ABŞ Cənubi Qafqazda nə istəyir?

ABŞ dövlət katibinin müavini Ceyms Obrayenin Cənubi Qafqazdakı regional təhlükəsizlik məsələləri ilə bağlı fikirləri, xüsusən Rusiya və İranın bu regionda yaratdığı təhlükəsizlik arxitekturasının qeyri-sabit və arzuolunmaz olması haqda bəyanatı bir çox siyasi müşahidəçilər üçün maraqlı məqamlar açır. Obrayenin dedikləri müəyyən mənada düzgün istiqamət göstərir: Rusiya və İranın Cənubi Qafqazda dominantlıq etməsi, bölgədəki gərginliyin davam etməsinə xidmət edir. Lakin bu yanaşma bir qədər təzadlı və qeyri-dolğundur.

Azərbaycan artıq 25 il əvvəl öz siyasi kursunu ABŞ-nin tövsiyələrindən asılı olmadan müəyyənləşdirmişdi. Bunun bariz nümunəsi kimi, ölkənin Türkiyə və Gürcüstanla yaratdığı üçtərəfli strateji tərəfdaşlıq formatını göstərmək olar. Məzkur format çərçivəsində Bakı enerji təhlükəsizliyi, iqtisadi əməkdaşlıq və siyasi dəstəyi bir araya gətirərək, Qərbin maraqlarına uyğun strateji layihələrin icrasını həyata keçirdi. Məhz bu formatda Bakı neft və qaz ixracı strategiyasını reallaşdırdı, Avropa üçün alternativ enerji təchizat mənbəyi rolunu oynadı və eyni zamanda, öz müstəqil mövqeyini qorudu. Qərbdəki siyasi çevrələrin, xüsusən də Vaşinqtonun, bu cür layihələrə bəzən qeyri-adekvat münasibət göstərməsi isə regionun reallıqları ilə bağlı biliklərin yetərsizliyindən irəli gəlir.

ABŞ-nin dövlət katibinin müavininin Cənubi Qafqazdakı təhlükəsizlik haqqında açıqlamaları bir çox strateji suallar doğurur. İlk baxışdan, bu bəyanat Vaşinqtonun regiondakı vəziyyətə dair narahatlığını əks etdirir. Lakin burada əsas sual ortaya çıxır: ABŞ nəyin arzuedilməz olduğunu bildirir, bəs nəyin arzuolunan olduğunu necə izah edir? Obrayen Rusiya və İranın təsir dairəsinə qarşı çıxır, lakin hansı alternativi təklif edir? Azərbaycan, Vaşinqtonun tövsiyələrindən asılı olmayaraq, öz müstəqil xarici siyasətini qurub və bu çərçivədə Rusiyanın təsirindən qaçaraq, Qərbin maraqlarına uyğun fəaliyyət göstərib. Buna baxmayaraq, ABŞ-ın Azərbaycana olan münasibəti bəzən anlaşılan deyil.

Son illərdə ABŞ-nin Cənubi Qafqazdakı siyasəti ciddi suallar doğurur və geniş tənqidlərə məruz qalır. Ermənistanın açıq şəkildə dəstəklənməsi, Azərbaycan və Gürcüstana qarşı təzyiq vasitələrinin tətbiqi Vaşinqtonun gözlədiyi nəticələri verməyəcək. Əksinə, bu siyasət Cənubi Qafqazda sülh və sabitliyin pozulmasına, yeni gərginliklərin yaranmasına səbəb olacaq, və ABŞ-ın regiondakı maraqlarına zidd nəticələr doğuracaq.

... ABŞ-ın Cənubi Qafqazda buraxdığı ən böyük strateji səhvlərdən biri, Ermənistanın müstəsna şəkildə dəstəklənməsidir. Bu birtərəfli yanaşma, xüsusilə də İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra daha da aşkar oldu. Azərbaycanın öz ərazi bütövlüyünü bərpa etməsinə baxmayaraq, Vaşinqtonun Ermənistanın revanşist mövqeyini dəstəkləməsi bölgədə mövcud qüvvələr balansını pozur və sülh prosesinə mənfi təsir göstərir.

