Paşinyan uçurumun kənarında: sülhə doğru addım, yoxsa yeni böhran?

Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan İrəvanda Türkiyə jurnalistlərinə verdiyi açıqlamada iki ölkə arasındakı münasibətlərdə yeni mərhələnin başladığını vurğulayıb. O bildirib ki, "Ölkəmizin rəsmi mövqeyi ondan ibarətdir ki, qondarma 'erməni soyqırımı'nın beynəlxalq arenada tanınması bu gün bizim xarici siyasətimizin prioriteti deyil".

Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Paşinyan erməni diasporasına müraciət edərək vurğulayıb ki, 1915-ci il hadisələrinin hansısa uzaq ölkədə "soyqırım" kimi tanınması nə Ermənistan dövlətinə, nə də erməni xalqına təhlükəsizlik, rifah və sülh gətirib.

Paşinyanın İrəvanda Türkiyə jurnalistləri qarşısında səsləndirdiyi bu sözlər təkcə erməni cəmiyyətində deyil, bütövlükdə Cənubi Qafqaz regionunda siyasi "zəlzələ" effekti yaradıb. Onun 1915-ci il hadisələrinin "soyqırım" kimi tanınmasının Ermənistanın xarici siyasətinin prioriteti olmadığını deməsi yalnız erməni diasporasına deyil, həm də Ermənistanın uzun illər qurduğu siyasi tabular sisteminə meydan oxumaq deməkdir.

Ermənistan müstəqillik qazandığı gündən ilk dəfə rəsmi İrəvan qondarma "erməni soyqırımı"nın tanınması kampaniyasının Ermənistan dövlətçiliyinin əsas sütunlarından biri olması ideyasını yenidən nəzərdən keçirməyə hazır olduğunu bəyan edib. Bu addım təkcə cəsarətli siyasi jest deyil, eyni zamanda Cənubi Qafqazda gedən geosiyasi proseslərdə mühüm mərhələdir.

180 dərəcə dönüş: Paşinyan niyə tarixi doktrinanı dəyişir?

1991-ci ildə müstəqillik qazandığı gündən bəri Ermənistan xarici siyasətini qondarma "erməni soyqırımı" mövzusu üzərində qurmuşdu. Bu məsələ bir növ "kult" halına gətirilmişdi - erməni diplomatiyası illərlə 1915-ci il hadisələrinin "soyqırım" kimi tanınması üçün beynəlxalq arenada kampaniyalar apararaq Ankaradan hüquqi məsuliyyət və təzminat tələb edirdi.

Bu məsələ təkcə tarixi yox, həm də siyasi alətə çevrilmişdi. Xüsusilə Fransa, ABŞ və Kanadada güclü təsirə malik olan erməni diasporası İrəvanın xarici siyasət kursuna ciddi təsir göstərirdi. Nəticədə Ermənistan illərlə Türkiyəyə qarşı irəli sürdüyü iddialarla diplomatik təcrid vəziyyətinə düşmüşdü, halbuki dünya sürətlə dəyişirdi.

2021-ci ildə vəziyyət fərqli məcraya yönəldi. 2020-ci ildə Azərbaycanla müharibədə acı məğlubiyyətə uğrayan Ermənistan çətin geosiyasi durumda qaldı. Azərbaycanın strateji müttəfiqi kimi çıxış edən Türkiyə bölgədə nüfuzunu gücləndirdi. Paşinyan başa düşdü ki, Ankara ilə gərginliyi artırmaq və uydurma "soyqırım"ın tanınmasını təlqin etmək Ermənistanın vəziyyətini daha da ağırlaşdıra bilər.

Məhz bu kontekstdə Paşinyanın uydurma "soyqırım"ın tanınmasının artıq prioritet olmadığını deməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Paşinyan faktiki olaraq Ermənistan daxilində siyasi gərginliyi qızışdırdı. Çünki bu saxta iddia uzun illər boyu erməni kimliyinin əsas dayaqlarından biri kimi qələmə verilmişdi.

Diasporanın narazılığı

Paşinyanın bu açıqlaması erməni diasporasına soyuq duş effekti yaratdı. Çünki diasporanın əksər nümayəndələri üçün 1915-ci il hadisələrinin "soyqırım" kimi tanınması erməni ideologiyasının və özünüdərkin mühüm hissəsi idi. Diaspora uzun illər boyu bu məsələ ilə bağlı dünya miqyasında lobbi kampaniyalarına böyük maliyyə vəsaiti yatırmışdı.

