Avropa çətin durumda: anbarlar boş, qaz qıt…

Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Avropada enerji böhranı əsl dramaya çevrilib - öz qəhrəmanları, antagonistləri və qurbanları ilə. Ancaq bu hekayənin sonu teatr səhnəsində olduğu kimi romantik və parlaq deyil, əksinə, daha qaranlıq ola bilər. Uzun sürən şaxtalar, yanacaq çatışmazlığı, qiymətlərin artması və sənaye fəaliyyətinin azalması Avropa İttifaqının strateji planındakı çatları açıq şəkildə üzə çıxarıb. Aİ çox tələsik Rusiya qazından imtina etməyə çalışıb, lakin real alternativlər hazırlamadan bu addımı atmaq ağır nəticələrə gətirib çıxarıb.

Avropa donub qalıb. Küçələrində insanlar narahatlıqla qaz ödənişlərini nəzərdən keçirirlər - bu ödənişlər qitənin enerji böhranında necə dərinə batdığını bir daha xatırladır. Tükənmiş ehtiyatlar, yüksək qiymətlər və sənaye fəaliyyətində kəskin azalma Aİ ölkələrini əvvəllər mümkünsüz görünən seçim qarşısında qoyub: ya Rusiya qazının tədarükünə qayıtmaq, ya da tam miqyaslı iqtisadi çöküşlə üzləşmək.

Beynəlxalq Enerji Agentliyinin (BEA) məlumatına görə, 2021-ci ildə Avropanın ümumi qaz istehlakının 45%-i Rusiya tərəfindən təmin olunub. 2022-ci ildə tətbiq olunan sanksiyalar bu göstəricini 80%-dən çox azaldıb. Lakin ən böyük tədarükçüdən imtina etmək qərarı, bir və ya iki il ərzində həll olunması mümkün olmayan bir defisitə səbəb olub.

Vəziyyət kritik həddə çatıb. Avropanın qaz anbarları yarıdan az doludur, qaz qiymətləri yüksəlir, qışın sərt soyuqları isə təkcə enerji sistemini deyil, həm də qitənin siyasi strukturunu sınağa çəkir.

Bu qış Avropanın qaz ehtiyatları son üç ilin ən aşağı səviyyələrindən birinə düşüb - ümumi həcmin 48%-dən azı. Şimal-Qərbi Avropada yaxın həftələrdə gözlənilən sərt şaxtaların proqnozu fonunda vəziyyət xüsusilə narahatlıq doğurur. ICIS konsaltinq şirkətinin məlumatına görə, qaz istehlakı ötən illə müqayisədə artıq 17% artıb və bu rəqəm artmağa davam edir.

Lakin daha çox narahatlıq doğuran məsələ Avropanın əsas tədarükçüsünü itirməsidir. 2022-ci il böhranına qədər Rusiya qitənin qaz tələbatının 40%-ni - ildə 155 milyard kubmetr qazı təmin edirdi. Hazırda bu həcm 80%-dən çox azalıb və iki illik intensiv danışıqlara və səylərə baxmayaraq, bu boşluğu doldurmaq mümkün olmayıb.

Almaniyada qaz anbarlarının doluluq səviyyəsi 51%-ə enib. Bu, xüsusilə tənqidi vəziyyətdir, çünki Aİ-nin ən böyük iqtisadiyyatı olan Almaniya, blokun sənaye qaz istehlakının 25%-nə cavabdehdir. Fransa və İtaliya da ən böyük risklə üzləşən ölkələr sırasındadır - onların ehtiyatları qış mövsümünün sonuna qədər kifayət etməyə bilər.

Qızışan bazar: qaz qiymətləri rekord səviyyədə

Avropada qaz qiymətləri son iki ilin maksimum səviyyəsinə çatıb. Bazar ertəsi bazis fyuçersləri 5,4% artaraq bir meqavatt-saat üçün 58,75 avroya yüksəlib. Ancaq bu, sadəcə birja monitorlarında əks olunan rəqəmlər deyil. Bu rəqəmlərin arxasında real problemlər dayanır: ev təsərrüfatları üçün artan ödənişlər, istehsal xərclərinin artması və əsas tələbat məhsullarının qiymət artımı.

