İntellektual inqilab bazarda oyun qaydalarını dəyişir

Qlobal iqtisadiyyat son illər misli görünməmiş intellektual çevriliş yaşayır. Süni intellekt artıq sadəcə "dəbdə olan texnologiya" deyil - o, bilik infrastrukturunun yeni təməlidir və bazar münasibətlərinin öz mahiyyətini dəyişir. Sənaye inqilabından bəri ilk dəfədir ki, informasiya üstünlüyü satıcının, korporasiyanın və ya dövlətin imtiyazı olmaqdan çıxır - indi bu gücü istehlakçı əldə edir.

Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Məsələ bundan ibarətdir: süni intellektin yayılması bazar gücünün təbiətini necə dəyişir? "Fırıldaq iqtisadiyyatını" dağıdıb şəffaflıq və etimad üzərində qurulan yeni bir iqtisadi model üçün necə zəmin yaradır?

Əsrlər boyu bazarlar informasiya bərabərsizliyi üzərində işləyib. Satıcı alıcıdan, hüquqşünas müştəridən, həkim pasiyentdən daha çox bilirdi. Bu bərabərsizlik gizli itkilər, şişirdilmiş qiymətlər və etimadsızlıq doğururdu. İndi isə bu asimmetrik sistem sürətlə dağılır - qanunla yox, alqoritmlə.

Süni intellektlə təchiz olunmuş smartfon artıq tənzimləyici, istehlakçının əlində müstəqil arbitrdır. AI modelləri mürəkkəb müqavilələri analiz edir, tibbi hesabların saxtalığını yoxlayır, bazar qiymətlərini müqayisə edir və gizli komissiyaları üzə çıxarır. Dünən yalnız bahalı konsultasiyalarla əldə edilən bu imkanlar indi hər kəs üçün əlçatandır.

McKinsey Global Institute-un (2025) məlumatına görə, inkişaf etmiş ölkələrdə istehlak qərarlarının 60 faizdən çoxu artıq alqoritmlərin tövsiyə və analizləri ilə formalaşır. Bu, sadəcə seçimlərin avtomatlaşdırılması deyil - hakimiyyətin mərkəzdən fərdi istifadəçiyə keçməsidir.

Paradoks ondadır ki, korporasiyalar tərəfindən yaradılan süni intellekt indi həmin korporasiyaları etik məsuliyyətə məcbur edir. Çünki informasiya gizlətmək cəhdi bir anın içində bot tərəfindən ifşa olunur. Nəticədə iqtisadiyyat təmizlənməyə başlayır. Bu prosesi XIX əsrdə teleqrafın bazarlardakı yerli "insayder" üstünlüyünü məhv etməsinə bənzətmək olar - məlumat axınının sürəti "ədalətli sövdələşmə" anlayışını dəyişdirmişdi.

Amma hər dağıntı öz növbəsində yeni mürəkkəblik yaradır. İstehlakçı ilə korporasiya arasındakı bərabərliyi təmin edən alqoritmlər indi öz növbəsində yeni asimmetriya doğurur - bu dəfə istifadəçi ilə AI yaradıcısı arasında. Odur ki, mövzu təkcə texnologiyanın imkanları deyil, həm də alqoritmik hakimiyyətin mərkəzləşməsi ilə bağlı institusional risklərdir.

Tarixi-iqtisadi baxış: "Limon bazarı"ndan rəqəmsal kapitalizmə

Hər bir iqtisadi sistemin dayağı etimaddır, etimad isə informasiyadan doğur. Bilik bərabər paylanmadıqda, aldatma imkanı yaranır. "Fırıldaq iqtisadiyyatı" cinayət deyil - o, Nobel mükafatçısı Corc Akerlof-un 1970-ci ildə yazdığı "The Market for Lemons" əsərində təsvir etdiyi informasiya asimmetriyasının təbii nəticəsidir.

Akerlof sübut etmişdi ki, alıcı məhsulun keyfiyyətini fərqləndirə bilmirsə, yalnız orta qiymət ödəməyə razı olur, bu da keyfiyyətli məhsul istehsalçılarının bazardan çəkilməsinə səbəb olur. Beləcə bazar "limonlarla" - yəni defektli mallarla dolur, keyfiyyət sistematik şəkildə azalır. Bu mexanizm avtomobil bazarından ipoteka kreditlərinə qədər işləyir.

