Qərbin "yumşaq gücü": demokratiya Cənubi Qafqazda təzyiq vasitəsinə çevrilir

Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Uzun müddət siyasi modernizasiyanın mübahisəsiz nümunəsi sayılan Qərb liberalizmi dərin bir böhran yaşayır. Demokratiya, insan haqları və bazar iqtisadiyyatı prinsiplərinə əsaslanan ideoloji təməli, onun struktur ziddiyyətlərini üzə çıxaran reallıqlarla qarşılaşdı.

Bu araşdırmada biz neoliberalizm və libertarianizmin Qərbin dar siyasi və iqtisadi maraqlarını həyata keçirmək üçün mexanizmlərə necə çevrildiyini təhlil edəcəyik. Bu ideologiyalar azadlıq və demokratiya ritorikasına bürünərək, əslində, bütöv dövlətlərin suverenliyini məhdudlaşdıran alətlərə çevrilir. Xüsusilə Qərbin yumşaq güc konsepsiyasını keçmiş sovet ölkələrinə, xüsusən də Cənubi Qafqaz regionuna təsir göstərmək üçün necə istifadə etdiyinə diqqət yetiriləcək.

Qərb liberalizminin böhranı: universal paradiqmanın sonu?

Bir zamanlar Qərb liberalizmi bəşəriyyəti ümumi rifaha aparacaq universal siyasi model kimi qəbul edilirdi. Onun əsas prinsipləri - demokratiya institutları, fərdi azadlıqlar və bazar iqtisadiyyatı - bütün millətlər üçün yeganə mümkün gələcək kimi görünürdü. Lakin son onilliklərdə bu yanaşma, xüsusən də Qərb dünyasından kənarda olan ölkələr arasında cəlbediciliyini itirdi. İqtisadi qloballaşmanın səbəb olduğu sistemli böhranlar bərabərsizliyi artırıb və sosial sistemləri qeyri-sabit hala gətirib.

Neoliberalizm, Qərbin qlobal iqtisadi ekspansiyasının simvoluna çevrilib. O, derequlyasiya və bazar mexanizmləri vasitəsilə firavanlıq vəd etsə də, əslində, sərvətin və hakimiyyətin transmilli korporasiyaların əlində cəmləşməsinə səbəb oldu və bu da zənginlərlə kasıblar arasında uçurumu daha da dərinləşdirdi. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə tətbiq edilən neoliberal islahatlar çox vaxt milli suverenliyi sarsıdıb, onların beynəlxalq maliyyə institutları və Qərb hökumətlərindən asılılığını artırıb.

Libertarianizm: dövlətin minimallaşdırılması suverenlik üçün təhlükə kimi

Minimal dövlət ideyası kimi təbliğ edilən libertarianizm, Qərbin siyasi ritorikasında mühüm yer tutub. O, dövlətin rolunun minimuma endirilməsini təbliğ edir ki, bu da praktikada sosial müdafiə institutlarının zəifləməsinə və özəl şirkətlər və beynəlxalq strukturlar tərəfindən nəzarətin artmasına səbəb olur. Post-sovet məkanında, xüsusən də Cənubi Qafqazda, libertarian ideyalar struktur zəifliklər yaradır, çünki dövlət iqtisadiyyatın əsas sahələrini tənzimləmək və daxili sabitliyi təmin etmək qabiliyyətini itirir.

Qərbin "yumşaq gücü": qlobal hökmranlığın ideoloji silahı

"Yumşaq güc" (soft power) termini Cozef Nay tərəfindən təklif edilmişdir və dövlətin birbaşa hərbi güc istifadə etmədən mədəniyyət, ideologiya və diplomatik mexanizmlər vasitəsilə digər ölkələrə təsir etmək qabiliyyətini ifadə edir. Qərbin yumşaq gücü, tez-tez universal əxlaqi norma kimi təqdim olunan demokratik dəyərlərin və insan haqlarının təbliğinə əsaslanır. Lakin praktikada bu, xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələrə qarşı Qərbin siyasi və iqtisadi ekspansiyası üçün mühüm alət kimi xidmət edir.