Sənaye müəssisələri üçün bu artım ölümcül olur. 2022-ci ildən bəri enerji-intensiv sahələrdə istehsal həcmi 10% azalıb, Almaniyada isə bu göstərici 15%-ə çatıb. Dünyanın ən böyük kimyəvi məhsul istehsalçısı olan BASF artıq öz istehsal güclərinin bir hissəsini ABŞ-a köçürüb, çünki orada enerji xərcləri dəfələrlə ucuzdur.

Bu vəziyyət göstərir ki, enerji siyasətində yol verdiyi səhvlərdən qurtulmaq üçün Avropanın real alternativlərə və dayanıqlı enerji strategiyasına ehtiyacı var. Əks halda, hər qış mövsümü iqtisadiyyat və cəmiyyət üçün yeni bir sınağa çevriləcək.

Cəmi bir il əvvəl Rusiya qazının Ukrayna vasitəsilə yenidən tədarükü ideyası siyasi tabu hesab olunurdu. Lakin indi bu mövzu Avropa siyasətində daha tez-tez gündəmə gəlir. Macarıstan, Slovakiya və Avstriya artıq mövcud sanksiyaların yenidən nəzərdən keçirilməsini tələb edirlər. "Biz Avropa iqtisadiyyatının dağılmasına göz yuma bilmərik", - deyə Macarıstanın Baş naziri Viktor Orban bildirib.

Digər tərəfdən, Polşa və Baltikyanı ölkələr hər hansı kompromisə qarşı qəti mövqe sərgiləyirlər. Polşanın energetika naziri Zbiqnev Rao birbaşa bildirib: "Rusiya qazının geri qaytarılması strateji səhv olar. Bu, bütün sanksiya siyasətini alt-üst edər və Moskvanın təsirini gücləndirər".

Lakin daha çox ölkə reallığın öz şərtlərini diktə etdiyini dərk edir. Rabobank-ın Avropa üzrə strateqi Florens Şmit qeyd edir: "Avropa Rusiya ilə dialoqdan nə qədər uzaq qalırsa, böhran bir o qədər dərinləşir. Qiymətlər artır və digər tədarük mənbələri qitənin tələbatını tam ödəyə bilmir".

Enerji böhranı Aİ vətəndaşları üçün əsl sınağa çevrilib. 2025-ci ilin yanvarında qazın orta qiyməti ötən illə müqayisədə 22% artıb. İtaliya və İspaniya kimi bəzi ölkələrdə bu artım 30%-dən də çoxdur.

Sənaye sahəsində vəziyyət daha da narahatedicidir. Avropa Komissiyasının məlumatına görə, 2024-cü ildə enerji-intensiv sahələrdə hər beş istehsalat müəssisəsindən biri müvəqqəti olaraq fəaliyyətini dayandırıb. Nəticədə minlərlə iş yeri təhlükə altına düşüb, Avropa ixracatı isə 8% azalıb, yerini ABŞ və Çin rəqiblərinə verib.

Böhrandan çıxış yolları: Avropa nə etməlidir?

Hazırda Avropa siyasətçiləri böhrandan çıxış yolları axtarır, lakin təklif olunan bütün variantlar müəyyən çətinliklərlə üzləşir:

Mayeləşdirilmiş təbii qaz (LNG) idxalı. Avropa ABŞ və Qətərdən LNG tədarükünü artırmağa davam edir. 2024-cü ildə LNG idxalı 80 milyard kubmetrə çatıb. Lakin bu, baha başa gəlir və Asiya ilə rəqabətə səbəb olur, çünki regionun qaz tələbatı artmaqdadır.
Bərpa olunan enerji mənbələrinin inkişafı. Avropa külək və günəş enerjisinə ümid edir. Lakin bu qış küləksiz günlər yaşıl enerji mənbələrinin nə qədər qeyri-sabit ola biləcəyini göstərdi.
Enerji qənaəti. Bir çox ölkələr enerji istifadəsinə ciddi məhdudiyyətlər tətbiq edir. Məsələn, Almaniyada ictimai binalarda temperaturun 18 dərəcəyə endirilməsi müzakirə olunur.
Rusiya qazına qayıdış. Bu, ən çox mübahisə doğuran, lakin vəziyyəti sürətlə sabitləşdirə biləcək yeganə üsul ola bilər.

