ŞƏT 2025: Asiya güc toplayır, Azərbaycan yeni Avrasiyanın mərkəzlərindən birinə çevrilir

Dünyanın qeyri-müəyyənlik, Qərb iqtisadiyyatlarında durğunluq, qütbləşmiş diplomatiya və davam edən münaqişələr fonunda yaşadığı bir dövrdə Çinin Tyançzin şəhəri qlobal miqyaslı hadisələrin episentrinə çevrildi. Burada Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının (ŞƏT) 25-ci sammiti keçirilir. Tədbir təşkilatın tarixində ən genişmiqyaslı görüşdür. Gündəlikdə təkcə təhlükəsizlik, ticarət və inteqrasiya məsələləri deyil, daha dərin və fundamental bir proses - yeni qlobal nizamın arxitekturasının formalaşması dayanır.

70-dən çox ölkənin və 8 beynəlxalq təşkilatın iştirakı, 10 min Çin hərbçisinin qatıldığı parad, Si Cinpin, Rəcəb Tayyib Ərdoğan, Vladimir Putin, Məsud Pezeşkian, Aleksandr Vuçiç və digər liderlərin strateji çıxışları, Kim Çen Inın səfəri və Ermənistanla Pakistan arasında diplomatik yaxınlaşma - bütün bunlar sammiti sadəcə bir koordinasiya platformasına çevirmir, onu epoxanın dəyişməsinin simvoluna çevirir. Sammitin kuluarlarında səslənən bəzi fikirlər artıq siyasi doktrinaya çevrilmək üzrədir: "Qərb anlamını itirir", "Asiya təkcə ÜDM üzrə yox, ideyalar sahəsində də böyüyür", "ŞƏT - yeni G20-dir".

2001-ci ildə Çin, Rusiya və Mərkəzi Asiya ölkələri arasında koordinasiya mexanizmi kimi qurulan bu təşkilat artıq öz ilkin missiyasını çoxdan aşaraq daha geniş bir platformaya çevrilib. Bu gün onun üzvləri sırasına Hindistan, Pakistan, İran, Qazaxıstan, Özbəkistan, Qırğızıstan, Tacikistan və 2023-cü ildən etibarən Belarus daxildir. Namizəd statusunda olan ölkələr arasında isə Türkiyə (fəxri qonaq), Misir, Azərbaycan və ehtimal ki, Ermənistan yer alır. Cənubi Qafqazdan iki dövlətin tamhüquqlu üzv olması sadəcə zaman məsələsidir. Məlumata görə, Hindistan Azərbaycanın üzvlüyünə etirazlarını geri çəkməyə hazırlaşır, Pakistan isə Ermənistanı tanımaq müqabilində ondan Kəşmir məsələsində neytrallıq tələb edir.

Bu dəyişiklik sadəcə diplomatik gediş deyil. Bu, ŞƏT-in ən mürəkkəb regional ziddiyyətləri belə çözmək və transformasiya etmək imkanına malik olduğunu sübut edir. ŞƏT hazırda o formatdır ki, vaxtilə BMT və ATƏT olmaq istəmişdilər: burada ideologiyadan daha çox coğrafiya ön plandadır, əməkdaşlıq məcburiyyətdən deyil, ortaq maraqlardan doğur.

Qlobal və regional təhlükəsizlik arxitekturasının yenidən formatlandığı dövrdə Azərbaycanın ŞƏT-2025 sammitində iştirakı, xüsusilə də Prezident İlham Əliyevin Tyançzinə səfəri, sadəcə diplomatik formalıq deyil, konseptual əhəmiyyət daşıyan hadisə idi. Bu səfər bir mesajdır: Bakı artıq müşahidəçi yox, Avrasiya siyasətinin aktiv iştirakçısıdır və yaxın zamanlarda təşkilatın tamhüquqlu üzvünə çevrilə bilər. O da təsadüfi deyil ki, Azərbaycan bu formatda yalnız iştirakçı kimi yox, Xəzərdən Mərkəzi Asiyaya qədər bir təsir mərkəzi kimi qəbul edilir.

Sammitdə Prezident İlhai Əliyev "Cənubi Qafqaz və Xəzərin səsi" kimi təqdim edildi. Bu, sadəcə gözəl metafora yox, real siyasətin təzahürüdür. Azərbaycan artıq postsovet çərçivəsini aşaraq yeni subregional əməkdaşlıq formatları yaradır. Bu formatlardan biri TAUS-dur - Türkmənistan-Azərbaycan-Özbəkistan üçtərəfli platforması. Bakı tərəfindən 2022-ci ildə irəli sürülən bu təşəbbüs iqtisadi və nəqliyyat baxımından qarşılıqlı tamamlayıcılığa əsaslanır və Orta Dəhlizi Rusiya-Belarus və Çin-Malakka marşrutlarına alternativ kimi formalaşdırmağı hədəfləyir.