Keçmiş sovet məkanında, o cümlədən Cənubi Qafqazda, Qərbin yumşaq gücü qeyri-hökumət təşkilatları (QHT), beynəlxalq media və təhsil proqramları vasitəsilə özünü göstərir. Bu alətlər, Qərb siyasətinə sadiq olan siyasi elitaların formalaşdırılması üçün istifadə olunur. Qərb dövlətləri, post-sovet ölkələrinin Qərb üçün faydalı qərarlar qəbul etmək məcburiyyətində qaldığı asılılıq strukturu yaradır, çünki onlar maliyyə və siyasi dəstəyi itirmək təhlükəsi ilə üzləşirlər.

Cənubi Qafqaz: "yumşaq güc" üçün bir poliqon

Gürcüstan, Ermənistan və Azərbaycanı əhatə edən Cənubi Qafqaz, Qərbin yumşaq gücünü sınaqdan keçirmək üçün özünəməxsus poliqona çevrilib. Bu region Rusiya, Türkiyə və İranın maraqlarının kəsişdiyi əsas məkan olduğuna görə, Qərb üçün strateji əhəmiyyət daşıyır. Son illərdə Qərb dövlətlərinin təsirinin artdığı bu ölkələr, xüsusilə demokratik islahatların təşviqi və vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı kontekstində, Qərbin artan marağının hədəfi olub.

Bu dinamikanın bir nümunəsi Ermənistandır. Burada Qərb fondları tərəfindən maliyyələşdirilən QHT-lər daxili siyasətin formalaşmasında mühüm rol oynayır. 2023-cü ildə Avropa İttifaqı Ermənistana demokratik institutların inkişafı ilə bağlı proqramlar üçün 70 milyondan çox avro ayırıb. Bu vəsaitlər insan haqları təşkilatlarının gücləndirilməsinə, müstəqil mediaya dəstək verilməsinə və vətəndaş cəmiyyətinin inkişafına yönəldilib. Lakin belə yardım tez-tez siyasi şərtlərlə müşayiət olunur ki, bu da ölkənin suverenliyini məhdudlaşdırır və onun Qərb strukturlarından asılılığını artırır.

Gürcüstan və Azərbaycan da yumşaq güc mexanizmləri vasitəsilə təzyiqə məruz qalır. Qərb bu ölkələrin siyasətinə təsir etmək üçün aktiv şəkildə siyasi, iqtisadi və mədəni vasitələrdən istifadə edir, Qərb xəttinə sadiq olan elitaları dəstəkləyir və alternativ xarici siyasət kurslarını məhdudlaşdırır.

Tarixi ilkin şərtlər və müasir meyillər

Tarixən yumşaq gücün istifadəsi soyuq müharibə dövrünə gedib çıxır. Həmin dövrdə Qərb, xüsusilə ABŞ, anti-sovet koalisiyası yaratmaq üçün mədəni və ideoloji alətlərdən istifadə edirdi. Zaman keçdikcə bu metodlar daha mürəkkəb və təsirli hala gəlib, qlobal informasiya şəbəkələrinin, rəqəmsal diplomatiyanın və hədəf ölkələrdəki elitaların formalaşdırılmasına yönəlmiş təhsil proqramlarının inkişafını əhatə edir.

Bu gün yumşaq güc, Qərbin qlobal strategiyasının əsas elementi olub, xüsusilə Cənubi Qafqaz kimi geosiyasi cəhətdən həssas regionlarda. Burada vəziyyət dəqiq və çoxqatlı yanaşmaları tələb edir. Bir tərəfdən, Qərb Rusiya və Türkiyənin təsirini zəiflətməyə çalışır; digər tərəfdən, daxili siyasi proseslərə nəzarət etməklə, öz sadiq strukturlarının mövqeyini gücləndirir. Lakin bu yanaşmanın effektivliyi getdikcə sual altına düşür, çünki o, həm dövlət, həm də cəmiyyət səviyyəsində artan müqavimətlə üzləşir.

Beynəlxalq institutların böhranı və region ölkələrinin reaksiyası

Qərbin yumşaq gücünün effektivliyi, Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT), ATƏT və Avropa İttifaqı kimi beynəlxalq təşkilatların böhranı fonunda da şübhə altına alınır. Bu qurumlar, ənənəvi olaraq, münaqişələrin həllində və beynəlxalq münasibətlərin sabitləşdirilməsində vasitəçi rolunu oynayıb. Amma Qarabağ münaqişəsi və ya Ukraynada müharibə kimi böhranlara effektiv cavab verə bilməmələri, Qərbin qlobal idarəetmə modelinə olan inamı zəiflədir və Cənubi Qafqaz ölkələrində millətçi meyilləri gücləndirir.