Avropanın qaz anbarları - enerji kollapsı öncəsi son maneədir. 2025-ci ilin fevralında onların doluluq səviyyəsi cəmi 48% təşkil edib. Müqayisə üçün, Aİ-nin bu dövr üçün hədəfi 65%-dir. Rystad Energy-nin hesablamalarına görə, mövcud istehlak səviyyəsi davam edərsə, qaz ehtiyatları mart ayının ortalarına qədər tükənə bilər.

Avropanın sənaye mərkəzi olan Almaniyada vəziyyət xüsusilə kritikdir. Ölkə yanacaq çatışmazlığını Norveçdən idxalı artırmaqla kompensasiya etməyə çalışır, lakin burada da problemlər yaranır. Norveçdə qaz yataqlarının 2025-ci ildə yay texniki baxışları hasilatı 5-7% azalda bilər.

Xüsusilə, qaz çatışmazlığı İtaliya və Fransa kimi böyük istehsal mərkəzlərinin yerləşdiyi ölkələr üçün ağır fəsadlara səbəb olur. Məsələn, Fransanın kimya sənayesində fəaliyyət göstərən nəhəng Arkema şirkəti artıq öz istehsal güclərini enerji daha ucuz başa gələn ölkələrə, məsələn, Mərakeş və Hindistana köçürəcəyini elan edib.

Avropada istehlakçılar və şirkətlər qaz qiymətlərinin artımından əziyyət çəkirlər. 2025-ci ilin yanvarında, Eurostat-ın məlumatına görə, qazın qiyməti Aİ-də orta hesabla 22% artıb, İtaliyada bu artım 30%, İspaniyada isə 27% təşkil edib.

Sənaye üçün vəziyyət daha ağırdır. 2024-cü ildə metallurgiya və kimya sənayesi kimi enerji-intensiv sahələrdə istehsal həcmi 10% azalıb, Almaniyada isə bu azalma 15%-ə çatıb - 2008-ci il qlobal maliyyə böhranından bəri ən pis nəticədir.

Qaz qiymətləri artmaqda davam edir. 2025-ci ilin fevralında bazis fyuçerslərinin qiyməti bir meqavatt-saat üçün 58,75 avroya çatıb - bu, 2023-cü ilin fevralından bəri ən yüksək göstəricidir. ICIS-in proqnozlarına görə, bu yay qiymətlərin 70 avroya qədər artması mümkündür.

Bu böhran Avropanın həm iqtisadi, həm də siyasi strategiyalarını yenidən düşünməsini tələb edir. Əks halda, qitə enerji təminatı ilə bağlı daha böyük sınaqlarla üzləşəcək.

LNG xilas yoludur, yoxsa müvəqqəti illüziya?

Mayeləşdirilmiş təbii qaz (LNG) Avropa İttifaqının enerji böhranına qarşı əsas alətlərindən birinə çevrilib. 2024-cü ildə Avropa 80 milyard kubmetr LNG idxal edib ki, bu da 2023-cü illə müqayisədə 15% çoxdur. ABŞ ən böyük tədarükçü olaraq idxalın təxminən 30%-ni təmin edib. Lakin bu uğurun ciddi bir qiyməti var.

LNG üçün Asiya ilə rəqabət getdikcə güclənir. Çin, Yaponiya və Cənubi Koreya dünyada mayeləşdirilmiş qazın ən böyük alıcılarıdır. Onların bazardakı aktivliyi Avropa müqavilələrinə təzyiqi artıraraq Aİ-ni yüksək qiymətlərlə razılaşmağa məcbur edir. Lakin yüksək qiymətlərə baxmayaraq, tələbat tam ödənilə bilmir, çünki Avropanın terminal gücləri məhduddur.

