Zəngəzur dəhlizi qlobal gərginliyin mərkəzində

Ermənistanın ABŞ tərəfindən irəli sürülmüş təklifdən - Qərbi Zəngəzurun cənubundan keçən və Zəngəzur dəhlizinin əsas hissəsini təşkil edən 42 kilometrlik yol sahəsinin icarəyə verilməsi ideyasından imtina etməsi, bir daha İrəvanın beynəlxalq öhdəliklərini yerinə yetirməkdə davamlı hüquqi və siyasi səriştəsizliyini sübut etdi.

Eyni zamanda, bu imtina Avrasiya tranzitinə nəzarət uğrunda daha genişmiqyaslı geosiyasi qarşıdurmanın yeni mərhələsinin başlanğıc nöqtəsinə çevrildi.

Söhbət nə texniki marşrutdan, nə də sərhəd mübahisəsindən gedir - bu, strateji vektorların toqquşmasıdır: Avrasiyanın nəqliyyat sistemini real inteqrasiyaya aparan qüvvələrlə, bu prosesin qarşısını "suverenlik" və "milli maraqlar" şüarları ilə pərdələyən, əslində isə xarici asılılıqları qoruyan qüvvələr arasında.

ABŞ-nin təklifi - marşrutun 100 illik müddətə amerikalı özəl şirkətə idarə olunmaq üçün verilməsi ideyası - əslində, neytral, beynəlxalq təminatlı nəqliyyat dəhlizinin qurulmasına yönəlmişdi. Ermənistan isə bu təklifi rədd etməklə, yalnız bir layihəni deyil, bütün Orta Dəhlizin - Şərqi Asiyanı Cənubi Qafqaz və Xəzər üzərindən Avropa ilə birləşdirən strategiyanın məntiqini sarsıtdı. Azərbaycan, Türkiyə, Mərkəzi Asiya ölkələri və Çin tərəfindən dəstəklənən bu dəhliz həm Rusiya üzərindən keçən Şimal marşrutuna, həm də sanksiyalar və qeyri-sabitlik səbəbindən mövqeyini itirən İran yollarına alternativ təşkil edir.

Zəngəzur dəhlizi sadəcə 42 kilometrlik asfalt yol deyil. Bu, aşağıdakı sahələrdə həlledici rola malik strateji arteriyadır. Çünki bu marşrut Azərbaycanın qərb bölgələrinin Naxçıvanla quru əlaqəsinin təmin olunması, Türkiyə və Mərkəzi Asiyanın vahid logistika sisteminə inteqrasiyası, Avrasiya tranzit marşrutlarının rus və iran vektorlarından asılılığının azaldılması və ən nəhayət, Əfqanıstan, Pakistan və Hindistanın Avrasiyaya Orta Dəhliz vasitəsilə qoşulması deməkdir.

Ermənistanın bu prosesə əngəl olmaq cəhdi, onu regional inteqrasiyanın qarşısını alan oyunçular sırasında önə çıxarır. Xüsusilə ABŞ ilə formal strateji tərəfdaşlıq fonunda İrəvanın "Tramp Körpüsü" layihəsindən imtinası açıq şəkildə göstərdi ki, Ermənistan açıq və qarşılıqlı logistikaya əsaslanan oyun qaydalarını qəbul etməyə hazır deyil. Bu mövqe, bölgəni parçalamaqda maraqlı olan, nəqliyyatı siyasi təzyiq vasitəsinə çevirən və Azərbaycanın qərb bölgələrinin Naxçıvana birbaşa çıxışını əngəlləmək istəyən dairələrin maraqlarına uyğundur.

Beləliklə, burada təkcə Ermənistanın daxili siyasətində deyil, ümumilikdə regionda daha geniş sistem toqquşmasının şahidi oluruq: Avrasiyanı qarşılıqlı əlaqə və inkişaf məkanına çevirmək istəyən dövlətlərlə, coğrafiyanı siyasi alətə çevirən dövlətlər arasında. Ermənistan, təəssüf ki, ikinci qütbün yanında yer aldı. Azərbaycan isə gələcəyin tərəfindədir - açıq dəhlizlərin, qarşılıqlı faydanın və nəqliyyat ədalətinin tərəfində.

