Otuz illik imitasiya: ATƏT-in Minsk qrupunun iflas anatomiyası

2025-ci il avqustun 8-i Cənubi Qafqazın beynəlxalq münasibətlər sistemində dönüş nöqtəsi oldu. ABŞ paytaxtında keçirilən görüşlərdə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev, Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan və ABŞ Prezidenti Donald Trampın iştirakı fonunda iki ölkənin xarici işlər nazirləri - Ceyhun Bayramov və Ararat Mirzoyan ikitərəfli sülh sazişinin layihəsini parafladılar. Ən önəmlisi isə, onlar ATƏT-in fəaliyyət göstərən sədrinə müraciət imzalayaraq Minsk prosesinin dayandırılması və ATƏT-in Minsk qrupu (ATƏT MQ), Sədrin şəxsi nümayəndəsi və Yüksək Səviyyəli Planlaşdırma Qrupunun (HPLG) ləğvini rəsmiləşdirdilər.

Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Bu qərar faktiki olaraq təşkilatın ən uzunömürlü, amma ən nəticəsiz vasitəçilik platformasının otuzillik fəaliyyətinə son qoyur. Bununla da, regionun təhlükəsizlik arxitekturasında yeni paradiqma rəsmiləşdirildi: münaqişələr tərəflərin öz iştirakı ilə həll olunmalıdır, onları sonsuz moderasiya altında saxlamaqla yox.

Minsk qrupu - siyasi anaxronizm

ATƏT-in Minsk qrupu 1992-ci ilin martında təşkilatın (o dövrdə ATƏM) yüksək vəzifəli şəxslərinin Budapeşt görüşündə qəbul etdiyi "Qərar №2" əsasında yaradılmışdı. Formal missiya Qarabağ ətrafında Azərbaycanla Ermənistan arasında münaqişənin həlli məqsədilə Minsk konfransını toplamaq idi. Amma konfrans heç vaxt baş tutmadı, qrup isə illərlə nəticəsiz qalaraq ABŞ, Rusiya və Fransadan ibarət üçlüyün monopoliyası şəklinə düşdü.

Sənədlər sonrakı illərdə sübut etdi ki, bu üç dövlət heç də neytral deyildi. Əksinə, onların hər birinin bölgə ilə bağlı tam fərqli maraqları vardı.

BMT Təhlükəsizlik Şurası 1993-cü ildə qəbul etdiyi 853 saylı qətnaməsində Azərbaycanın ərazilərinin işğal olunduğunu tanımış, erməni silahlı birləşmələrinin dərhal çıxarılmasını tələb etmişdi. Ancaq Minsk qrupu bu müddətdə nəinki bu qətnamələrin icrasını təmin etmədi, hətta beynəlxalq hüquqa söykənən çərçivə formalaşdırmaqdan yayınaraq konfliktin idarə olunmasına, status-kvonu saxlamağa xidmət etdi. Avropa Təhlükəsizlik Siyasəti İnstitutunun 2021-ci il hesabatında da vurğulanırdı ki, "Minsk qrupu struktur baxımından münaqişəni beynəlxalq hüquq çərçivəsinə gətirməkdən yayınırdı, onun fəlsəfəsi idarəçilik idi, həll yox".

Hüquqi boşluq və siyasi iradə qıtlığı

ATƏT-in nizamnaməsinə görə, təşkilatın bütün institutları Helsinkinin Yekun aktına əsaslanmalı idi: ilk növbədə dövlətlərin ərazi bütövlüyünə hörmət. Amma otuz il ərzində Minsk qrupu Azərbaycanın beynəlxalq səviyyədə tanınmış rayonlarının işğaldan azad olunması üçün heç bir real addım atmadı.

Əksinə, 2010-cu illərə gəldikdə bu mexanizm tamamilə status-kvonun qorunması alətinə çevrilmişdi. Corc Vaşinqton Universitetinin beynəlxalq hüquq üzrə professoru Tomas Qrant yazırdı ki, "Minsk qrupu kompromis mexanizmi idi, onun əsas funksiyası gözləntiləri idarə etməkdən ibarət idi, ziddiyyətləri həll etməkdən yox. Bu, institusional sürüklənmənin klassik nümunəsidir".