Tanınmış politoloq Fiodor Lukyanovun qeyd etdiyi kimi: "ABŞ-nin Ermənistana verdiyi davamlı dəstək regionda mövcud reallıqları nəzərə almayan təhlükəli bir siyasətdir. Bu, yalnız yeni münaqişə risklərini artırır və ABŞ-nin uzunmüddətli strateji maraqlarına ziddir".

Ermənistanın regionda dominant mövqeyə malik olmasına ABŞ-nin səmimi inamı regionun geosiyasi həqiqətlərinə tamamilə ziddir. Əksinə, bu mövqe, Ermənistanın təhlükəsizlik və sabitlik problemlərini daha da dərinləşdirir, Ermənistan rəhbərliyini isə real həll yolları tapmaq əvəzinə, revanşist siyasətlərə meyilləndirir.

ABŞ-nin Gürcüstana qarşı təzyiqləri də Cənubi Qafqazda balansı təmin etmək üçün yetərsiz və ziddiyyətli yanaşmalarla müşayiət olunur. Vaşinqtonun Tbilisiyə xarici siyasi kursunu daha aydın şəkildə müəyyənləşdirmək üçün etdiyi təzyiqlər yalnız daxili siyasi gərginliyi artırır və Rusiya ilə münasibətlərin tarazlaşdırılmasını çətinləşdirir.

Gürcüstanın keçmiş baş naziri İrakli Qaribaşvili bildirib: "ABŞ-nin Gürcüstana qarşı təzyiqləri ölkəmizin sabitliyini pozur və Rusiya ilə balanslı münasibətlər qurmaq cəhdlərimizi zədələyir. Bu isə nə Gürcüstana, nə də bölgəyə fayda gətirir". Bu təzyiqlər Vaşinqtonun Gürcüstanı tam nəzarət altına almaq planlarına xidmət etsə də, Tbilisi bu təzyiqə qarşı dirənərək, öz suverenliyini qorumağa çalışır.

ABŞ-nin Azərbaycana qarşı siyasətinin əsas problemi isə Bakının müstəqil, çoxvektorlu xarici siyasətinə təzyiq göstərməkdir. Azərbaycan Cənubi Qafqazda strateji əhəmiyyətə malik əsas oyunçu kimi, Rusiya və Qərb arasında balanslı münasibətlər saxlayır, həm regional, həm də beynəlxalq səhnədə öz maraqlarını qorumaqda israrlıdır. ABŞ-nin Azərbaycanı birtərəfli şəkildə təsir altına almaq cəhdləri isə Bakının Qərblə əməkdaşlıq potensialına mənfi təsir göstərir.

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin sözləri bu mövqeyi aydın şəkildə əks etdirir: "Bizdən sonra gələn nəsil, gənclər, onlar da bu yolla getməlidirlər. İlk növbədə, milli ruhda tərbiyə almalıdırlar, öz mədəniyyətinə, ənənələrinə, mənəvi dəyərlərinə sadiq olmalıdırlar. Heç kimin təsiri altına düşməməlidirlər, müxtəlif vədlərə aldanmamalıdırlar. Bizim bu 30 illik işğal dövrümüz onu göstərdi".

Əslində, bu, ABŞ-nin Azərbaycana qarşı apardığı təzyiq siyasətinin uğursuz olacağını açıq şəkildə göstərir. Rəsmi Bakı yalnız öz milli maraqlarını üstün tutaraq, regional stabilliyi təmin etməyə çalışır və Vaşinqtonun bu reallığı qəbul etməməsi daha da gərginlik yaradır.

Tanınmış analitik Brayan Uhit qeyd edir: "ABŞ-nin Azərbaycanla əlaqələrindəki balanssız yanaşma yalnız Vaşinqtonun regionda təcrid olunmasına gətirib çıxaracaq. Azərbaycan beynəlxalq əməkdaşlığa açıqdır, lakin bu əməkdaşlığın milli maraqlarına hörmət əsasında qurulmasını tələb edir".