Paşinyanın bu mövqeyi həmin səyləri ciddi təhlükə altına qoydu. Baş nazir faktiki olaraq ermənilərə qondarma "Tarixi Ermənistan" mifindən - yəni Türkiyə və Azərbaycanın ərazilərini ələ keçirmək iddialarından imtina etməyi və "Gerçək Ermənistan" ideyasına fokuslanmağı təklif etdi.

"Gerçək Ermənistan" və "Tarixi Ermənistan"

2025-ci il fevralın 19-da Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan ilk dəfə olaraq "Gerçək Ermənistan" konsepsiyasını təqdim etdi. O, televiziya müraciətində vurğuladı ki, bu anlayış yalnız beynəlxalq səviyyədə tanınmış 29 743 kvadrat kilometrlik Ermənistan Respublikasını nəzərdə tutur. Bu açıqlama misli görünməmiş addım idi və faktiki olaraq qondarma "Böyük Ermənistan" ideyasından tamamilə imtina anlamına gəlirdi.

Son illərdə Ermənistan ciddi xarici siyasət çağırışları ilə üzləşib. Xüsusilə 2020-ci ilin payızında baş verən 44 günlük müharibədəki məğlubiyyət fonunda bu böhran daha da dərinləşdi. Azərbaycan və Rusiya ilə imzalanan üçtərəfli bəyanatdan sonra Paşinyan müxalifət və millətçi dairələr tərəfindən "xəyanət" və güzəştlərdə ittiham edildi. Müharibədə məğlubiyyət və işğal altında saxladığı ərazilərə nəzarəti itirməsi Ermənistan cəmiyyətində ciddi böhran yaratdı və revanşist ideyalar gücləndi.

"Böyük Ermənistan" ideyası uzun illər boyu Ermənistanın milli ideologiyasının bir parçası idi. Lakin Paşinyan ilk dəfə açıq şəkildə bu illüziyadan imtina etməyin və Ermənistanın hazırkı sərhədləri çərçivəsində mövcudluğunu qəbul etməyin vacibliyini bəyan etdi.

Paşinyanın "Gerçək Ermənistan" bəyanatını bir neçə faktor kontekstində qiymətləndirmək olar:

1. Xarici təzyiqlər
Ermənistan hazırda mürəkkəb geosiyasi vəziyyətdədir. 44 günlük müharibədə məğlubiyyətdən sonra ölkə bölgədəki mövqelərinin əhəmiyyətli hissəsini itirdi. Eyni zamanda, Paşinyan Qərblə, xüsusilə Fransa və ABŞ-la dialoq qurmağa cəhd göstərirdi. Onun bu bəyanatı Qərbə göstərmək məqsədi daşıya bilərdi ki, Ermənistan radikal revanşist baxışlardan uzaqlaşır. Bu isə öz növbəsində Ermənistanın Qərbdən iqtisadi və hərbi dəstək cəlb etməsinə kömək edə bilərdi.

2. Ölkədaxili gərginliyin artması
Ermənistandakı millətçi dairələr, xüsusilə sabiq prezident Robert Koçaryanın tərəfdarları və "Daşnaksütyun" partiyası Paşinyanı "təslimçi siyasət"də ittiham edərək onu kəskin tənqid etməyə davam edirlər. Paşinyan "Gerçək Ermənistan" barədə açıqlama verməklə öz mövqeyini praqmatizmlə və utopik ideyalardan imtina etməklə əsaslandırmağa çalışdı.

3. Azərbaycanla yeni danışıqlara hazırlıq
"Gerçək Ermənistan" konsepsiyası Paşinyanın Bakı ilə aparacağı danışıqlarda strategiyasının bir hissəsinə çevrilə bilər. Mövcud sərhədləri qəbul etməklə İrəvan sərhədlərin delimitasiyası və demarkasiyası məsələlərində mövqelərini möhkəmləndirməyə çalışır.

Ermənistan daxilində reaksiya
Paşinyanın "Gerçək Ermənistan" konsepsiyası erməni cəmiyyətində birmənalı qarşılanmadı. O, millətçi hərəkatlar və diaspora tərəfindən sərt tənqidə məruz qaldı.