Uzun illər bu qrupun fəaliyyəti sadəcə formal bəyanatlar, rutin səfərlər və saxta diplomatik ab-hava ilə məhdudlaşırdı. Xüsusən də 2016-cı ilin aprel döyüşlərindən və xüsusilə 2020-ci ilin 44 günlük müharibəsindən sonra mexanizm tam legitimlik bazasını itirdi. Prezident İlham Əliyev dəfələrlə bu qurumun tarixi missiyasının artıq başa çatdığını açıq şəkildə bildirirdi.

Postmünaqişə reallığı və regional arxitekturanın transformasiyası

Qarabağ müharibəsindən sonra dəyişən parametrlər

Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün 2020-ci ildə İkinci Qarabağ müharibəsi nəticəsində bərpa olunması konfliktin parametrlərini kökündən dəyişdi. Bu, eyni zamanda Minsk qrupunun statusunu da faktiki olaraq sıradan çıxardı. Beynəlxalq hüquq və diplomatiya praktikasında bu tip institutlar mübahisə predmeti aradan qalxdıqda avtomatik olaraq mandatlarını itirirlər.

2021-ci ildən etibarən rəsmi Bakı açıq şəkildə bəyan edirdi: "Qarabağ münaqişəsi bitib" və Minsk qrupu "heç bir hüquqi və siyasi əsasının qalmadığını" qəbul etməlidir. Maraqlıdır ki, bu mövqeyi bir sıra neytral aktorlar da dəstəkləyirdi. İsveçin SIPRI sülh institutunun 2022-ci ilin martında dərc olunmuş analitik icmalında qeyd olunurdu: "2020-ci ildən sonra Minsk qrupunun saxlanılması anaxronizm idi, onun fəaliyyəti artıq sülhün maraqlarını yox, həmsədrlərin şəxsi ambisiyalarını əks etdirirdi".

8 avqust müraciətinin hüquqi və diplomatik əhəmiyyəti

Azərbaycan və Ermənistan XİN rəhbərlərinin 2025-ci il avqustun 8-də ATƏT-ə sədrlik edən Finlandiyaya ünvanladıqları müraciət təkcə siyasi yox, həm də açıq hüquqi xarakter daşıyırdı. Bu sənəd faktiki olaraq iki tərəfin vasitəçilik platformasının ləğvinə razılıq verdiyini təsdiqləyir. Beynəlxalq praktikada bu, mutual renunciation of mediation mechanism - yəni tərəflərin qarşılıqlı şəkildə vasitəçilikdən imtina etməsi kimi tanınır.

Belə yanaşma təsadüfi deyil. ATƏT-in 1989-cu il Vyana görüşünün yekun sənədində aydın şəkildə qeyd olunurdu: "Tərəflərin ikitərəfli razılığı əsasında münaqişə iştirakçıları vasitəçini onun mandatının dayandırılması barədə xəbərdar edə bilərlər, əgər hesab etsələr ki, bundan sonrakı vasitəçilik onların maraqlarına cavab vermir". Bu presedentlə müqayisədə Bakı və İrəvanın addımı tam legitim və ATƏT-in hüquqi çərçivəsinə uyğun görünür.

Finlandiya - qapanışın moderatoru

Artıq 9 avqustda fin diplomat Toni Sandell ATƏT daxilində Minsk qrupunun bağlanması ilə bağlı məsləhətləşmələrin başlandığını təsdiqlədi. Bu, yaxın vaxtlarda hüquqi prosedurun işə salınacağı və nəticədə ATƏT MQ, Sədrin şəxsi nümayəndəliyi və əlaqəli strukturların tamamilə ləğv olunacağı deməkdir. Helsinkidəki universitetin siyasi elmlər doktoru Matti Laakso bu prosesi belə şərh edib: "Bu, sadəcə bir strukturun bağlanması deyil, Qarabağ məsələsində diplomatik ikiüzlülük erasının rəmzi sonudur".

Post-Minsk dövrün başlanğıcı

Bakı və İrəvanın bu addımı region diplomatiyasında keyfiyyət dəyişikliyinə işarədir: xarici diktədən daxili konsensusa keçid. Cənubi Qafqaz artıq post-Minsk mərhələsinə qədəm qoyur. Bu mərhələdə əsas oyunçular bölgənin öz dövlətləridir, maraqlarında açıq konflikt olan beynəlxalq vasitəçilər yox.