ABŞ-nin Cənubi Qafqazda dominant güc olmaq istəyi təhlükəli nəticələrə gətirib çıxara bilər. Ermənistanın birtərəfli şəkildə dəstəklənməsi, Azərbaycan və Gürcüstana qarşı təzyiqlər, bölgədə yeni münaqişələrin yaranmasına səbəb olacaq. Vaşinqton regiondakı müxtəlif aktorların maraqlarını nəzərə almadan, birtərəfli şəkildə siyasət yürütməklə, yalnız öz təsir dairəsini daraldacaq və regiondakı sabitlik zəifləyəcək.

Politoloq Aleksandr Krılov bu vəziyyəti belə şərh edir: "ABŞ-nin Cənubi Qafqazda buraxdığı ən böyük strateji səhv, bütün regional aktorlarla balanslı əlaqələr qurmaq əvəzinə, birtərəfli yanaşmalar tətbiq etməkdir. Bu isə Vaşinqtonun regionda hədəflərinə nail olmasına maneə törədəcək və bölgəni daha böyük problemlərlə üz-üzə qoyacaq."

ABŞ-nin bu səhv siyasətinin nəticələri artıq aydın şəkildə hiss olunur. Regionda təsir imkanlarını artırmağa çalışarkən, Vaşinqton yalnız öz rəqiblərinin - Rusiya və Türkiyənin - mövqeyini gücləndirir. ABŞ-ın Azərbaycan və Gürcüstana qarşı təzyiqləri bu ölkələrin öz strateji maraqlarını qorumaq üçün daha çox Rusiya və Türkiyə ilə əməkdaşlıq etməsinə səbəb olur. Nəticədə, Vaşinqtonun Cənubi Qafqazda geosiyasi nüfuz qazanmaq arzusu öz strateji maraqlarına qarşı ziddiyyətli nəticələr doğurur.

... ABŞ-ın Cənubi Qafqazdakı siyasəti regionda sabitlik və təhlükəsizliyə töhfə vermək əvəzinə, yeni gərginliklərin yaranmasına səbəb olur. Ermənistanın tam dəstəklənməsi, Azərbaycan və Gürcüstana qarşı təzyiqlər bölgədə qüvvələr balansını pozaraq, Vaşinqtonun maraqlarına zidd nəticələr doğurur. ABŞ-nin regionda sabitliyi təmin etmək üçün daha balanslı və çoxvektorlu siyasət yürütməsi zəruridir. Əks halda, ABŞ-ın dominantlıq istəyi Cənubi Qafqazda daha böyük problemlərə və Vaşinqtonun regional nüfuzunun zəifləməsinə səbəb olacaq.

Rəsmi Bakı artıq çoxdan qərar verib ki, KTMT-yə qoşulmayacaq və Rusiya ilə yalnız təbii iqtisadi əlaqələr çərçivəsində əməkdaşlıq edəcək. Azərbaycanın Rusiya ilə iqtisadi münasibətləri normal xarakter daşıyır və ticarət dövriyyəsi əsasən energetika və digər iqtisadi sahələrə əsaslanır. Lakin Azərbaycanın Rusiya ilə münasibətləri heç bir halda strateji müttəfiqlik səviyyəsinə çatmır. Bunun ən bariz nümunəsi, Rusiya ilə imzalanan müttəfiqlik əməkdaşlığı bəyannaməsinin nəticəsində, Rusiya sülhməramlılarının Azərbaycanın ərazisindən vaxtından əvvəl çıxarılmasıdır. Bu, Azərbaycanın tam müstəqil xarici siyasətinin bir göstəricisidir. Yəni Bakı üçün Rusiya ilə münasibətlərin iqtisadi çərçivədə saxlanması daha məntiqli və faydalıdır. Azərbaycan, Qərb və Şərq arasında bir körpü rolunu oynayaraq, öz iqtisadi və strateji maraqlarını qoruyur.

Azərbaycanın İranla münasibətləri isə daha mürəkkəbdir. İranın Ermənistana verdiyi strateji dəstək və regional layihələrə qarşı çıxması, iki ölkə arasında olan ziddiyyətləri daha da dərinləşdirir. Lakin bütün bu çətinliklərə baxmayaraq, Azərbaycan, Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizinin bir hissəsi kimi İranla əməkdaşlığını davam etdirir. Bu layihə yalnız iqtisadi xarakter daşıyır və heç bir siyasi blok formalaşdırmır. Yəni Azərbaycanın İranla münasibətləri, yalnız iqtisadi maraqlar çərçivəsində inkişaf etdirilir və siyasi müstəviyə keçmir.