Rusiya qazının Ukrayna üzərindən yenidən tədarükü Avropa siyasətinin kuluarlarında daha tez-tez müzakirə olunmağa başlayıb. Macarıstan və Avstriya açıq şəkildə bu ideyanı dəstəkləyirlər. "Aİ iqtisadiyyatı belə qiymətlərə tab gətirə bilməz. İnsanlar əlçatan enerji haqq edirlər," - deyə Macarıstanın Baş naziri Viktor Orban bildirib.

Lakin Baltikyanı ölkələr və Polşa sərt mövqe nümayiş etdirərək, Rusiya ilə hər hansı əlaqəni strateji səhv adlandırırlar. Polşanın energetika naziri Zbiqnev Rao bəyan edib: "Bu, bütün sanksiya siyasətini alt-üst edər və Moskvanın təsirini gücləndirər."

Avropa Komissiyası hələlik qəti bəyanatlar verməsə də, kritik vəziyyət yaranacağı təqdirdə Ukrayna üçün istisna edilə biləcəyi barədə ehtiyatlı siqnallar eşidilir.

Hər ay enerji böhranı Avropa iqtisadiyyatının rəqabət qabiliyyətini daha da zəiflədir. Almaniya metallurgiya sahəsində, Fransa kimya sənayesində, İtaliya isə maşınqayırmada mövqelərini itirir. Avropa Komissiyasının hesablamalarına görə, 2024-cü ildə Aİ-dən sənaye məhsullarının ixracatı 8% azalıb.

Bu rəqəmlər problemin yalnız görünən hissəsidir. Kütləvi istehsalın dayandırılması yüz minlərlə iş yerini təhlükə altına atır. Xüsusilə kiçik və orta müəssisələr enerji ödənişlərinin dəfələrlə artması ilə mübarizə aparmaq iqtidarında deyillər.

Avropa 2025/2026 qışında nə ilə üzləşəcək?

Ekspertlər yekdildirlər: növbəti qış mövsümü daha çətin ola bilər. BEA-nın proqnozlarına görə, Aİ 2026-cı ildə defisitdən yayınmaq üçün əlavə olaraq 40 milyard kubmetr qaz idxal etməlidir.

Böhrandan çıxış üçün təklif olunan ssenarilər isə o qədər də ümidverici deyil:

LNG bahalı və məhdud resurs olaraq qalır. Terminal güclərinin maksimum yüklənməsinə baxmayaraq, Avropa Rusiya qazının itirilən həcmini tam əvəz edə bilməz.
Bərpa olunan enerji mənbələrinin inkişafı vaxt tələb edir. Cari qış sübut etdi ki, küləksiz günlər yaşıl enerjiyə olan ümidləri təhlükəyə atır.
Enerji qənaətinin həddi var. İctimai binalarda temperaturun aşağı salınması və qaz istifadəsinə məhdudiyyətlər vətəndaşların narazılığına səbəb olur.

2025-ci ilin enerji böhranı Aİ-nin birliyini ciddi sınağa çəkdi. Siyasi prinsiplər iqtisadi çöküş təhlükəsi ilə üzləşib.

Rusiya qazına qayıdış mübahisəli mövzu olaraq qalır, lakin bu, paradoksal olaraq, qaçılmaz bir addım ola bilər. Avropa növbəti qışdan çıxmaq istəyirsə, yüksək qiymətlər, enerji defisiti və sənaye azalması ilə barışmaq, ya da kompromisə getmək arasında seçim etməlidir.

Bir şey aydındır: Avropanın yaxşı düşünülmüş enerji strategiyası olmadan rahatlıq içində yaşaya biləcəyi dövr artıq keçmişdə qalıb. Sual budur ki, o, yeni bir gələcək qurmaq üçün güc tapacaq, yoxsa keçmiş səhvlərinin girovunda qalacaq?

Enerji böhranı göstərir ki, Avropa ya öz enerji strategiyalarını yenidən nəzərdən keçirməli, dayanıqlı mənbələrə keçidi sürətləndirməli və tədarükləri şaxələndirməlidir, ya da hər qış mövsümü iqtisadi müharibəyə bənzər bir sınağa çevriləcək.

Milli.Az