İqtisadiyyat uzun illər bu asimmetriyaya üç əsas mexanizmlə qarşı durmağa çalışıb: dövlət tənzimləməsi, reputasiya institutları və məhkəmə hüququ. Amma hamısının ortaq problemi var idi - baha başa gəlir və gec işləyirdi. Dövlət standartları bazarın sürətinə çatmırdı, reputasiyanı saxtalaşdırmaq asan idi, məhkəmə isə sıravi vətəndaş üçün əlçatmaz dərəcədə bahalı idi.

2000-ci illərdə rəqəmsal iqtisadiyyatın gəlişi ilə elə bil problem həll olunurdu. Amazon-da rəylər, Uber-də reytinqlər, eBay-də satış tarixçəsi - hamısı "limon iqtisadiyyatının" sonunu vəd edirdi. Amma nəticə fərqli oldu: informasiya bərabərsizliyi sadəcə formasını dəyişdi. Bu dəfə məlumat korporasiyaların silahına çevrildi.

Facebook, Google, Amazon istifadəçi davranışını xammala çevirdilər. İstehlakçı yenə "bilməyən" tərəf oldu - o, məhsul yox, "seçim illüziyası" alırdı, halbuki alqoritmlər onun diqqətini manipulyasiya edirdi. Harvard iqtisadçıları bu fenomeni "əks asimmetriya" adlandırdılar: korporasiyalar istehlakçı haqqında hər şeyi bilirdi, istehlakçı isə onlar barədə heç nə.

2020-ci illərə gəldikdə "fırıldaq iqtisadiyyatı" yalnız formasını dəyişdi, mahiyyətcə qaldı. Onun yeni adı "rəqəmsal kapitalizm"dir - burada bilik ən bahalı valyutaya çevrilib, onun manipulyasiyası isə fövqəlmənfəət mənbəyidir. Və süni intellekt bu dövrəni qıra bilən ilk real alətdir.

Süni intellekt: bazar münasibətlərində tarazlığı bərpa edən faktor

AI sadəcə informasiyanı analiz etmir - o, bilik bərabərliyini yaradır. Bu, insan tarixində ekspert anlayışını kütləviləşdirən ilk texnologiyadır. XIX əsrdə sənaye inqilabı fiziki əməyin demokratizasiyası idisə, XXI əsrdə kognitiv inqilab intellektual əməyin demokratizasiyasıdır.

GPT-5, Claude və Gemini kimi müasir böyük dil modelləri (LLM) adi vətəndaşa ekspert kimi davranmaq imkanı verir. Hüquq təhsili olmayan biri belə indi kirayə müqaviləsini analiz edə, gizli komissiyaları tapa və tibbi hesablarla bağlı haqsız ödənişləri şikayət edə bilir.

MIT Sloan School-un 2025-ci il tədqiqatına görə, LLM-lərin danışıqlarda istifadəsi istehlakçının daha sərfəli şərtlər əldə etmə ehtimalını orta hesabla 27 faiz artırır. Ən diqqətçəkəni isə odur ki, maliyyə savadı az olan istifadəçilər daha çox qazanır - bu, ekspert biliyinin demokratizasiyasıdır.

Məsələn, ABŞ-da CarEdge platforması süni intellekti avtosalonlarla danışıqlara "öyrədir". Alqoritm satış statistikasını, endirim dinamikasını və mövsümi trendləri bilir. Müştəri adından yazışır və orta hesabla avtomobilin qiymətini 8-12 faiz azaldır.

Aviasiya sektorunda Pruvo adlı startap otel qiymətlərini avtomatik izləyir və daha ucuz variant tapdıqda müştərinin iştirakı olmadan rezervasiyanı dəyişir. Nəticədə istifadəçi orta hesabla 15-30 faiz qənaət edir.