ABŞ-nin Qərbi Zəngəzurun cənubundan - ermənilər bu bölgəyə "Sünik" deyirlər - keçən 42 kilometrlik yol hissəsinin icarəyə verilməsi ilə bağlı təklifi təkcə regionda deyil, qlobal gündəmdə də ciddi əks-səda doğurdu. İddialara görə, bu təşəbbüs "Tramp Körpüsü" adlanan neytral nəqliyyat arteriyasının yaradılmasını nəzərdə tuturdu. Bu dəhliz Azərbaycanın əsas ərazisini Naxçıvanla birləşdirməli idi. İdarəetmə 100 il müddətinə ABŞ-nin özəl şirkətinə həvalə ediləcəkdi. Belə bir mexanizm heç bir ölkənin yurisdiksiya hüququna əsaslanmır, bu isə 2020-ci il 10 noyabr bəyanatının həyata keçirilməsinə mane olan siyasi və hüquqi baryerləri aradan qaldıracaqdı.

Azərbaycan üçün bu, həm hüquqi sənədə, həm də təhlükəsizlik prinsiplərinə uyğun, zaminli və səmərəli çıxış yolu idi. Ermənistanın dəfələrlə öz öhdəliklərini pozduğu, kommunikasiyaların açılmasını sabotaj etdiyi və Rusiya ilə İranın riskli mövqeləri fonunda bu dəhlizin neytral və etibarlı strukturun idarəetməsinə verilməsi, hər iki tərəfin suverenliyinə xələl gətirmədən layihəni həyata keçirmək üçün rasional mexanizm sayıla bilərdi.

Fəqət Ermənistan yenidən konfrontasiya yolunu seçdi. Parlamentin Avropa inteqrasiyası komitəsinin rəhbəri Arman Eqoyan Factor TV-yə verdiyi açıqlamada rəsmi mövqeni belə ifadə etdi: "Biz təhlükəni funksiyaların icrasında yox, məhz icarə faktında gördük. Bu, bizim suverenlik baxımından güzəştlərə getməyimizlə nəticələnə bilərdi. Bu variant bizim üçün qəbuledilməz idi".

Yəni, İrəvan suverenlik anlayışını, əslində, öhdəliklərdən yayınmaq üçün siyasi alət kimi istifadə etdiyini bir daha sübut etdi. Bu, ərazinin üçüncü tərəfə verilməsi deyildi - sadəcə uzunmüddətli texniki idarəetmə ilə bağlı təklif idi. Ermənistanın bu texniki modeli belə rədd etməsi, onun regional inteqrasiyaya və real kommunikasiyaların açılmasına hazır olmadığını göstərir.

Rəsmi İrəvan hələ də Nikol Paşinyanın 2023-cü ilin sonunda irəli sürdüyü "Sülh yolayrıcı" ("Crossroads of Peace") layihəsini əsas götürür. Bu layihə qarşılıqlı infrastruktur imkanlarına çıxışı nəzərdə tutur, ancaq bütün marşrutlar Ermənistanın tam yurisdiksiyası və nəzarəti altında olmalıdır. Sadə dillə desək, bu "açılmadan açılmaq" kimi paradoksal konsepsiyadır: Ermənistan bütün nəqliyyatın idarəsini öz əlində saxlamaq istəyir və istənilən real tranzit təminatını "suverenliyə təhdid" kimi qiymətləndirir.

Bu yanaşma isə 2020-ci ilin 10 noyabr bəyanatının müddəaları ilə ziddiyyət təşkil edir. Çünki həmin sənəddə Azərbaycanın əsas ərazisi ilə Naxçıvan arasında fasiləsiz nəqliyyat əlaqəsinin təmin olunması Ermənistanın açıq öhdəliyi kimi qeyd olunur. Ermənistanın beynəlxalq şəkildə idarə olunacaq, Şərqlə Qərb arasında körpü funksiyası daşıyacaq bir layihədən imtina etməsi, əslində, onun regional təcridə üstünlük verdiyini və xarici siyasətində İranla Rusiya kimi oyunçulardan asılılığını nümayiş etdirir.