Qərbin liberal dəyərlər və demokratikləşmə ideologiyasına əsaslanan yumşaq gücü Cənubi Qafqaz ölkələrində artan skeptisizm və müqavimətlə üzləşir. Qərbin universal siyasi və iqtisadi inkişaf modeli kimi irəli sürdüyü neoliberal və libertarian yanaşmalar tez-tez əks nəticələrə gətirib çıxarır: onlar sosial bərabərsizliyi dərinləşdirir, milli suverenliyi zəiflədir və siyasi asılılığı gücləndirir.

Qlobal dəyişikliklər fonunda Cənubi Qafqaz ölkələri öz müstəqilliklərini qorumaq üçün yeni müdafiə mexanizmləri hazırlamalı və suverenliyi qoruyacaq, xarici qüvvələrdən asılılığı minimuma endirəcək daha balanslı siyasət işləyib hazırlamalıdırlar.

Bugünkü Qərb liberalizminin böhranı təkcə müəyyən bir siyasi dövrün sonu deyil, həm də Cənubi Qafqaz ölkələri də daxil olmaqla bir çox ölkələr üçün dərsdir. Neoliberal dəyərlərin arxasında gizlənən Qərb ölkələri hələ də öz iqtisadi və siyasi maraqlarını irəli sürərək başqalarının azadlığını və suverenliyini məhdudlaşdırırlar. 2024-cü ilin statistika və faktları, Qərbin təzyiqinin gücləndiyini və yumşaq güc vasitəsilə regionu nəzarətdə saxlamaq səylərinin davam etdiyini bir daha təsdiq edir.

Bu çağırışlar, xüsusən də yeni qlobal reallıqlar və qarşıdurmalar fonunda, Qərblə qarşılıqlı əlaqə yanaşmalarının tənqidi yenidən düşünülməsini tələb edir.

Qərb liberalizminin süqutu və beynəlxalq təşkilatların artan səmərəsizliyi fonunda, Azərbaycan Cənubi Qafqazda unikal müstəqil, rasional və praqmatik siyasətin nümunəsi kimi çıxış edir. Regionun bir çox ölkəsi xarici təzyiq və daxili qeyri-sabitliklə qarşılaşdığı bir vaxtda, Azərbaycan öz taleyinə nəzarəti əldən verməmək və milli maraqlarına tam cavab verən siyasət yürütmək qabiliyyətini nümayiş etdirir.

Azərbaycan: sabitlik və suverenlik adası

Qonşularından fərqli olaraq, Azərbaycan bölgədə öz dövlətçiliyini qoruyub saxlayan yeganə ölkədir. Bu, sadəcə suverenliyin formal olaraq tanınması deyil, həm də böyük güclərin geosiyasi oyunlarına və tez-tez səmərəsiz olan beynəlxalq təşkilatların təsirinə baxmayaraq, müstəqil şəkildə hərəkət etmək bacarığıdır.

Bu müstəqilliyin nümunələrindən biri Azərbaycanın əsas beynəlxalq məsələlərdə tutduğu mövqedir. Ukraynadakı münaqişə, Rusiyaya qarşı sanksiyalar və Qərbin təzyiqləri - bütün bu faktorlar Bakının dayanıqlığını zəiflədə bilmədi. Prezident İlham Əliyev geosiyasi vəziyyətin mürəkkəbliyini anlayaraq, bir tərəfdən təzyiqə boyun əyməyən, digər tərəfdən isə ciddi münaqişələrdən qaçan balanslı və praqmatik siyasət qura bildi.

Bu gün Azərbaycan uzunmüddətli iqtisadi maraqlara əsaslanan rasional bir siyasət yürüdür. Bu istiqamətdə mühüm addımlardan biri enerji müstəqilliyinin inkişaf etdirilməsi olmuşdur ki, bu da ölkənin daxili iqtisadiyyatını gücləndirməklə yanaşı, Avropanın enerji təhlükəsizliyində əsas oyunçu olmasına imkan yaratdı. 2023-2024-cü illərdə Azərbaycan Avropa İttifaqına təbii qaz ixracını əhəmiyyətli dərəcədə artıraraq, öz mövqeyini Aİ-nin strateji tərəfdaşı kimi möhkəmləndirdi.