Ermənistan isə tamam fərqli vəziyyətdədir. Ermənistanın Rusiyaya tam asılılığı onu regionda müstəqil oyunçu olmaqdan məhrum edir. Paşinyan hökuməti MDB dövlətlərinin Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatının (KTMT), Avrasiya İqtisadi Birliyinin (AİB) və Gömrük İttifaqının üzvü olaraq Moskva ilə sıx iqtisadi və hərbi münasibətləri davam etdirir. Rusiya ordusunun Ermənistanda yerləşdirilməsi, Ermənistanın təhlükəsizlik sahəsində tamamilə Rusiyadan asılı olduğunu sübut edir. Eyni zamanda, Rusiya Federal Təhlükəsizlik Xidmətinin (FSB) Ermənistanın Türkiyə və İranla sərhədlərində mövcudluğu, ölkənin suverenliyini daha da zəiflədir. Paşinyan hökuməti Rusiya ilə olan ticarət dövriyyəsini ildə 14-16 milyard dollara çatdırmaqla, iqtisadi sahədə də Moskvanın təsiri altına düşür. Ermənistanda Rusiya təsiri təkcə iqtisadiyyatla məhdudlaşmır, həm də təhlükəsizlik, enerji və siyasi sahələrdə özünü büruzə verir. Eyni zamanda, Ermənistanın İranla da strateji tərəfdaşlıq münasibətləri mövcuddur və bu münasibətlər getdikcə dərinləşir. Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan son illər ərzində İranın ali dini lideri Seyid Əli Xamenei ilə bir neçə dəfə görüşən regionun yeganə lideridir və bu, İrəvan-Tehran münasibətlərinin nə qədər strateji əhəmiyyət kəsb etdiyini göstərir. Ermənistan, İranın Avrasiya İqtisadi İttifaqı ilə qarşılıqlı əlaqələrini həyata keçirmək üçün əsas vasitəçi rolunu oynayır. Bu isə Ermənistanın Moskva və Tehran oxunda olduğunu açıq şəkildə sübut edir.

ABŞ-nin indiki administrasiyasının siyasi fəaliyyətində ziddiyyətlər və uyğunsuzluqlar aydın görünür. Bir tərəfdən, Vaşinqton Ermənistanla yaxınlaşmağa çalışır və onun siyasətini müsbət dəyərləndirir. Digər tərəfdən isə, Azərbaycanla münasibətlərdə qeyri-adekvat addımlar atır. Prezident İlham Əliyev bu uyğunsuzluğu "nankorluq" adlandırıb, çünki Azərbaycan, ABŞ-ın maraqlarına uyğun bir çox strateji layihələrin həyata keçirilməsində əsas rolu oynasa da, Vaşinqton bəzən bu cür addımları dəyərləndirmir.

ABŞ-nin Cənubi Qafqaz siyasəti əsasən gərginlik və qarşıdurmanın dərinləşməsinə yönəlib, çünki Vaşinqton üçün əsas məqsəd regionda Rusiyanın və İranın təsirinin azaldılmasıdır. Lakin bu yanaşma uzunmüddətli sülh və sabitlik gətirə bilməz. ABŞ regionda balanslaşdırılmış və davamlı sülh strategiyası əvəzinə, qarşıdurma siyasətini tətbiq edərək, region ölkələrinin mənafelərini nəzərə almır.

Nəticə etibarilə, ABŞ administrasiyasının regiondakı siyasətinin dəyişdirilməsi zəruridir, çünki bu uyğunsuz və qərəzli siyasət yalnız regionda qeyri-sabitliyi artırır. Regionda sülh və sabitlik üçün əsas şərt, Cənubi Qafqaz ölkələrinin müstəqil şəkildə öz gələcəyini müəyyən etməsi və xarici güclərin müdaxiləsi olmadan inkişaf etməsidir.

Elçin Alıoğlu
TREND