TAUS platformasına tezliklə Qazaxıstan da qoşula bilər. 2025-ci ildə keçirilmiş Aktöbe forumunun nəticələri bunu deməyə əsas verir. Forumda Xəzər üzərindən logistika zəncirlərinin genişləndirilməsi müzakirə olunmuşdu. Layihənin texniki detalları - tariflərin razılaşdırılması, sərhəd prosedurlarının unifikasiyası və gömrük sistemlərinin rəqəmsallaşdırılması - bilavasitə Bakının koordinatorluğu ilə həyata keçirilir.

Azərbaycan Türk Dövlətləri Təşkilatında (TDT) da mərkəzi mövqe tutur. Bu iştirak mədəni diplomatiya ilə məhdudlaşmır. 2024-2025-ci illərdə Azərbaycan bir sıra mühüm təşəbbüslərlə çıxış edib: rəqəmsal texnologiyalar üzrə birgə fondun yaradılması, nəqliyyat və logistika üzrə koordinasiya şurasının formalaşdırılması, türk ölkələrinin vahid daşıma reyestrinin hazırlanması kimi təkliflər irəli sürülüb.

2025-ci ilin iyununda Bakıda TDT nəqliyyat nazirlərinin sammiti keçirilmiş və burada "vahid elektron dəhliz" haqqında razılaşma imzalanmışdı. Bu təşəbbüs türk ölkələri arasında yükdaşımada inzibati baryerlərin aradan qaldırılmasını hədəfləyir.

TDT-nin 2025-ci ilin iyulunda yaydığı rəsmi hesabatda bildirilir ki, 2025-ci ilin ilk rübündə Azərbaycanın türk dövlətləri ilə ticarət dövriyyəsi 31% artıb. Orta Dəhliz üzrə yükdaşımaların 61%-i Azərbaycanın ərazisindən keçib. Bu isə sistemli yanaşmanın nəticəsidir: Ələt limanında üçüncü yük terminalının tikintisi başa çatıb, Azərbaycan Dəmir Yolları isə Özbəkistan və Qazaxıstanla əldə edilmiş razılaşmalar çərçivəsində 48 yeni lokomotiv və 3000 vaqon alıb.

Azərbaycan və Çin iqtisadi əməkdaşlığı təkcə xammal mübadiləsi ilə məhdudlaşmır. 2025-ci ildə iki ölkə arasında ticarət dövriyyəsi 3,4 milyard dolları keçib ki, bu da 2024-cü ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 18% artım deməkdir. Azərbaycanın Çinə əsas ixrac məhsulları neft-kimya məhsulları, pambıq, ferroərintilər və alüminium istehsalıdır. Əvəzində isə Çin Azərbaycana maşınqayırma məhsulları, elektron komponentlər və telekommunikasiya avadanlıqları ixrac edir.

2025-ci ilin avqustunda Şençjendə Azərbaycanın ikinci Ticarət Palatası açılıb, Lançjou şəhərində isə "Bir kəmər - bir yol" təşəbbüsünün Ələt limanı ilə uzlaşdırılması çərçivəsində Azərbaycan-Çin logistika mərkəzinin tikintisi başa çatdırılıb. Bakı bu layihələrdə sadəcə iştirakçı yox, onları öz milli ixrac strategiyasına inteqrasiya edən tərəf kimi çıxış edir.

Çin bankları artıq yerli zəmanətlər əsasında Azərbaycan layihələrinə kreditlər ayırmağa başlayıb - bu isə Bakının iqtisadi siyasətinə olan inamın göstəricisidir. Məsələn, China Development Bank Gürcüstan və Azərbaycan ərazisindən keçən beynəlxalq yük marşrutunun Buxarest hissəsinin genişləndirilməsinə 230 milyon dollar həcmində maliyyələşmə ayırıb.

Azərbaycan ŞƏT-də müşahidəçi statusu ilə iştirak etsə də, onun real təsiri formal statusdan daha genişdir. Belə ki, sammitin kuluarlarında Bakıya genişləndirilmiş səlahiyyətlərlə dialoq tərəfdaşı statusunun verilməsi məsələsi gündəmə gəlib. Xüsusilə nəqliyyat, enerji və antikrizis sahələrində bu status Azərbaycana bəzi layihələrdə veto hüququ da verə bilər. Bu, təşkilat tarixində presedent ola bilər: ilk dəfə əsas üzv olmayan bir dövlət seçilmiş sahələrdə həlledici söz sahibi olur.