Azərbaycan enerji şirkətləri tərəfindən yayımlanan məlumatlara görə, 2023-cü ildə qaz ixracı rekord səviyyəyə çataraq 19 milyard kubmetr təşkil edib. Bu, yalnız ölkənin ÜDM artımına töhfə verməklə kifayətlənməyib, həm də Azərbaycanın enerji bazarında əsas oyunçu kimi mövqeyini gücləndirib və Bakıya müstəqil xarici siyasət yürütməyə imkan verib.

Yumşaq güc və beynəlxalq təşkilatların zəifliyi

Azərbaycan siyasətini fərqləndirən əsas məqamlardan biri onun beynəlxalq təşkilatların və institutların zəifliyini və səmərəsizliyini anlamasıdır. Son onilliklər ərzində BMT, ATƏT və hətta Avropa İttifaqı kimi təşkilatların postsovet məkanında, xüsusən də Cənubi Qafqazda problemləri effektiv həll edə bilmədikləri aydın olmuşdur.

Qarabağ münaqişəsi bu səmərəsizliyin parlaq nümunəsidir. Onilliklər boyu beynəlxalq təşkilatlar yalnız qətnamələr və bəyanatlar qəbul edib, lakin konkret həll yolları təklif etməyiblər. Azərbaycan isə xarici qüvvələrə güvənmədən, öz ərazilərinə nəzarəti bərpa edərək, suveren bir dövlətin səmərəsiz beynəlxalq strukturlara güvənmədən daxili problemlərini necə həll edə biləcəyini nümayiş etdirdi.

BMT məlumatlarına görə, 1992-2020-ci illər arasında Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə dair çoxsaylı qətnamələr qəbul edilsə də, heç biri həyata keçirilməyib. Bu, beynəlxalq təşkilatların sülh və təhlükəsizliyi qorumaq üzrə birbaşa funksiyalarını yerinə yetirə bilməməsini vurğulayır.

Geosiyasi kontekst

Qərb ideallarının zəifləməsi və qlobal gərginliklərin artması fonunda Azərbaycan təkcə siyasi yetkinliyini deyil, həm də dəyişən beynəlxalq şərtlərə uyğunlaşmaq qabiliyyətini nümayiş etdirir. Bu məsələdə onun geosiyasi mövqeyi mühüm rol oynayır - Şərq və Qərbin kəsişməsində yerləşən Azərbaycan, bölgədə əsas oyunçuya çevrilib.

Bu, yalnız ölkənin enerji resursları ilə deyil, həm də Bakının Rusiya, Qərb, Türkiyə, İran və Çin kimi müxtəlif güc mərkəzləri arasında balans saxlamaq qabiliyyəti ilə əlaqəlidir. Azərbaycan Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı (ŞƏT) və BRICS kimi qlobal təşəbbüslərdə iştirak edir, lakin öz müstəqilliyini itirmədən və ifrat yanaşmalardan qaçaraq beynəlxalq arenada mühüm tərəfdaş kimi çıxış edir.

Son geosiyasi dəyişikliklər, xüsusən də Rusiya ilə Qərb arasındakı qarşıdurma, Azərbaycanın əhəmiyyətini daha da artırır. İtaliya və Böyük Britaniya kimi ölkələrlə imzalanan strateji razılaşmalar Bakının mövqelərini gücləndirməyə imkan verir və eyni zamanda hər hansı bir tərəfdən həddən artıq asılılığı istisna edir. 2024-cü ildə Azərbaycan prezidenti Avropa ölkələri ilə 5 milyard avrodan çox dəyərində bir sıra razılaşmalar imzaladı ki, bu da regiona artan marağın və Azərbaycanın sabit və etibarlı tərəfdaş kimi tanınmasının göstəricisidir.

Azərbaycan - bölgə üçün nümunə

Azərbaycanın müstəqil siyasət modeli Cənubi Qafqaz və postsovet məkanındakı digər ölkələr üçün nümunə ola bilər. Beynəlxalq təşkilatlar böhranlarla mübarizə aparmaqda aciz qaldığı və Qərb yumşaq gücdən təzyiq vasitəsi kimi istifadə etdiyi bir şəraitdə Gürcüstan və Ermənistan kimi ölkələr hələ də xarici oyunçulardan asılı vəziyyətdə qalırlar.