Minsk qrupunun tarixi bundan sonra yalnız diplomatik durğunluğun nümunəsi kimi deyil, həm də süni vasitəçilik formatlarının necə zərərli ola biləcəyinin dərsi kimi öyrəniləcək. Onun ləğvi sadəcə bürokratik prosedur deyil, regionun siyasi yetkinliyinin təsdiqidir. Və ola bilsin ki, məhz bu məqam - 2025-ci ilin avqust hadisələrinin ən mühüm tarixi anlamı olacaq.

Fransa və Rusiya: təsir arxitekturasını qoruma cəhdi

Makron Fransası və süni nəfəs verdiyi format

2020-ci ilin noyabrında İkinci Qarabağ müharibəsi bitəndən sonra ATƏT-in Minsk qrupunun iki həmsədri - Fransa və Rusiya - bu formatı diriltmək üçün ardıcıl cəhdlər göstərirdi. Halbuki artıq hər kəsə aydın idi ki, bu qurum institusional baxımdan öz funksiyasını itirib. Həmin cəhdlərin nə hüquqi əsası vardı, nə də real siyasi çəkisi - sadəcə inersiya və revanşist geopolitik reflekslər.

Xüsusilə Emmanuel Makron dövründə Fransa Minsk qrupunu Azərbaycana təzyiq meydançasına çevirmək istədi. 2021-ci ildən etibarən Fransa Senatında və Milli Məclisində "Minsk prosesinin dirçəldilməsi" barədə təkliflər səsləndirilirdi. 2022-ci ilin dekabrında isə Senat hökumətə "Minsk qrupunda səyləri gücləndirmək" çağırışı ilə qətnamə də qəbul etdi. Azərbaycan analitiklərinin fikrincə, bu, Parisin regionda çoxdan itirdiyi nüfuzu diriltmək üçün növbəti uğursuz təşəbbüs idi.

Amma bu yanaşma nə real vəziyyəti, nə də beynəlxalq hüququn prinsiplərini nəzərə alırdı. Qarabağın işğaldan azad olunması ilə münaqişənin predmeti aradan qalxmışdı. Hüquqi cəhətdən Minsk qrupunun mandatı bitmişdi, siyasi cəhətdən isə Fransanın addımları erməni diasporuna xoş gəlmək üçün aparılan təbliğat siyasətindən başqa bir şey deyildi.

Fransalı tədqiqatçı Jan-Batist Jejel də yazırdı: "Geopolitik marjinallaşma şəraitində Fransa getdikcə daha çox xarici siyasəti daxili seçki kampaniyasının davamı kimi istifadə edir, xüsusən də erməni lobbisi ilə bağlı məsələlərdə" (Revue Défense Nationale, 2023, №862).

Moskvanın incə oyunu: konfliktin nəzarətdə saxlanması

Rusiya isə oyunu daha incə və institusional formada qururdu. Formal olaraq Moskva Minsk prosesinin davamını açıq şəkildə tələb etmirdi. Amma Rusiya XİN-in çıxışlarında "Minsk qrupunun əhəmiyyətinə" dair mesajlar davamlı şəkildə yer alırdı. 2020-dən sonra Kreml əsasən paralel diplomatiyaya üstünlük verdi - Qarabağdakı sülhməramlı kontingent və həm Ermənistan, həm də Azərbaycanla ikitərəfli formatlar. Beləliklə, Moskva bir tərəfdən ATƏT-i faktiki kənara qoyurdu, digər tərəfdən isə bu formatın iflasını etiraf etmək istəmirdi.

Məhz bu yanaşma Oksford Universitetinin professoru Timoti Qarton Eşin "conflict ownership strategy" - yəni "münaqişənin sahiblənilməsi strategiyası" adlandırdığı fenomenə uyğun gəlirdi. Rusiya məqsədini sülhün əldə olunmasında yox, münaqişəni nəzarətdə saxlamaqda görürdü. Onun üçün əsas olan siyasi təsir mexanizmlərini əlində saxlamaq idi.