DoNotPay kimi hüquqi startaplar isə artıq sübut edib ki, AI istehlakçı hüquqlarını effektiv müdafiə edə bilir. Onların alqoritmləri milyonlarla şikayəti - aviaşirkətlərdən tutmuş banklara qədər - emal edir. ABŞ-ın Consumer Financial Protection Bureau-nun məlumatına görə, süni intellektin köməyi ilə yazılmış müraciətlərin 9 faiz çoxu təmin olunur.

Əvvəllər yalnız hüquqşünasın, mühasibin və ya analitikin bacarığına ehtiyac olan işlər indi cibdəki telefona sığır. Süni intellekt artıq "assistent" yox, dövlət və korporasiyalardan asılı olmayan yeni bir etimad institutudur.

Sektorial nəticələr: maliyyədən səhiyyəyə qədər

1. Avtomobil bazarı: "limonların" ölümü

Avtomobil bazarı Akerlof nəzəriyyəsinin rəqəmsal reallığa çevrildiyi ilk sınaq meydanıdır. On il əvvəl ikinci əl maşın almaq hələ də lotereya idi: avtomobilin keçmişində qəza, prob metrajının dəyişdirilməsi və ya hüquqi problemlər gizlənə bilərdi. İndi isə bu məlumatlar bir anın içində analiz olunur.

AI platformaları sığorta şirkətlərinin, texniki baxış mərkəzlərinin, GPS izləyicilərinin və dövlət reyestrlərinin məlumatlarını birləşdirir. Alqoritm avtomobilin "davranışını" saniyələr içində müəyyən edir - sahibinin sürmə tərzindən tutmuş servis keyfiyyətinə qədər.

Edmunds-un 2025-ci il tədqiqatına əsasən, Carfax+AI kimi AI xidmətlərindən istifadə defektli avtomobil alma riskini 54 faiz azaldır. Alıcı başına orta qənaət isə təxminən 3 200 dollardır. Beləcə "limon bazarı" şəffaf bazara çevrilir - burada dürüstlük iqtisadi cəhətdən sərfəli olur.

2. Maliyyə sektoru: gizli komissiyaların sonu

Maliyyə sektoru tarixən informasiya bərabərsizliyinə əsaslanıb. Banklar və kreditorlar real faizləri mürəkkəb formulaların və "xırda şriftlərin" arxasında gizlədirdilər. ABŞ-da 2023-cü ildə istehlakçılar gizli komissiyalar üzündən kredit kartları üzrə 29 milyard dollardan çox artıq ödəniş edib (CFPB məlumatı).

Bu model artıq dağılır. Truebill AI və Cleo kimi xidmətlər bank çıxarışlarını analiz edir, əsassız tutulmaları müəyyənləşdirir və avtomatik geri qaytarma mexanizmləri təklif edir. 2025-ci ildə bu cür tətbiqlərdən istifadə edənlərin 48 faizi 30 gün ərzində tam və ya qismən vəsaitini geri alıb.

Vanguard Digital Advisor və Wealthfront kimi robo-məsləhətçilər əvvəllər yalnız şəxsi maliyyə müşavirlərinə aid olan portfel strategiyalarını indi hamı üçün əlçatan edir. Alqoritmlər bazar davranışını, risk səviyyəsini və investorun məqsədlərini nəzərə alaraq psixoloji səhvlərdən doğan "behavioral spread" itkilərini minimuma endirir.

Maliyyə üçün bu əsl inqilabdır: şəffaflıq artıq gəlirə təhlükə yox, rəqabət üstünlüyüdür.

3. Səhiyyə: sürprizlərin yerinə şəffaflıq

Tibb uzun illər "fırıldaq iqtisadiyyatının" son qalası idi. Pasiyent müalicə xərclərinin real məbləğini bilmədən hərəkət edirdi. Kaiser Family Foundation-un məlumatına görə, 2024-cü ildə ABŞ-da hər 10 nəfərdən 4-ü gözlədiyindən qat-qat yüksək tibbi hesab alıb.