Azərbaycan üçün isə Zəngəzur dəhlizinin həyata keçirilməsi sadəcə beynəlxalq hüquqa əsaslanan haqq deyil, həm də geniş geostrateji məqsədlərin - regionda əlaqələrin bərpası, türk dünyasının nəqliyyat sisteminin aktivləşdirilməsi və vahid Avrasiya infrastrukturunun yaradılması - tərkib hissəsidir. Ermənistanın bu dəhlizdən imtinası, sadəcə bir layihədən imtina deyil, gələcəkdən imtinadır.

Azərbaycan üçün Zəngəzur dəhlizi sadəcə nəqliyyat marşrutu deyil, milli birliyin simvoludur. Bu dəhliz ölkənin şərq hissəsi ilə Naxçıvan arasında birbaşa əlaqəni təmin etməli, İran ərazisindən keçmədən ölkədaxili tranziti mümkün etməlidir. Həmçinin bu dəhliz "bir millət, iki dövlət" konsepsiyasının gerçəkləşməsi üçün həyati əhəmiyyət daşıyır.

Bakı bu layihəni ardıcıl şəkildə irəlilədərək onu Orta Dəhliz ("Middle Corridor") strategiyasının bir hissəsi kimi təqdim edir. Çin ilə Avropanı Xəzər, Cənubi Qafqaz və Türkiyə vasitəsilə birləşdirən bu marşrut Azərbaycanın tranzit potensialını kəskin şəkildə artırır və onu Şərq ilə Qərb arasında vacib logistik mərkəzə çevirir.

Ankara Zəngəzur dəhlizi layihəsini fəal şəkildə dəstəkləyir və onu özünün geniş logistika konsepsiyasının əsas elementi kimi görür. Türkiyə üçün bu dəhliz Rusiya və İran marşrutlarını arxa plana ataraq Mərkəzi Asiyaya birbaşa çıxış əldə etmək, həmçinin Türk Dövlətləri Təşkilatı çərçivəsində türk birliyini gücləndirmək imkanıdır.

Türkiyənin bu dəstəyi siyasi və diplomatik aktivlikdə özünü göstərir - ortaq bəyanatlar, yüksək səviyyəli səfərlər və iqtisadi təşəbbüslərlə müşayiət olunur. Ankaranın gözündə Zəngəzur dəhlizi sadəcə bir yol deyil, türk-azərbaycan patronajı altında Avrasiya inteqrasiyasının yeni memarlıq modelidir.

Tehran üçün Zəngəzur dəhlizi ciddi təhlükədir. Layihənin reallaşması İranın Azərbaycan və Naxçıvan arasında tranzit monopoliyasının itməsi və eyni zamanda Türkiyə ilə Azərbaycanın İranın şimal-qərb sərhədlərində strateji mövqelərini gücləndirməsi deməkdir.

İran rəsmiləri bu layihəni dəfələrlə "qırmızı xətt" adlandırıblar. İranın hakimiyyət dairələrinin mənsubları açıq bəyan edirlər: "İran regionda beynəlxalq sərhədlərin dəyişdirilməsinə imkan verməyəcək". Bu ritorikanın arxasında isə infrastrukturun İranı kənarda qoyacaq şəkildə paralel şəkildə formalaşması və nəticədə Tehranın tranzit rolu və geoiqtisadi çəkisinin sıradan çıxacağı qorxusu dayanır.

Rəsmi Moskva zahirdə neytral mövqe nümayiş etdirir və layihəyə açıq münasibət bildirmir. Amma reallıqda Zəngəzur dəhlizi Rusiya üçün strateji təhlükədir. Layihənin Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatı (KTMT) və ya rus sülhməramlılarının nəzarəti olmadan gerçəkləşməsi Cənubi Qafqazda Kreml üçün əsas təsir alətinin itirilməsi deməkdir.