Məhz Azərbaycan nümayiş etdirir ki, həqiqi müstəqillik yalnız güclü siyasi iradə, iqtisadi sabitlik və xarici çağırışlara qarşı durmaq bacarığı ilə mümkündür. Prezident İlham Əliyevin dediyi kimi: "Bizim müstəqilliyimiz - bizim əsas kapitalımızdır və biz heç kimə daxili işlərimizə müdaxilə etməyə imkan verməyəcəyik".

Bu aforizm Azərbaycanın siyasətinin mahiyyətini çox dəqiq ifadə edir.

... Bugünkü geosiyasi mənzərə, xüsusən də postsovet məkanında olan ölkələrdən, öz maraqlarını aydın şəkildə anlamağı və onları qlobal çağırışlar fonunda müdafiə etmək qabiliyyətini tələb edir. Azərbaycan göstərdi ki, qlobal böhran şəraitində belə müstəqillik mümkündür. Son illərin statistika və faktları sübut edir ki, rasional və praqmatik siyasət, zəif və qeyri-effektiv beynəlxalq institutlara arxalanmadan, milli maraqları müdafiə etməyə hazır olan dövlətlər üçün uğurun açarı ola bilər.

Azərbaycan dünya arenasında: geosiyasi təsir və strateji məqsədlər

11 Sentyabr 2024 13:3223

Davamlı qlobal təhlükəsizlik böhranı və beynəlxalq idarəetmənin transformasiyası şəraitində Azərbaycan dünya arenasında mövqeyini sürətlə gücləndirir. Əlverişli coğrafi mövqe, enerji resursları və diplomatik çeviklik Bakiya həm regional, həm də qlobal siyasətdə mühüm rol oynamağa imkan verir. Avropa və Asiyanın kəsişməsində yerləşən Azərbaycan, Cənubi Qafqazda enerji resursları, strateji marşrutlar və təsir uğrunda mübarizənin mərkəzində yer alıb.

Geosiyasi əhəmiyyəti və enerji gücü

Azərbaycanın coğrafi mövqeyi onu beynəlxalq enerji və nəqliyyat dəhlizlərində mühüm əlaqə halına gətirir. Rusiya, İran və Türkiyə kimi dövlətlər arasında yerləşərək, Xəzər dənizinə çıxışı olan ölkə, öz mövqeyindən Avropa və Asiyada enerji təsirini artırmaq üçün fəal şəkildə istifadə edir. Bakı, Avropaya qaz nəqlini təmin edən Cənub Qaz Dəhlizi (TANAP və TAP) layihəsində əsas rol oynayır və bununla da Avropa İttifaqının Rusiya enerjisinə olan asılılığını azaltmağa kömək edir.

Prezident İlham Əliyev bu layihənin əhəmiyyətini vurğulayaraq deyib: "Azərbaycan Avropada enerji sektorunda etibarlı tərəfdaş olaraq qalır və təbii qazın sabit tədarükünü təmin edir". Rusiyaya qarşı tətbiq edilən sanksiyalar və Avropada enerji ilə bağlı problemlərin yaratdığı böhran şəraitində Azərbaycan öz mövqeyini əsas enerji tədarükçüsü kimi gücləndirib.

Regional uğurlar və çağırışlar

Regional səviyyədə Azərbaycanın ən əhəmiyyətli qələbələrindən biri, 2020-ci ildə baş verən 44 günlük İkinci Qarabağ Müharibəsi nəticəsində ölkənin ərazilərinin erməni işğalında olmuş 20 faizini azad etdi. Bu zəfər Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü yalnız möhkəmləndirmədi, həm də onu Cənubi Qafqazda aparıcı güc kimi tanıtdı. Münaqişənin nəticəsi olaraq Rusiya vasitəçiliyi ilə üçtərəfli saziş imzalandı, lakin sonrakı diplomatik mərhələlərdə Bakı getdikcə daha müstəqil lider kimi çıxış edir və bu da Türkiyə və Qərblə yeni əməkdaşlıq qapılarını açır.