Corti Health və Turquoise AI kimi platformalar sığorta məlumatlarını birləşdirir, tarifləri avtomatik analiz edir və xəstələrə xərclərin proqnoz modelini təqdim edir. ABŞ-da bir çox klinikalarda tətbiq olunan RightCost alqoritmi region üzrə məlumatlara əsasən əməliyyat dəyərini maksimum 5 faiz səhvlə proqnozlaşdırır.

RAND Corporation-un qiymətləndirməsinə görə, yalnız ABŞ-da şişirdilmiş tibbi hesablar üzrə illik qənaət 400 milyard dollara çata bilər. Süni intellekt tibb bazarını daha proqnozlaşdırıla bilən və sosial cəhətdən ədalətli edir.

4. Hüquqi xidmətlər: ədalətə çıxışın demokratikləşməsi

Hüquq sektoru uzun müddət qapalı klub idi. Məsləhətlərin yüksək qiyməti və qanunvericiliyin mürəkkəbliyi milyonlarla insanı ədalət sistemindən uzaq saxlayırdı.

İndi isə LLM əsaslı chatbotlar - məsələn, hüquq firmaları üçün yaradılmış Harvey - işlərin ilkin analizini aparır, iddia ərizələri hazırlayır, hətta məhkəmə ssenarilərini simulyasiya edir. London School of Economics-in 2025-ci il hesabatına əsasən, AI hüquq sistemlərindən istifadə hüquqi xərcləri 38 faiz, işlərin baxılma müddətini isə 42 faiz azaldır.

Bu texnologiyalar vəkilləri əvəz etmir, amma ədaləti elitadan çıxarıb kütləyə yaxınlaşdırır. Hüquq artıq monoliya deyil.

Makroiqtisadi təsirlər: "cəhalət vergisinin" sonu

OECD iqtisadçıları hesablayıblar ki, informasiya asimmetriyası hər il inkişaf etmiş ölkələrdə ÜDM-in 2-3 faizi həcmində gizli "istehlakçı vergisi" yaradır. Bu, yanlış qərarlar, uğursuz alışlar, artıq ödənişlər və səhvlərin düzəldilməsinə sərf olunan vaxtdan doğan itkilərdir.

ABŞ üçün bu təxminən 550 milyard dollar, Böyük Britaniya üçün 70 milyard funtdur. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə isə rəqəm daha yüksəkdir, çünki institutların zəifliyi istehlakçını müdafiəsiz qoyur.

Bu "verginin" aradan qaldırılması faktiki olaraq istehsal artmadan yeni ÜDM artımı deməkdir. Dünya Bankının hesablamalarına görə, süni intellekt informasiya asimmetriyasını yalnız üçdə bir nisbətində azaltsa belə, qlobal ÜDM 2030-cu ilə qədər 4,5 trilyon dollar arta bilər.

Bundan başqa, etimad yeni iqtisadi aktivə çevrilir. Rəqəmsal şəffaflıq səviyyəsi yüksək olan ölkələrdə (Danimarka, Sinqapur, Cənubi Koreya) məhsuldarlıq artımı 15-20 faiz daha sürətlidir. Bu, sübut edir ki, AI dövründə etika və iqtisadiyyat artıq bir-birindən asılı anlayışlardır.

Yeni risklər və tərsinə çevrilən asimmetriya: alqoritm satıcıya çevriləndə

Hər texnoloji inqilab azadlıq gətirən alətlər yaratdığı kimi, itaət mexanizmləri də doğurur. Süni intellekt bazardakı köhnə fırıldaq formalarını aradan qaldırarkən, paradoksal şəkildə yenilərini yaradır. Biz informasiya asimmetriyasının sonunu yox, onun yeni mərhələyə - alqoritmik formaya keçidini müşahidə edirik.

1. Alqoritm alqoritmə qarşı: informasiya müharibəsinin yeni mərhələsi

İstehlakçı danışıqlarda süni intellektdən istifadə etdikdə, şirkətlər də eyni silahla cavab verir. Artıq bir çox satıcılar AI-driven pricing engines - yəni alıcının ödəmə qabiliyyətini təhlil edib qiyməti anında dəyişən sistemlər tətbiq edir. Alqoritm istifadəçinin alış tarixçəsini, yerini, cihaz növünü və hətta ekran üzərində kursorun hərəkətini analiz edir.