Kreml qorxur ki, bu dəhliz beynəlxalq və ya Qərb nəzarəti altında formalaşarsa, regionda Rusiyanın nüfuzunu azaldar və Rusiyanın Şimal marşrutu ilə rəqabət aparacaq yeni logistik xətlər formalaşar. Buna görə də Moskva diplomatik manevrlərlə neytrallıq görüntüsü yaradır, Ermənistanla ikitərəfli sazişlər vasitəsilə vəziyyəti nəzarətdə saxlamağa çalışır.

Ermənistanın "Tramp Körpüsü" layihəsindən imtinası ABŞ-nin Avrasiya məkanındakı yeni strategiyasının fonunda dəyərləndirilməlidir. Trampın ikinci prezidentliyi çərçivəsində ABŞ, iddialı izolyasionist imicinə baxmayaraq, infrastruktur, logistika və nəqliyyat üzərində təsir imkanlarını genişləndirmək istiqamətində fəal siyasət aparır.

Sünikdəki yol sahəsinin ABŞ-yə bağlı özəl şirkətə icarəyə verilməsi təşəbbüsü Vaşinqtonun Qafqaz, Yaxın Şərq və Mərkəzi Asiyanın kəsişmə nöqtəsində uzunmüddətli təsir qurmaq cəhdi idi. Zəngəzur dəhlizi Orta Dəhlizin tərkib hissəsi kimi Çin tərəfindən irəli sürülmüş "Bir Kəmər, Bir Yol" layihəsinə alternativ yaradır və regionda Rusiya ilə İranın təsirini balanslaşdırmaq imkanı verir. Hətta bu yolun idarəsi birbaşa ABŞ hökumətinə deyil, bağlı şirkətə verilsə də, bu, Vaşinqton üçün Çin və Mərkəzi Asiyadan Türkiyə və Avropaya logistik axınları idarə etmək imkanını yaradırdı.

Bu kontekstdə Əfqanıstana marağın kəskin artması da diqqət çəkir. 2021-ci ildə "Taliban"ın hakimiyyətə gəlişindən sonra ölkə yenidən regional qiymətləndirməyə məruz qaldı. Rəsmi tanınma olmasa da, Azərbaycan 2024-cü ildə Kabillə rəsmi münasibətlər qurdu və ora səfirini göndərdi. Əfqanıstan nümayəndə heyətinin COP29 və ardınca Xankəndidə keçirilən Türk Dövlətləri Təşkilatı sammitində iştirakı Bakı ilə Kabul arasında institusional bağların qurulmasında siyasi iradənin olduğunu göstərdi.

Bu, təkcə Azərbaycanın təşəbbüsü deyil. Mərkəzi Asiya ölkələri də aktiv şəkildə bu prosesə qoşulurlar.

Qazaxıstan Torqundi-Herat dəmir yoluna 500 milyon dollar sərmayə yatırır, bu xətt Pakistana çıxış verir. Özbəkistan Tirmiz-Xarlaci layihəsini irəli aparır və bu, Əfqanıstan üzərindən Cənubi Asiyaya çıxışı mümkün edir. Türkmənistan TAPI qaz kəməri layihəsini yenidən gündəmə gətirib və bu, Türkmən qazını Hindistana daşıya bilər. Qırğızıstan "Taliban"ın terror təşkilatı statusunun ləğvindən sonra Əfqanıstanla əməkdaşlıq formatları axtarır. Çin Əfqanıstanı "Bir Kəmər, Bir Yol" layihəsinə inteqrasiya etməyə çalışır və bu vasitə ilə Pakistan limanlarına və Hind okeanına çıxışı təmin etmək istəyir.

Zəngəzur dəhlizi bu qlobal şaxələnmiş tranzit planının əsas düyünlərindən birinə çevrilmək üzrədir. Azərbaycanın strateji məqsədi isə sadədir - ölkəni birləşdirmək və Avrasiya məkanının ayrılmaz hissəsinə çevrilmək.