Azərbaycan üçün əsas məsələlərdən biri, xüsusən də Zəngəzur dəhlizinin açılmasıdır ki, bu dəhliz ölkənin əsas hissəsini Naxçıvan Muxtar Respublikası və Türkiyə ilə birləşdirəcək. Bu dəhliz Bakı və Ankara arasında iqtisadi və hərbi əməkdaşlıq üçün böyük strateji əhəmiyyət daşıyır. Lakin Ermənistan və İranla münasibətlərdəki çətinliklər bu layihənin həyata keçirilməsində maneələr yaradır. Analitiklərin qeyd etdiyi kimi, Zəngəzur dəhlizinin uğuru Azərbaycanın yeni geosiyasi imkanlarını açacaq və onun regionda təsirini daha da gücləndirəcəkdir.

İqtisadi şaxələndirmə və beynəlxalq inteqrasiya

Azərbaycan iqtisadiyyatın şaxələndirilməsinin vacibliyini başa düşərək, qeyri-neft sektorlarını fəal şəkildə inkişaf etdirir. Son illərdə ölkə logistika və infrastruktur sahəsinə əhəmiyyətli resurslar yatırır. Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı Avropa və Asiya arasında tranzit marşrutu üzərində əsas mərkəzlərdən birinə çevrilmişdir. TRACECA və Orta Dəhliz kimi strateji layihələr Azərbaycanın qlobal çağırışlar fonunda davamlı iqtisadi model yaratmağa sadiqliyini nümayiş etdirir.

Azərbaycanın iqtisadiyyat naziri Mikayıl Cabbarov nəqliyyat layihələrinin əhəmiyyətini vurğulayaraq dedi: "Azərbaycan, əsas iqtisadi mərkəzləri birləşdirən qlobal logistika mərkəzinə çevrilməyi hədəfləyir". Bu yanaşma, ölkənin xarici investisiyaları cəlb etmək və Avropa və Asiya tərəfdaşları ilə ticarət əlaqələrini gücləndirmək istiqamətindəki səyləri ilə üst-üstə düşür.

Diplomatik ambisiyalar və qlobal hədəflər

Azərbaycan, Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT), Qoşulmama Hərəkatı və İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı kimi əsas beynəlxalq təşkilatlar vasitəsilə qlobal diplomatiyada fəal iştirak edir. Azərbaycanın 2019-cu ildən bəri Qoşulmama Hərəkatına sədrliyi, ölkənin diplomatik mövqelərini gücləndirməsinə və suverenlik, beynəlxalq hüquq kimi dəyərləri müdafiə etməsinə imkan yaratmışdır. Prezident İlham Əliyev demişdi: "Azərbaycan çoxşaxəli dialoqu və beynəlxalq qanunlara hörməti dəstəkləyir, bu da sabitlik və sülhün əsasını təşkil edir."

Azərbaycanın qlobal rolu həmçinin iqlim təşəbbüslərində iştirak etməsi ilə özünü göstərir. 2023-cü ildə Bakı, yaşıl enerji və karbon qazı tullantılarının azaldılması sahəsində yenilənmiş strategiyasını təqdim etmişdir. Azərbaycan, fosil yanacaqlardan asılılığı azaltmağa və Xəzər dənizi regionunda bərpa olunan enerji mənbələri sahəsində lider olmağa çalışır.

Azərbaycanın geosiyasi çəkisi və qlobal siyasətdə mövqeyi

Azərbaycan, həm regional, həm də qlobal siyasətdə mərkəzi mövqe tutur və bu mövqe ölkənin geosiyasi çəkisinin və strateji uğurlarının güclənməsinə yönəldilmiş ambisiyaları ilə xarakterizə olunur. Ölkənin strateji coğrafi yerləşməsi, enerji resursları və fəal diplomatik fəaliyyəti sayəsində Azərbaycan qlobal siyasətin əsas sahələrində liderliyə doğru inamla irəliləyir. Qlobal problemlər və qeyri-sabitlik fonunda Azərbaycan beynəlxalq gündəmə təsir göstərə bilən və öz strateji maraqlarını irəli sürə bilən vacib oyunçu olaraq qalır.

Azərbaycan Avropa üçün etibarlı tərəfdaş olmaqla yanaşı, həm də şərq dövlətləri ilə güclü əlaqələr quraraq, öz mövqeyini Qərb və Şərq arasında körpü kimi möhkəmləndirir.