Çikaqo Universitetinin (2025) tədqiqatına görə, iri onlayn satıcıların 38 faizi artıq dinamik qiymət modellərindən istifadə edir. Bu, alıcının "alma həvəsi" yüksək göründükdə qiyməti 5-20 faiz artırır. Beləcə bərabərlik yenə pozulur: indi istehlakçı artıq insanla deyil, özündən qat-qat güclü verilənlər bazasına malik başqa bir süni intellektlə "ticarət edir".

2024-cü ildə Avropa Komissiyası Amazon və Booking şirkətlərinə qarşı qiymət manipulyasiyası ittihamı ilə istintaq başladıb. İlkin hesabat göstərib ki, bu şirkətlərin AI sistemləri müxtəlif müştəri qrupları üçün təklifləri sinxron şəkildə dəyişərək süni "optimum qeyri-bərabərlik" yarada bilib.

2. Generativ optimizasiya: manipulyasiyanın yeni memarlığı

Əvvəllər axtarış mühərriklərində SEO (Search Engine Optimization) nəticələrə təsir edirdisə, indi onun yeni versiyası - GEO (Generative Engine Optimization) yaranır. Şirkətlər artıq süni intellekt modellərinin cavablarına "daxil olmaq" üçün kontenti optimallaşdırır.

Bəzi startaplar brendlərin AI cavablarında "etibarlı" və ya "tövsiyə olunan" kimi görünməsi üçün modellərin təlim məlumatlarına "cəlbedici faktlar" yerləşdirmək xidmətini satır. Bu isə neytral biliyin yerini kommersiya manipulyasiyasının tutması təhlükəsini yaradır.

Stanford Center for Ethics-in (2025) araşdırmasına görə, populyar LLM cavablarının 12 faizi "gizli kommersiya əlaqəliliyi" daşıyır - yəni məhsul və ya xidmət tövsiyəsi faktiki olaraq korporativ tərəfdaşların maraqlarına xidmət edir. Beləliklə süni intellekt istifadəçi deyil, reklam verən üçün vasitəçiyə çevrilir.

3. Hakimiyyətin mərkəzləşməsi: alqoritm inhisarları

Süni intellekt köhnə inhisarları dağıtsa da, yenilərini - texnoloji olanlarını yaradır. 2025-ci ilə qədər beş nəhəng şirkət (OpenAI, Google DeepMind, Anthropic, Amazon AI və Baidu) qlobal LLM təlim infrastrukturunun 80 faizindən çoxuna nəzarət edir.

Bu, kapital deyil, məlumat inhisarıdır. Kim verilənləri idarə edirsə, kontekstə də o sahibdir. Əgər AI insanla dünya arasında vasitəçiyə çevrilibsə, bu sistemlərin sahibləri artıq qavrayışı - yəni reallığın özünü - idarə edirlər.

Risklər təkcə iqtisadi deyil, həm də siyasi xarakter daşıyır. Alqoritmik filtrasiya ictimai rəyə, istehlak davranışına və hətta siyasi qərarlara təsir göstərə bilər. AI əsaslı bazar paradoksal olaraq tarixdə ən azad olmayan bazara çevrilə bilər.

4. Rəqəmsal bərabərsizlik: yeni sosial təbəqələşmə

Süni intellekt bərabərliyi artıra bilər, amma yalnız hamının bərabər çıxış imkanına malik olduğu halda. Reallıqda isə güclü modellərə və keyfiyyətli verilənlərə çıxış imkanı təhsilli və imkanlı təbəqələrin əlində cəmlənib.

İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə - o cümlədən Hindistan və Azərbaycanda - rəqəmsal savadlılıq səviyyəsi istehlakçının AI imkanlarından yararlanması üçün əsas maneəyə çevrilir. Təhsil və institusional dəstək olmadan AI azadlıq aləti deyil, sosial ayrı-seçkilik vasitəsi olur.