"Daşnaksütyun" partiyası baş nazirin bəyanatını qınayaraq bunu milli maraqlara xəyanət adlandırdı. Partiyanın nümayəndələrinə görə, "Böyük Ermənistan" konsepsiyasından imtina erməni xalqının tarixi kimliyini sarsıdır.
Sabiq prezident Robert Koçaryan Paşinyanın addımını "tarixi ədalətin bərpası şansını əbədi bağlayan" və milli ruhu sarsıdan qərar kimi dəyərləndirdi.
Diaspor təşkilatları, xüsusilə ABŞ və Fransadakı qruplar da "Gerçək Ermənistan" konsepsiyasına qarşı çıxış etdilər. Onların çoxu "tarixi torpaqların" geri qaytarılması ideyasını aktiv şəkildə müdafiə edirdi.
Bununla yanaşı, Ermənistan cəmiyyətinin müəyyən bir hissəsi Paşinyanın bəyanatını müsbət qarşıladı. Əsasən, Qərbyönümlü kurs tərəfdarları hesab edirlər ki, revanşist ideyalardan imtina Ermənistanın təcriddən çıxmasına və qonşularla münasibətləri normallaşdırmasına imkan yaradacaq. Baş nazir eyni zamanda ölkənin iqtisadi inkişafına və sabitliyə diqqət ayırmağa çağıran bəzi liberal dairələrin də dəstəyini qazandı.

Azərbaycan Paşinyanın bəyanatını müsbət qarşıladı və bunu münaqişənin nizamlanması və ölkənin ərazi bütövlüyünün tanınması istiqamətində mühüm addım kimi qiymətləndirdi.
Türkiyə də baş nazirin bəyanatını "regional sülhə aparan əlamətdar addım" adlandıraraq müsbət qarşıladı.
Rusiya, Ermənistanın ənənəvi müttəfiqi olaraq, məsələ ilə bağlı ehtiyatlı mövqe tutdu. Kreml vurğuladı ki, bu, İrəvanın daxili işidir, lakin regionda təhlükəsizliklə bağlı bütün razılaşmaların yerinə yetirilməsinin vacibliyini qeyd etdi.
Fransa isə "tarixi torpaqlardan" imtinanın erməni diasporasının mədəni irs və siyasi təsir sahəsində mövqelərinin zəifləməsinə səbəb olacağından narahatlığını bildirdi.
Türkiyə və Azərbaycan: yaxınlaşma şansı

Türkiyənin diplomatik dairələrində Paşinyanın bəyanatı müsbət qarşılandı. Ankara Paşinyanın uydurma "soyqırımı" məsələsini gündəmdən çıxarmasını dialoqun davam etdirilməsi üçün əlverişli zəmin kimi qiymətləndirdi.

Türkiyə və Ermənistan arasında münasibətlərin normallaşma prosesi 2021-ci ildə başlamışdı. Həmin vaxtdan bəri Paşinyan və Ərdoğan iki dəfə şəxsən görüşmüşdü. 2023-cü ildə isə Paşinyanın Ərdoğanın andiçmə mərasiminə qatılması illərlə davam edən düşmənçiliyin fonunda mühüm hadisə kimi qiymətləndirilmişdi.

Türkiyə tərəfi bildirib ki, Ankara "ön şərtlər irəli sürmədən" normallaşma prosesini davam etdirməyə hazırdır. Bu proses çərçivəsində sərhədlərin açılması və diplomatik münasibətlərin qurulması da nəzərdə tutulur.

Konstitusiyanın dəyişdirilməsi: Ermənistan üçün risk, yoxsa şans?

Ermənistan Konstitusiyasında təkcə ölkənin xarici siyasət hədəflərini müəyyənləşdirən müddəalar yox, həm də qonşu dövlətlər - Türkiyə və Azərbaycana qarşı ərazi iddialarını təsbit edən məqamlar yer alır. Bu müddəalar regionda münasibətlərin normallaşması üçün ciddi maneədir və dövlətlərin ərazi bütövlüyünə hörmət prinsiplərinə ziddir.

Ermənistan Konstitusiyasının əsas problemlərindən biri onun preambulasıdır. Bu sənəddə 1915-ci il hadisələrinin "soyqırım" kimi tanınması məqsədinin dövlətin rəsmi siyasətinin tərkib hissəsi olduğu qeyd edilir. Bu müddəa uzun illər boyu Ermənistan tərəfindən Türkiyəyə təzyiq vasitəsi kimi istifadə olunub və ölkə daxilində millətçi hisslərin formalaşdırılması üçün ideoloji baza rolunu oynayıb.

Bundan əlavə, Ermənistan Konstitusiyasında Türkiyənin beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlərinin açıq şəkildə qəbul edilməsi ilə bağlı müddəa yer almır. Halbuki 1921-ci il Qars müqaviləsi ilə Türkiyə və Ermənistan sərhədləri müəyyən edilmiş və bu müqavilə beynəlxalq birlik tərəfindən tanınmışdı. Lakin İrəvan bu faktı hələ də qanunverici səviyyədə təsbit etməyib. Bu hüquqi boşluq bilərəkdən saxlanılıb, çünki Ermənistandakı millətçi dairələr Türkiyənin şərqindəki bəzi əraziləri "tarixi erməni torpaqları" kimi qələmə verir.

