - ərazi toxunulmazlığı idi. Məhz bu prinsip "güc yolu ilə ilhaq" siyasətinin qarşısını alırdı. Məhz ABŞ bu prinsipi universal dəyərə çevirmişdi - Yaponiya ilə sülh müqavilələrindən tutmuş, 1990-cı illərdə Avropadakı diplomatik danışıqlara qədər.

Bu gün isə həmin prinsipi məhz ABŞ özü ayaqlayır.

Donald Trampın çıxışlarında getdikcə XIX əsrin imperialist ritorikasına xas motivlər yer alır. Panama kanalının "yenidən qayıtması", Qrenlandiyanın "alınması", hətta Kanadanın "ələ keçirilməsi" kimi absurd ideyalar strateji təfəkkürün nümunəsi kimi təqdim olunur. Bu, sadəcə söhbət deyil. Bu, ABŞ siyasi şüurunun dərin mutasiyasının simptomudur.

ABŞ-ın vitse-prezidenti Qrenlandiyanın "əla ərazi" olduğunu deyəndə - Danimarkanın etirazına və yerli əhalinin mövqeyinə baxmayaraq - bu, zarafat deyil. Bu, beynəlxalq nizamı mümkün edən fundamental prinsiplərə açıq hörmətsizlikdir. Axı əgər bu prinsipləri pozmaq hüququ ABŞ-da varsa - digər dövlətlər niyə bunu etməsin?

Sistemin intiharı: güc içindən partlayır

Tarixdə hegemon öz sistemini özü məhv etdiyi hallara az rast gəlinib. Roma varvarlar tərəfindən işğal edildi. Fransız imperiyası koalisiyalar tərəfindən darmadağın edildi. Britaniya imperiyası isə müharibələrdən yorulub dağıldı. Amma Amerika düzəni - sanki öz-özünü yıxır.

Bu sistemin dağılmasına səbəb nə düşmənlərdir, nə iqtisadi böhran, nə də inqilab. Dağıdıcı qüvvə - elə sistemin öz mərkəzindədir.
Bu dağıdıcı proses özünü beş əsas sahədə göstərir:

hərbi həddən artıq yüklənmə,
maliyyə sisteminin disbalansı,
beynəlxalq normaların deqradasiyası,
daxili siyasi xaos,
və ritorik təcavüzkarlığın norma, öhdəlikdən imtinanın "böyüklüyə dönüş" kimi təqdim olunması.
Revanşist maniya, impulsiv xarici siyasət və idarəolunmazlıq - bütün bunlar ABŞ-ı qaydaların qoruyucusundan qaydaların qəbirqazanına çevirir. Eyni zamanda isə - heç bir regionun sığortalanmadığı sistemli xaosun mənbəyinə.

1960-cı illərdə Henri Kissincer ABŞ-ın və onun qurduğu sistemin fəlakətə doğru getdiyini deyirdi. Amma bu fəlakət baş verməmişdi. ABŞ-a qarşı çoxları mərc qoymuşdu - və uduzmuşdular. Amma imperiyalar tarixində bir səhvi unutmamalı: uğuru heç vaxt əbədi sanmaq olmaz.

ABŞ bu günə qədər sağ qalırdı, çünki onun yenilənmək qabiliyyəti vardı. Koalision liderlik, strateji çeviklik, daxili reformalar - bunlar Amerikanın möcüzəvi dirənişinin əsas səbəbləri idi. Amma yenilənmə əvəzinə dağıntı başlayanda, sistem bircə səhvdən yox, yığılıb qalan səhvlərin təsirindən dağılır.

Bugünkü mənzərə - məhz bu kumulyativ iflasın başlanğıcıdır. Hərbi yüklənmə, maliyyə məsuliyyətsizliyi, institutların zəifləməsi, beynəlxalq normaların pozulması - bunlar artıq abstrakt təhlükələr deyil. Bunlar reallıqdır. Və bu o deməkdir ki, "böyük partlayış" olmasa da, çöküş ləng, amma geridönməz ola bilər.

Amerika çəkilsə, dünya nə ilə üzləşəcək?