Moskva uzun müddət ATƏT MQ-nin ləğvinə razılıq vermirdi. Çünki bu mexanizmin bağlanması ilə Kremlin Bakı və İrəvana təzyiq üçün mühüm bir rıçağı əlindən çıxacaqdı. Ancaq Vaşinqtondakı görüşdən sonra Ermənistanın da imzası ilə müraciət göndərilməsi Moskvanın ayağının altından torpağı çəkib aldı. Beləliklə, Rusiya siyasi mənada dayaqlarını itirmiş oldu.

Beynəlxalq presedent: Minsk qrupu və institusional iflasın digər nümunələri

UNPROFOR - BMT-nin Balkanlardakı uğursuzluğu

Minsk qrupunun taleyi beynəlxalq münasibətlər tarixində təklikdə qalmır. Dünya diplomatiyasında bu qəbildən xeyli nümunə var: əvvəl "xoş niyyətlə" yaradılıb, amma nəticədə xroniki səmərəsizliyə çevrilmiş mexanizmlər.

Bunlardan ən çox xatırlananı BMT-nin keçmiş Yuqoslaviyada apardığı UNPROFOR missiyasıdır (1992-1995). Təhlükəsizlik Şurasının mandatına və sülhü qoruma öhdəliklərinə baxmayaraq, bu missiya Srebrenitsa qətliamının qarşısını ala bilmədi, humanitar yardımların blokadaya düşməsinə göz yumdu. 1999-cu ildə BMT baş katibinin hesabatında etiraf edilirdi ki, "UNPROFOR münaqişənin xarakterinə uyğunlaşmaq və mülki əhalini qorumaq iqtidarında deyildi". Bu, institusional iflasın klassik simvolu kimi tarixə düşdü.

Kosovo üzrə Təmas qrupu - formal diplomatiya

Eyni aqibəti Kosovo üzrə Təmas qrupu da yaşadı. ABŞ, Rusiya, Aİ və BMT-nin təmsil olunduğu bu format faktiki olaraq rəmzi vasitəçiliyə çevrildi. Onun qərarlarının heç bir məcburedici qüvvəsi yox idi. Nəticə isə bəllidir: 2008-ci ildə Kosovonun birtərəfli müstəqillik elan etməsi formatın acizliyini və beynəlxalq hüquqi təsirsizliyini üzə çıxardı.

"Normand dördlüyü" - Ukrayna böhranında nəticəsizlik

Ukrayna böhranında yaradılan "Normand dördlüyü" (Almaniya, Fransa, Ukrayna, Rusiya) də eyni taleyi bölüşdü. 2014-dən etibarən Minsk razılaşmalarını həyata keçirmək üçün vasitəçi rolunu oynadı, amma nəticə əldə olunmadı. 2022-ci ilə qədər bu format formal olaraq mövcud olsa da, faktiki fəaliyyəti dayanmışdı. Burada da eyni səbəb açıq görünürdü: iştirakçıların maraqları üst-üstə düşmürdü, razılaşmaları icraya məcbur edəcək real mexanizmlər yox idi.

Minsk qrupunun dərsi - "prosedur diplomatiyası"

Bütün bu misallar fonunda ATƏT-in Minsk qrupu tarixə procedural diplomacy without resolution - yəni "həllsiz prosedur diplomatiyası" kimi düşəcək. Bu qurum illərlə formal olaraq fəaliyyət göstərdi, amma ədalətli həll yolunu tapmaqdansa, siyasi balansı qorumağı üstün tutdu.

Onun ləğvi sadəcə diplomatik addım deyil, həm də konseptual etirafdır: postmodernist vasitəçilik dövrü - yəni formal prosedurların real sülh iradəsini əvəz etdiyi dönəm - artıq başa çatıb.

Regionun nəfəs alması

Azərbaycan və Ermənistan, bütün fikir ayrılıqlarına baxmayaraq, ən əsas məsələdə ortaq nöqtə tapdılar - öz talelərinə özləri sahib çıxmaq zərurəti. Bu, Minsk qrupunun təkcə məğlubiyyəti deyil, həm də azadlığıdır. Çünki indi Cənubi Qafqaz institusional iflicin balastından azad şəkildə nəfəs ala bilir.

Milli.Az