Ölkənin qərb bölgəsinin tarixini yaşadan məkan

Tarixi abidələr bir xalqın keçmişini, keçdiyi inkişaf dövrünü təcəssüm etdirir. Bu keçmişin önəmli bir hissəsini isə qədim qəbiristanlıqlar qoruyub saxlayır. Bu baxımdan Gəncənin günümüzədək qorunub saxlanılan qədim məzarlığı - "Səbiskar" xüsusi önəm daşıyır. Burada tədqiqat işi aparan mütəxəssislər "Səbiskar" məzarlığını tarixi faktlar və dəlillərin çoxluğu baxımından dərya adlandırırlar. Bu səbəbdən də bu məzarlıqda yatan tarixin qorunması və gələcək nəsillərə çatdırılması olduqca vacibdir. Hələ də dərindən öyrənilməsinə ehtiyac olan "Səbiskar" məzarlığında gizli qalan tarixin kiçik bir hissəsini Kəpəz TV-nin (Region TV) əməkdaşı Gülnar Fazilqızının araşdırmasında təqdim edirik...

Tarixi araşdırmalar göstərir ki, Gəncənin əksər məhəllələrində məscidlərlə yanaşı qəbiristanlıqlar da mövcud olub. Lakin, müəyyən tarixi hadisələr nəticəsində həmin məzarlıqlar məhv edilib. Onlardan günümüzədək gəlib çatanı isə yalnız qədim "Səbiskar" məzarlığıdır. Burada yaşı iki əsrdən artıq olan yüzlərlə qədim məzar mövcuddur. Lakin aparılan təmir və tikinti işləri zamanı aşkar olunan dəlillər bu qəbiristanlığın tarixinin daha da qədim olduğunu göstərir.

Fuad Əliyev- AMEA-nın Gəncə Bölməsinin akademik katibi: "Biz İsmət Qayıbov küçəsində böyük qapını qoyarkən, orada qazıntı apardıq. Artıq metr yarımdan sonra tirin altından qədim qəbirlər çıxdı. Bu qəbirlər bir daha göstərdi ki, qəbiristanlığın tarixi 200-300 illə ölçülmür, daha qədimdir. Hətta o qəbiristanlıq bugünkü Təcili Tibbi Yardım Xəstəxanasının yerləşdiyi əraziyədək uzanıb gedir".

Burada nəinki Gəncənin, bütövlükdə Qərb bölgəsinin tarixini əyan edən xeyli abidə var. Qəbiristanlığın yuxarı hissəsi nisbətən yeni olsa da, aşağı, yəni - əsas giriş hissəsi olduqca qədimdir.

Fuad Əliyev- AMEA-nın Gəncə Bölməsinin akademik katibi: "Orada biz imperiaların izlərini görürük. Onların sənədləri bu gün orada mövcuddur. Məsələn orada biz "Nekropol" tipli qəbirlərə, "Səlcuq" tipli sərdabələrə rast gəlirik. Bunlar hamısı bir neçə minilliklərdən qalma tarixi abidələrdir. Orada islamdan əvvəlki abidələr mövcuddur".

Məzarlığın adına gəldikdə isə... "Səbiskar" sözünün mənası müxtəlif cür izah edilir. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə "Səbzi" - "göyərti" mənasını verir. Məzarlığın "Səbiskar" adlandırılması isə, vaxtı ilə bu ərazidə göyərti becərilməsi ilə bağlıdır. Digərlərinin fikrincə isə qəbiristanlığın ərazisi "Səbzi qarı" adlı bir xanımın mülkü olub və ad da elə ordan qalıb. Lakin hər iki fikir ehtimal olaraq qalır və təsdiqini tapmır.

Əlisəftar Səfərəliyev- Gəncə Şah Abbas Dini İcmasının sədri: "Birincisi, müsəlmanlar qəbiristanlığı adətən əkinəyararsız torpaqlarda salırlar. Ona görə də göyərti əkilən bir yerdə qəbiristanlığın salınması ağlabatan deyil. İkinci ehtimal da inandırıcı deyil. Əvvəla ona görə ki, Gəncə və Gəncəbasar bölgəsində "Səbzi" adı yoxdur. Ədəbiyyatımızda da belə bir adın mövcudluğuna rast gəlməmişəm. Belə olsa belə, o vaxtlar bir qadının bu qədər mülkə sahib ola bilməsi inandırıcı deyil".