Logistik və geoiqtisadi perspektivlərinə baxmayaraq, Əfqanıstan hələ də yüksək risk zonası olaraq qalır. Belə ki, radikallaşma təhlükəsi davam edir. "Taliban" daha sərt ekstremist qrupların təzyiqi altındadır və bu, ölkədə sabitliyi pozan əsas risk amilidir. Rəsmi beynəlxalq tanınmanın olmaması Əfqanıstanın qlobal maliyyə institutlarından dəstək almasını əngəlləyir. Qərb investorları risk səbəbilə Əfqanıstan layihələrindən uzaq dururlar, baxmayaraq ki, Cənubi Asiya bazarlarına maraq böyükdür. Ölkə daxilində mərkəzləşdirilmiş hakimiyyətin olmaması və regional loyallıqların üstünlük təşkil etməsi Əfqanıstanı sabit tranzit partnyoru kimi görməyə imkan vermir.

Amma bütün bu problemlərə baxmayaraq, Əfqanıstan artıq bu gün türk dünyasının paytaxtlarından Türkmənistan və Özbəkistan vasitəsilə Pakistan limanlarına, oradan isə Hind okeanına uzanan real tranzit platformasına çevrilməkdədir. Əgər bu marşrut institusional şəkildə rəsmiləşdirilərsə, o zaman Rusiyanın ərazisindən keçən şimal marşrutuna ciddi alternativ olacaq.

Əgər Ermənistan, Azərbaycan, Türkiyə və Mərkəzi Asiya ölkələri transregional əməkdaşlıq üçün ortaq hüquqi və siyasi rejim formalaşdıra bilsələr, Avropadan Hind okeanına qədər uzanan unikal Avrasiya marşrutu gerçəkləşə bilər. Bu marşrut Cənubi Qafqazın əsas həlqəsi kimi Zəngəzur dəhlizindən, infrastrukturun dayağı olaraq Orta Dəhlizdən, geostrateji platforma rolunda Əfqanıstandan və cənuba çıxış nöqtələri olaraq Pakistan və Hindistandan ibarət ola bilər. Bəhs etdiyimiz ssenarinin reallaşması üçünsə tranzit və investisiyaları tənzimləyən fövqəldövlət hüquqi rejiminin yaradılması, nəzarətin itirilməməsi şərti ilə tranzit ölkələrinin suverenliyinə zəmanət verilməsi, həmçinin, Dünya Bankı və BVF-dən kənar, Asiya İnkişaf Bankı, İslam İnkişaf Bankı və İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı kimi qurumların maliyyə institusional mexanizminə daxil edilməsi vacibdir.

Əgər bu ölkələr arasında razılaşma əldə olunmasa, marşrut parçalanacaq. İran və Rusiya təzyiqi altında olan Ermənistan dəhlizi bağlamağa davam edəcək, ABŞ Zəngəzur marşrutunu Avrasiya nəzarətindən çıxarmaq üçün siyasi və iqtisadi təzyiqlər tətbiq edəcək, Çin isə Cənubi Qafqazı yan keçərək Pakistanın Qvadar limanı və Kaşqar üzərindən alternativ istiqaməti gücləndirəcək.

Nəticədə logistika məkanının daha da parçalanması, regionda gərginliyin artması və Şərq-Qərb xətti üzrə geosiyasi bloklaşmanın dərinləşməsi müşahidə oluna bilər.

Ermənistanın "Tramp Körpüsü" layihəsindən imtinası - görünən buz dağının yalnız zirvəsidir. Əslində, bu, daha geniş və fundamental qarşıdurmanın bir epizodudur: yeni Avrasiyaya kimin nəzarət edəcəyi uğrunda mübarizədir. Bu Avrasiyada artıq ordular və bazalar deyil, dəhlizlər və limanlar strateji üstünlüyün açarı olacaq. Kim bu yarışda irəlidə olacaqsa, gələcək onilliklərin qlobal geopolitik mənzərəsini o formalaşdıracaq.

Azərbaycan bu geosiyasi yarışda qovşaq nöqtəsində yerləşir və yeni marşrutun formalaşmasında həlledici rol oynayır. Türkiyə ilə müttəfiqlik, Mərkəzi Asiya ilə açıq əməkdaşlıq və Əfqanıstana qarşı institusional yanaşma Azərbaycanın "tranzit inqilabının" aparıcı qüvvəsinə çevrilməsinə yol açır.

Zəngəzur dəhlizi isə bu yeni dövrün simvoluna çevrilməkdədir.

Elçin Alıoğlu
Trend