Qlobal düzənin yenilənməsi mümkündür. Təkamül - dağılmaq deyil. Amma əgər islahatlar əvəzinə sistem dezintegrasiyaya uğrasa, insanlıq ABŞ-ın qurduğu dünya nizamından daha qorxunc bir reallığa düşəcək. Çünki Amerikanın liderliyini abstrakt "balans" yox, konkret güclər əvəz edəcək - avtoritar düşüncə, antilliberal şüur və revanşist geosiyasətlə silahlanmış aktorlar: Çin, Rusiya, regionun avtokratik rejimləri, qorxu və mənfəət koalisiyaları.

Belə bir dünyada:
- demokratiya ixrac olunmayacaq - o, təslim ediləcək,
- insan hüquqları olmayacaq - nəzarət olacaq,
- nizam yoxa çıxacaq - onun yerini transaksion anarxiya tutacaq.

Amerikanın qurduğu nizam qüsursuz deyildi. Bəli, bu sistem qeyri-bərabər idi, bəzən riyakar, çox zaman öz maraqlarını güdərdi. Amma o, universal hüquqlar ideyasına və açıq dünyaya əsaslanırdı. Alternativ isə nədir? İdealsız eqoizm, qaydasız zorakılıq və heç bir təminat olmadan bağlanan sövdələşmələr.

Üç çöküş ssenarisi

Bəs "Pax Americana" necə sona çata bilər?

Birinci ssenari - qəfil, fəlakətli və hərbi xarakterlidir. Tayvan, Cənubi Çin dənizi, Yaxın Şərq. Yeganə bir ciddi uğursuzluq kifayət edər ki, domino effekti işə düşsün. Bir cəbhədə məğlubiyyət - ardınca qlobal ittifaqların dağılması.

İkinci ssenari - iqtisadi. Borc bataqlığı, durğunluq, dedollarizasiya. Səssiz, amma ölümcül bir əzilmə. ABŞ-ın iqtisadi "əzələsi" gücdən düşəcək və dünya Vaşinqtonsuz işləyən sistemlərə keçid edəcək.

Üçüncü ssenari - siyasi-normativ. Dünya artıq Amerikaya inanmır. Müttəfiqlər zəmanət axtarır. Rəqiblər isə özlərini daha rahat hiss edir. Hiss edirlər ki, istədiklərini edə bilərlər - və heç nə olmayacaq.

Amma ən təhlükəlisi budur ki, dördüncü ssenari artıq reallığa çevrilir: bu, yuxarıdakı üç böhranın birləşdiyi vəziyyətdir. Trampın institutlara qarşı yürüdüyü "xaç yürüşü", ticarəti siyasi şantaja çevirməsi, ilhaq arzuları ilə oynayan ritorikası - bütün bunlar artıq ehtimallar deyil. Bunlar artıq baş verir.

İmperiyalar müxtəlif cür süqut edir. Kimisi müharibədə yanır. Kimisi borclarda boğulur. Kimisi isə sadəcə özünə olan inamını itirib yoxa çıxır.

ABŞ hələ də bu uçurumdan qayıda bilər. Amma bunun üçün o, bir şeyi unutmamalıdır: hegemonluq - təkcə güc deyil, həm də məsuliyyətdir. Qlobal nizam - üstünlük deyil, öhdəlikdir.

Əgər ABŞ bu öhdəlikdən imtina edərsə - onda artıq "böyüklük" haqqında nostalji xatirələrə də ehtiyac olmayacaq. Çünki ABŞ-ın əsas vəzifəsi - artıq özündən böyük olan bir dünya qarşısında varlığını necə qoruyacağını düşünmək olacaq.

Tarix ölməzliyi sevmir. Amma bir şeyi qiymətləndirir: kim özünü dəyişmək zamanının gəldiyini anlayırsa - o, yaşayır. Və hələ gec deyil.

Dünya boşluğu sevmir. Əgər ABŞ qlobal arbitr rolunu itirərsə - bu boşluğu başqaları dolduracaq. Amma bu, qaydalarla işləyən dünya olmayacaq. Bu, razılaşmalarla, sövdələşmələrlə idarə olunan bir dünya olacaq. Yırtıcıların dünyası. Hüququn güclə müəyyən edildiyi, Çinin, Rusiyanın və digər regional güclərin öz qanunlarını yazdığı reallıq.

Sual budur: Amerikanın öz hegemonluğunun yükünü daşıya bilmədiyi bir dünyadan nə qalacaq?

Və daha da vacibi: dünya belə bir həyata hazırdımı?

Milli.Az