Müasir geosiyasi reallıqlar

Müasir geosiyasi reallıqlar qlobal təhlükəsizlik və idarəetmə sisteminin zəifliklərinə daha çox diqqət yetirir. Bu böhran beynəlxalq münasibətlərin demək olar ki, bütün səviyyələrini - siyasi, iqtisadi və sosial sahələri - əhatə edir və ölkələri öz mövqelərini və strategiyalarını yenidən nəzərdən keçirməyə vadar edir. Azərbaycan isə, coğrafi mövqeyi və zəngin enerji resursları sayəsində bu şəraitdə xüsusi rol oynayır.

Azərbaycanın geosiyasi mövqeyi

Azərbaycanın Avropa və Asiyanın kəsişməsində yerləşməsi onu bir çox qlobal güclər üçün strateji baxımdan çox vacib edir. Bakı Rusiya, İran, Türkiyə və Qərb dövlətləri kimi ölkələrin maraqlarının kəsişdiyi bir mərkəz kimi çıxış edir. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin daha bir bəyanatını xatırlayaq: : "Cənubi Qafqaz regionundakı vəziyyət daimi diqqət tələb edir və ölkəmiz bütün xarici və daxili çağırışları nəzərə almalıdır." Bu bəyanat qlobal təhlükəsizlik böhranının Azərbaycandan strateji çeviklik və uzaqgörənlik tələb etdiyini nümayiş etdirir.

Azərbaycan TANAP və TAP kimi layihələr vasitəsilə Avropanın enerji təhlükəsizliyini təmin etməkdə əsas rol oynayan ölkələrdən birinə çevrilib. Bu layihələr Xəzər dənizindən Avropaya qaz tədarükünü həyata keçirərək, Avropa İttifaqının Rusiyadan asılılığını azaltmağa kömək edir.

Enerji təhlükəsizliyi təsir faktoru kimi

COVID-19 pandemiyası və Ukraynadakı müharibə kimi münaqişələrin yaratdığı qlobal enerji böhranı fonunda, enerji resursları geosiyasi təsirin əsas faktorlarından birinə çevrilmişdir. Neft və qaz ehtiyatlarına malik olan Azərbaycan, xüsusilə Avropa üçün enerji təhlükəsizliyini təmin etməkdə mühüm rol oynayır. Son illərdə Avropa İttifaqı enerji mənbələrini diversifikasiya etmək üçün səylərini artırıb və bu kontekstdə Azərbaycan mühüm tərəfdaşa çevrilib. 2022-ci ildə Prezident İlham Əliyev vurğulamışdır: "Azərbaycan Avropa bazarlarına neft və qaz tədarükündə əsas rol oynamaqda davam edir, regionun enerji təhlükəsizliyini təmin edir."

2023-cü ildə BP-nin Dünya Enerji Statistik İcmalına görə, Azərbaycan, sabit tədarük təmin edərək MDB ölkələri arasında neft və qaz ixracında liderlərdən biridir. Bu, Azərbaycanın qlobal enerji arenasında mühüm oyunçu kimi mövqeyini möhkəmləndirir. Qlobal təhlükəsizlik böhranı şəraitində Azərbaycan öz enerji resurslarından beynəlxalq mövqeyini gücləndirmək üçün bir vasitə kimi istifadə edir, bu da 2023-cü ildə Avropa İttifaqı ilə imzalanan yeni qaz tədarükü sazişləri ilə təsdiqləndi.

Regional münaqişələr və təhlükəsizliyə təsir

Qlobal təhlükəsizlik böhranı birbaşa regional münaqişələrlə bağlıdır. Azərbaycan, xüsusən də Ermənistanla olan münasibətlərdə uzunmüddətli və mürəkkəb münaqişələrin mərkəzində yer alır. İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra əldə edilən atəşkəs regionun sabitləşdirilməsi istiqamətində əhəmiyyətli addım olsa da, gərginlik hələ də yüksək səviyyədə qalır. Sərhədlərin yekun delimitasiyası və Qarabağdakı erməni əhalisinin statusu məsələləri danışıqlar prosesinə təzyiq göstərməyə davam edir.