Bu isə BMT Nizamnaməsinin 2-ci maddəsinin 4-cü bəndinə və ATƏT-in 1975-ci il Helsinki Yekun Aktına ziddir. Həmin sənədlər güc yolu ilə sərhədlərin dəyişdirilməsinin yolverilməzliyini açıq şəkildə vurğulayır.

Ermənistan gerbi və simvolik ekspansiya

Ermənistanın ərazi iddiaları kontekstində ölkənin dövlət gerbi xüsusi yer tutur. Gerbdə Türkiyənin Ağrı dağı (ermənilərin "Ararat" adlandırdığı dağ) təsvir edilib. Bu dağ Türkiyə ərazisində yerləşir və onun Ermənistan gerbində yer alması beynəlxalq hüquq normalarına ziddir, çünki bu, ərazi iddialarının simvolik ifadəsi sayılır.

Ağrı dağı Türkiyənin Iğdır vilayətində, Ermənistanla sərhəd yaxınlığında yerləşir. Bu bölgə, yuxarıda qeyd olunan Qars müqaviləsinə əsasən, Türkiyənin ərazisinə daxildir. Həmin müqavilə Türkiyə ilə RSFSR arasında imzalanmış və Ermənistan, Gürcüstan və Azərbaycan da prosesdə iştirak etmişdi. Qars müqaviləsi Türkiyənin Ermənistan və digər Cənubi Qafqaz ölkələri ilə sərhədlərini dəqiq müəyyən edib. Bütün bunlara baxmayaraq, Ermənistan Ağrı dağı təsvirini öz dövlət rəmzlərində istifadə edir ki, bu da siyasi-hüquqi praktikada ərazi iddiası kimi qəbul edilir.

Bu yanaşma 1969-cu il tarixli Xüsusi Missiyalar haqqında Konvensiyaya ziddir. Həmin sənəd dövlət simvollarının ərazi iddialarının nümayişi üçün istifadəsini qadağan edir. Başqa dövlətin tarixi-coğrafi obyektini simvolik şəkildə mənimsəmək çox vaxt təxribat forması kimi qiymətləndirilir və bu, beynəlxalq münasibətlərə mənfi təsir göstərir.

Türkiyə dəfələrlə Ermənistanın rəsmi rəmzlərində Ağrı dağının təsvirindən istifadə etməsinə etiraz edib. Ankara bunu Türkiyənin ərazi bütövlüyünə qəsd və iki ölkə arasında münasibətlərin normallaşmasına maneə kimi dəyərləndirir. Bundan əlavə, Türkiyə öz mövqeyini 1921-ci ildə imzalanmış Türkiyə-Sovet dostluq müqaviləsinə və müasir beynəlxalq hüquq normalarına əsaslandırır.

Ankara həmçinin vurğulayır ki, Ermənistanın mövcud sərhədləri tanımaqdan imtina etməsi diplomatik əlaqələrin qurulmasına mane olur. Uzun illərdir ki, Türkiyə Qars müqaviləsinin tanınmasını və ərazi iddialarından imtinanı münasibətlərin normallaşdırılması üçün əsas şərt kimi irəli sürür. Lakin Ermənistan cəmiyyətinin mühüm bir hissəsi, xüsusilə millətçi dairələr belə addımlara qətiyyətlə qarşı çıxırlar.

Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan son illərdə Konstitusiyanın yenidən nəzərdən keçirilməsinin zəruriliyi barədə dəfələrlə bəyanatlarla çıxış edib. Xüsusilə o, 1915-ci il hadisələrinin "soyqırım" kimi tanınmasının Konstitusiyadan çıxarılması məsələsini gündəmə gətirib. Bu addım Türkiyə ilə münasibətlərin normallaşdırılması və sərhədlərin açılması istiqamətində mühüm siqnal kimi qəbul edilir.

Həmin maddənin Konstitusiyadan çıxarılması həmçinin Paşinyanın Qərblə daha sıx əlaqələr qurmaq və keçmişin millətçi ritorikasından imtina etmək niyyətini göstərən mühüm mesaj ola bilərdi. Amma bu addım Ermənistan daxilində kəskin siyasi böhrana səbəb ola bilər. Ölkə daxilində radikal və konservativ qüvvələrin təsirinin güclü olması Konstitusiyanın bu cür dəyişikliklərinə ciddi müqavimətlə nəticələnə bilər.