"Səbiskar" məzarlığını qədim Gəncənin ictimai və iqtisadi inkişaf güzgüsü hesab etmək olar. Burada mövcud olan qəbirlərə əsasən tarixin müxtəlif dövrlərində Gəncədə maddi yaşayışın necə olduğunu təyin etmək mümkündür. Bu qəbiristanlıq eyni zamanda Gəncənin memarlığını da təcəssüm etdirir.

"Səbiskar" qəbiristanlığının ərazisində yaşı iki əsrə yaxın olan 18 tarixi türbə var. Bu türbələrə nəzər salsaq görərik ki, onların hər biri fərqli şəkildə inşa edilib və ilk baxışdan oxşar görünsələr də, əslində biri-birini təkrarlamırlar.

Xüsusi ilə diqqət çəkmək istədiyimiz bir məqam var. Azərbaycanda bəzi qədim, əzəmətli binaların, o cümlədən də "Səbiskar" qəbirstanlığında olan bir neçə türbənin üzərində üstəgəl və xaçı andıran üçbucaq şəkilli işarələrə rast gəlmək olur. Müsahibimiz bildirir ki, əksər insanlar xaçla çarmıxı səhv salırlar.

Əlisəftar Səfərəliyev- Gəncə Şah Abbas Dini İcmasının sədri: "Xaç xristianlıq əlaməti deyil, çarmıx xristianlıq əlamətidir. Demək, gözə işıq iki şəkildə düşür. Şaquli və üfüqi şəkildə. Adətən gözdəyməsi, yəni gözündə selen maddəsi çox olan adamların nəyəsə gözünün dəyməməsi üçün, o xalçaların da üzərində olub, ona biz - göl deyirik. Bu binaların da hamısının üzərində o işarələrin yerləşdirilməsi isə, həmin binaları bəd nəzərdən qorumaq üçündür".

İnkişaf etməkdə olan qədim şəhər bir çox sənətkarları özünə cəlb edirdi. Bu da günümüzədək gəlib çatan, öz əzəməti ilə seçilən memarlıq nümunələrinin inşasına imkan yaradırdı.

Burada olan qədim türbə və məzarların demək olar ki, hamısı Gəncə memarlığına xas olan dördkünc qırmızı kərpicdən inşa edilib. Bu türbələri bir-birindən fərqləndirən əsas amil isə, onarın üzərində olan müxtəlif işarə və naxışlardır.

Türbələrin üzərində olan işarələr onun daxilində dəfn olunan insanın kimliyini bəyan edir. Belə işarələr Gəncənin və Azərbaycanın yeni əsr tarixində önəmli rol oynamış Xan Xoyskilərin Türbəsində daha çox diqqət çəkir. Burada eyni zamanda XX əsrin xeyriyyəçilərindən olan Hacı Mirqasım Ağanın, XIX-XX əsrlərdə yaşayıb-yaratmış Əsgər Ağa Goraninin türbələri də öz quruluşu ilə seçilir. Təbii ki, özündə Gəncənin memarlıq ənənələrini ehtiva edən və bir qədər qədim olan türbələrin tarixi önəmi daha çoxdur.Bəzi abidələrin üzərində isə 6 ləçəyi olan çiçəklər görmək olur. Müsahibimiz deyir ki, bu simvol dünyanın 4 tərəfinə və yerlə-göyə işarə edir. Gəncədə bacarıqlı memarlarla yanaşı usta xəttatlar da olub. Bunu isə qəbiristanlığın ərazisində mövcud olan məzarların üzərindəki yazılar sübut edir. Bu başdaşlarının yazılmasında ərəb əlifbasının 8 xətt növündən istifadə edilib.

Əlisəftar Səfərəliyev- Gəncə Şah Abbas Dini İcmasının sədri: "Bu xətt növü nəstəli xətt növüdür. Sadə bir xətt növüdür. Amma bunun qırağındakı haşiyə şikəstə ilə yazılıb. Burada ərəb əlifbasının ən azı iki xətt növündən istifadə olunub. Sofulu sakini olan Qasım Hacı Ələsgər oğlunun başdaşında üstündəoyma üsulu ilə iki xətt növündən istifadə olunub".