Ənənəvi olaraq Bakı və İrəvan arasında vasitəçi kimi çıxış edən Rusiya, Ukraynadakı hərbi əməliyyatlar və beynəlxalq arenadakı mövqeyinin zəifləməsi fonunda regiondakı təsirinin bir hissəsini itirib. Bu, Azərbaycanın aktiv şəkildə istifadə etdiyi bir boşluq yaradıb, Türkiyə ilə münasibətlərini gücləndirərək 2021-ci ildə iki ölkə arasında hərbi əməkdaşlıq sazişi imzalayıb. Bu saziş Türkiyənin Azərbaycanın təhlükəsizlik və müdafiə sahəsində əsas müttəfiqlərindən biri kimi rolunu möhkəmləndirir.

Azərbaycan və qlobal idarəetmə

Qlobal idarəetmə sistemində çox tərəfli institutların, məsələn, BMT və ÜTT-nin zəifləməsi ilə xarakterizə olunan böhran şəraitində Azərbaycan öz təsirini artırmaq üçün Qoşulmama Hərəkatı və İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı kimi təşkilatlar vasitəsilə fəal iştirak edir. 2019-cu ildə Azərbaycanın Qoşulmama Hərəkatına sədrliyi, ölkəyə inkişaf etməkdə olan dövlətlərin səsi olmaq və qlobal problemlərin, o cümlədən COVID-19 pandemiyası, iqlim dəyişiklikləri və iqtisadi bərabərsizlik kimi məsələlərin müzakirəsində fəal iştirak etmək imkanı verdi.

Prezident İlham Əliyev çox tərəfli platformaların qlobal çağırışların həlli üçün vacibliyini dəfələrlə vurğulamışdır. 2023-cü ildə Qoşulmama Hərəkatının sammitində çıxış edərək qeyd etmişdi: "Azərbaycan beynəlxalq hüquq prinsiplərini irəli aparmağa və qlobal problemlərin həlli üçün xalqlar arasında dialoqu dəstəkləməyə davam edəcəkdir." Bu yanaşma Azərbaycanın dəyişən qlobal idarəetmə şəraitinə uyğunlaşdığını və onun islahatına töhfə verməyə çalışdığını nümayiş etdirir.

Azərbaycanın qlobal ticarətdəki rolu

Qlobal ticarət böhranı, sanksiyalar və proteksionizm ilə şərtləndirilmişdir və bu, Azərbaycanın dünya iqtisadiyyatındakı roluna da təsir göstərmişdir. İpək Yolunun strateji coğrafi mövqeyində yerləşən Azərbaycan, Avropa və Asiya arasında ticarəti inkişaf etdirmək üçün infrastrukturunu fəal şəkildə genişləndirir. Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı Xəzər regionunun ən böyük limanı olaraq, TRACECA və Orta Dəhliz kimi tranzit dəhlizlərində əsas əlaqə nöqtəsinə çevrilmişdir, bu da Azərbaycanın dünya logistikasında mühüm yer tutmasına imkan verir.

2021-ci ildə Süveyş kanalının bloklanması kimi qlobal ticarət marşrutlarında yaşanan böhranlar alternativ yolların əhəmiyyətini kəskin şəkildə artırdı. Azərbaycan, dəmir yolu və liman infrastrukturunun inkişafı sayəsində beynəlxalq ticarətin sabitliyini və etibarlılığını təmin etməkdə əsas rol oynayır. Bu isə Azərbaycanın Avrasiya regionunda mühüm logistika mərkəzi kimi mövqeyini daha da möhkəmləndirir.

Qlobal təhlükəsizlik və idarəetmə böhranı şəraitində Azərbaycan öz mövqeyini gücləndirməklə yeni çağırışlara adaptasiya bacarığını nümayiş etdirir.

Azərbaycanın strateji mövqeyi, enerji resursları və fəal xarici siyasəti onu regional və qlobal problemlərin həllində mühüm oyunçuya çevirir. Beynəlxalq institutların zəifləməsi və qlobal qeyri-sabitliyin artması fonunda, Azərbaycanın qlobal təhlükəsizlik və idarəetmə sistemində əsas aktorlardan biri kimi rolu daha da genişlənəcək.

Bakı, mövcud çağırışları effektiv şəkildə qarşılayaraq, həm regional, həm də beynəlxalq arenada mühüm qərarların formalaşmasında aktiv iştirak edir və bu, onun qlobal sistemdəki təsirini daha da gücləndirir.

Milli.Az
Xəbərlərimizi WhatsApp kanalımızdan da oxuyun