Bundan əlavə, Ermənistan gerbi ilə bağlı məsələ də kifayət qədər həssas mövzudur. Çünki Ermənistan cəmiyyətinin əhəmiyyətli hissəsi üçün "Ararat" (Ağrı dağı) mühüm milli kimlik elementi hesab olunur. Bu isə həmin təsvirin dövlət rəmzlərindən çıxarılmasını çətinləşdirir.

Ermənistan Konstitusiyası və dövlət simvolları tərkibində Türkiyə və Azərbaycana qarşı açıq və ya dolayı yolla ərazi iddialarını təsbit edən elementlər mövcuddur. Bu müddəalar beynəlxalq hüquqa zidd olmaqla yanaşı, bölgədə davamlı sülh və sabitliyin bərqərar olunmasına ciddi maneələr yaradır.

Paşinyanın Konstitusiyanı yenidən nəzərdən keçirmək və "soyqırım" iddiasının tanınmasına dair müddəanı çıxarmaq niyyəti Ermənistan-Türkiyə münasibətlərinin normallaşdırılması istiqamətində mühüm addım ola bilər. Lakin ölkə daxilində millətçi qüvvələrin ciddi təsirə malik olduğu bir şəraitdə bu addım kütləvi etirazlar və siyasi qeyri-sabitlik kimi risklərlə müşayiət oluna bilər.

Konstitusiyanın dəyişdirilməsi və ərazi iddialarından imtina Ermənistan üçün sabit inkişaf və qonşu ölkələrlə mehriban münasibətlərin qurulması yolunda mühüm addım ola bilər.

Ermənistanı nə gözləyir?

Paşinyan elə bir seçim qarşısındadır ki, bu qərar təkcə onun siyasi karyerasının deyil, həm də Ermənistan dövlətinin gələcək taleyini müəyyən edəcək. Uzun illərdir ki, Ermənistan özünü illüziyaların, "böyük itirilmiş torpaqlar" mifinin və absurd ərazi iddialarının əsarətində saxlayırdı. Bu siyasət ölkəni yalnız daha da təcrid etdi, onu regional iqtisadi axınlardan kənarda qalan zəifləmiş, qapalı bir anklava çevirdi.

İndi isə İrəvanın bu çıxılmaz vəziyyətdən qurtulmaq üçün real bir şansı var. Türkiyə ilə sərhədlərin açılması və Azərbaycanla münasibətlərin normallaşması Ermənistan üçün çıxış yolu ola bilər. Ankara və Bakı İrəvana təkcə sülh deyil, həm də yeni əməkdaşlıq modeli təklif etməyə hazırdır - bu, iqtisadi əməkdaşlıq yolu, regional layihələrə inteqrasiya və nəticə etibarilə sabitlik və rifaha aparan yoldur.

Ancaq prosesin qarşısında hələ də keçmişdə yaşayan qüvvələr dayanır. Qərbdəki nüfuzlu erməni diasporası nifrət və tarixi qisas siyasətinə ilişib qalaraq İrəvana qarşıdurma ssenarilərini diqtə etməyə çalışır. Elə Ermənistanın özündə də konservativ dairələr revanş xülyası ilə yaşamaqda davam edirlər. Onlar hələ də "Böyük Ermənistan" ideyalarına ümid bəsləyirlər - halbuki bu ideyalar artıq çoxdan siyasi utopiya və özünü məhv etmə yoluna çevrilib.

Paşinyan, əgər həqiqətən də "Gerçək Ermənistan" qurmaq istəyirsə - yəni miflərə deyil, real dünyaya əsaslanan bir ölkə yaratmağı hədəfləyirsə - o zaman qətiyyətli addım atmalıdır. Bu addım cəsarət tələb edir: keçmişin dağıdıcı illüziyalarından imtina etmək, sonsuz düşmənçilik siyasətini rədd edərək dialoq, barışıq və əməkdaşlıq yolunu seçmək. Yalnız bu halda Ermənistan geosiyasi təcrid vəziyyətindən çıxıb, yeni regional proseslərin tamhüquqlu iştirakçısına çevrilə bilər.

Seçim Paşinyanın əlindədir. Ermənistanın gələcəyi ya xülyalı ambisiyaların girovuna çevriləcək, ya da nəhayət ki, keçmişin əsarətindən qurtulacaq. Əgər Paşinyan bu addımı atmağa cəsarət edərsə, Ermənistanın rifaha aparan yolu düşmən axtarışında deyil, Türkiyə və Azərbaycanın timsalında müttəfiqlər tapmaqda olacaq.

Milli.Az