Dünya Bankının World Development Report 2025 hesabatına əsasən, dünyada 3,4 milyard insan AI interfeyslərindən istifadə üçün minimal bacarıqlara malik deyil. Bu, yeni bir anlayışı doğurur - "koqnitiv yoxsulluq": insanın resursu var, amma ondan istifadə bacarığı yoxdur.

Ssenari modelləşdirməsi: 2030-cu ilə qədər üç trayektoriya

Süni intellekt inqilabının qlobal iqtisadiyyata təsirini dəyərləndirmək üçün üç mümkün inkişaf ssenarisinə baxmaq lazımdır.

Ssenari 1: "Şəffaflıq paradoksu"

AI universal nəzarət alətinə çevrilir, amma korporativ maraqlara tabe olur. İstehlakçı daha çox görür, amma daha az anlayır - çünki hər cavab kommersiya filtrasından keçir. Bazarlar manipulyasiyaya daha açıq olur, amma "açıq sistem" illüziyası saxlanılır.
Nəticə: etimadsızlığın artması, dövlətlərin daha sərt tənzimləməsi və yeni antimonopoliya müharibələri. Dünya "simulyakr kapitalizmi" dövrünə girir - dürüstlük artıq satılan məhsuldur.

Ssenari 2: "Rəqəmsal tarazlıq"

Dövlətlər AI audit üçün şəffaf standartlar tətbiq edir, şirkətləri alqoritmlərin prinsiplərini açıqlamağa məcbur edir. Müqavilələrin, qiymətlərin və reklamların neytral yoxlanması üçün müstəqil "AI arbitrləri" yaradılır.
Nəticə: bazarlar ədalətli olur, istehsal artımı sürətlənir, etimad isə yeni kapital mənbəyinə çevrilir. Bu, çətin, amma mümkün balans ssenarisidir.

Ssenari 3: "Alqoritmik anarxiya"

AI parçalanır - hər şirkət, partiya və ya ölkə öz "reallıq versiyasını" yaradır. İnsanlar koqnitiv köpüklərdə yaşayır, iqtisadiyyat isə bir-biri ilə uyğunlaşmayan sistemlərdən ibarət xaotik şəbəkəyə çevrilir.
Nəticə: məhsuldarlığın azalması, tranzaksiya xərclərinin artması və "rəqəmsal merkantilizm" dövrü - burada məlumat silaha çevrilir.

Strateji nəticələr və təkliflər

AI şəffaflığı üçün beynəlxalq audit standartı yaradılmalıdır - maliyyə auditi kimi. Müstəqil nəzarət olmadan alqoritmlər korrupsiyanın yeni forması olacaq.
Rəqəmsal savadlılıq inkişaf etdirilməlidir - məktəb və universitet proqramlarında AI ilə işləmə əsasları tədris edilməlidir, xüsusilə inkişafda olan ölkələrdə.
İstehlakçıların müqavilə, təklif və reklam məlumatlarını yoxlaya biləcəyi ictimai AI institutları yaradılmalıdır.
"İzah hüququ" qanunla təsbit edilməlidir - vətəndaş alqoritmin onun qərarına necə gəldiyini bilmək hüququna malik olmalıdır.
Açıq mənbəli (open-source) ekosistemlər dəstəklənməlidir - yalnız açıq modellər korporativ inhisarlara real alternativ ola bilər.
Süni intellekt: iqtisadiyyatın yeni etikası kimi

Biz elə bir dövrə daxil oluruq ki, bilik artıq imtiyaz deyil. Süni intellekt yalnız "fırıldaq iqtisadiyyatını" dağıtmır - o, bazar münasibətlərində ədalət anlayışını yenidən müəyyənləşdirir.

Sənaye inqilabı insana güc verdiyi kimi, süni intellekt şəffaflıq verir. Ancaq hər güc kimi, bu da məsuliyyət tələb edir. Əgər cəmiyyət savadsız qalarsa, AI manipulyasiya silahına çevriləcək; əgər yetkin olarsa - ədalət alətinə.

Gələcəyin bazarı artıq rəqabət meydanı deyil, etimad məkanı olacaq. Burada istər insan, istərsə də süni intellekt, məqsəd üçün deyil, anlayış üçün xidmət etməlidir.

Milli.Az