Əksər başdaşlarında dəfn olunanın adı, soyadı, vəfat və doğum tarxi ilə yanaşı, xəttatlıq işini həyata keçirən ustanın kimliyi də əks olunub. Bu yazıların mühafizə olunması üçünsə, onların üstü çərçivə ilə örtülürdü. İndi bəzi məzarlarda həmin çərçivələrin sadəcə qalıqlarını görmək olur.

Qədim "Səbiskar" məzarlığında Azərbaycanın orta və yeni əsr tarixini özündə birləşdirən, lakin müasir dövrümüzdə yaradılan bir inci də var. Söhbət varlığından çoxlarının xəbərsiz olduğu "Difai fədailəri" memorial kompleksindən gedir.

"Difai fədailəri" memorial kompleksinin ideya müəllifi və inşa etdirəni Adil Mirzəyevdir. Kopleksin layihə rəhbəri Tahir Misirov, heykəltaraşı isə Asəf Həsənovdur. Bu kompleksdə Cavad xanın, Şah İsmail Xətainin, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulmasında müstəsna rol oynamış dövlət xadimlərinin büstləri yer alır. Burada Məhəmmədhüseyn Şəhriyara həsr olunan xatirə lövhəsi də var.

"Səbiskar" məzarlığında mövcud olan və tarixi önəm kəsb edən abidələrin qorunması üçün 2012-ci ildən etibarən təmir və tikinti işlərinə başlanılıb. Məzarlığın ərazisi 4 tərəfdən hasarlanaraq, bir növ qoruma altına alınıb. Ümumi uzunluğu 1200 metrdən artıq olan hasar Gəncə memarlıq üslubuna uyğun olaraq qırmızı kərpicdən inşa edilib.

Qəbiristanlığın ərazisində yeni mərasim zalı tikilib. 800 kv.metr sahəni əhatə edən mərasim zalında son tamamlanma işləri aparılır. İki mərtəbədən ibarət olan mərasim zalının ikinci mərtəbəsi kişilər, birinci mərtəbəsi isə qadınlar üçün nəzərdə tutulub. Birinci mərtəbənin tutumu 200, ikinci mərtəbənin tutumu isə 300 nəfərlikdir. Tikilidə su və kanalizasiya sistemi yaradılıb. Amma qəbiristanlıq ərazisində həyata keçirilən abadlıq işləri bununla yekunlaşmayacaq.

Fuad Əliyev - AMEA-nın Gəncə bölməsinin akademik katibi: "Su, işıq sistemləri, çarhovuzlar, sanitariya qovşaqları, bunlar hamısı nəzərdə tutulub və şəhər İcra Hakimiyyəti tərəfindən həyata keçirilir. Türbələrin bir neçəsi bərpa olunub. Orda zərdabələrin də bir neçə növü var. İtib-batmış, bir hissəsi çökmüş, uçub-tökülmüş sərdabələr var. Sözsüz ki, bunların hər biri memarlıq üslubunda, köhnə formada yenidən qurulmalıdır".

Tarixçiləri narahat edən bir məsələ də var. Əksər memarlıq nümunələri sonradan üzərinə lövhə və şəkillər vurulmaqla korlanıb. Türbənin daxilində həmin nəslin nümayəndələrini dəfn etmək qəbahət deyil. Lakin bunu tariximizə ziyan vurmadan etmək lazımdır. Bununla yanaşı Gəncənin qədim "Səbiskar" məzarlığında aparılan tikinti və təmir işləri, xüsusi ilə də hasarlanma zamanı bəzi sakinlər öz narazılıqlarını bildiriblər.

Lakin unutmayaq ki, burada yaxınlarımızla bərabər, bir millətin tarixi də yatır. Bu tarixin qorunması, bərpa edilərək gələcək nəsillərə çatdırılmasında sadəcə tarxiçilər yox, şəhər əhalisi də maraqlı olmalı, bu istiqamətdə çətinlik yaratmaq yerinə, köməklik göstərməyə çalışmalıdırlar.

Milli.Az