ŞƏT Katibliyinin nümayəndəsinin sözlərinə görə, Azərbaycan Xəzər regionunda risklərin monitorinqi üçün inteqrə olunmuş platformanın yaradılmasını təklif edib. Bu platforma kibertəhlükələr, logistika pozuntuları və enerji təhlükəsizliyi sahələrini əhatə edəcək. Bu yanaşma Özbəkistan, Türkmənistan, hətta İran tərəfindən də müsbət qarşılanır - onlar Azərbaycanda etibarlı və praqmatik tərəfdaş görürlər.

Beləliklə, Bakı hadisələrin ardınca getməyən, əksinə gündəmi formalaşdıran bir aktora çevrilir. Azərbaycan ŞƏT arxitekturasına sadəcə inteqrasiya olunmur - o, bu arxitekturanı daxildən modernləşdirir. Və bunu suverenliyin dəyərini bilən, coğrafiyanı geosiyasətə çevirə bilən bir dövlətin ləyaqəti ilə edir.

Fərq göz qabağındadır. ABŞ Asiyadan gətirilən neft, alüminium və batareyalara 50-100% gömrük rüsumu tətbiq etdiyi, Brüssel isə Almaniya iqtisadiyyatını tənəzzüldən xilas etməyə çalışdığı bir vaxtda, Tyançzində yeni dəhlizlər, enerji, investisiya və rəqəmsal platformalar üzrə sazişlər imzalanır.

Beynəlxalq Valyuta Fondunun məlumatına görə, 2025-ci ildə ŞƏT ölkələrinin ümumi ÜDM-i alıcılıq qabiliyyəti pariteti üzrə 38 trilyon dolları keçib. Müqayisə üçün: G7 ölkələrinin göstəricisi 33 trilyondur. Çin, Hindistan, Rusiya, İran və Türkiyə - bu beş ölkə Yer kürəsinin əhalisinin 45%-dən çoxunu təşkil edir. Və ən önəmlisi: bu ölkələrin iqtisadi artım tempi Avropa İttifaqından orta hesabla 2,5 dəfə yüksəkdir.

Çinin Cənubi Qafqazda əsas tərəfdaş kimi Azərbaycanı seçməsi nə təsadüfdür, nə də mövsümi geosiyasi zərurət. Bu, qarşılıqlı etimada, praqmatizmə və geoiqtisadi hesablara əsaslanan şüurlu strateji qərardır. Azərbaycan heç bir qlobal gücün peyki deyil, antixətaist blokların üzvü deyil, sanksiya rejimlərində iştirak etmir. Bu, yüksək siyasi sabitlik, dayanıqlı maliyyə sistemi və fəal regional gündəmə malik bir dövlətdir.

Daha 2015-ci ildə Pekin rəsmi şəkildə Azərbaycanı "Bir kəmər - bir yol" təşəbbüsünü dəstəkləyən ölkələr siyahısına daxil etmişdi. O vaxtdan bəri əməkdaşlıq səviyyəsi davamlı olaraq artaraq 2024-cü ildə tarixi rekordlara çatıb.

Azərbaycan ilə Çin arasında ikitərəfli ticarət dövriyyəsi 38% artaraq 3,1 milyard ABŞ dollarını keçib. Bu ticarət dövriyyəsinin təxminən 80%-i Çin tərəfindən Azərbaycana ixrac edilən maşınqayırma avadanlıqları, telekommunikasiya texnologiyaları və bərpa olunan enerji üçün komponentlərdən (külək və günəş energetikası) ibarət olub. Eyni zamanda Azərbaycan Çinə neft, alüminium, pambıq və neft-kimya məhsullarının tədarükünü əhəmiyyətli dərəcədə artırıb.

Çin hazırda Azərbaycanda yaşıl energetika sektoruna ən çox sərmayə qoyan xarici investora çevrilib. Xüsusilə Ələt Azad İqtisadi Zonası (AFEZ) çərçivəsində China Energy Engineering Corporation və Çin fondları - Silk Road Fund və EximBank China-nın dəstəyi ilə gücü 230 MVt olan günəş elektrik stansiyasının tikintisinə başlanılıb.

2024-cü ilin oktyabrında Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Çinə etdiyi dövlət səfəri Bakı-Pekin münasibətlərində yeni bir mərhələnin başlanğıcı kimi tarixə düşdü. Bu səfər təkcə protokol xarakterli deyil, həm də dərin strateji və iqtisadi məzmunu ilə seçildi. Prezident Administrasiyasının yaydığı rəsmi məlumata əsasən, Pekində keçirilən yüksək səviyyəli görüşlər və danışıqlar zamanı Azərbaycan və Çin arasında müxtəlif sahələr üzrə çoxşaxəli əməkdaşlıq gündəliyi formalaşdı.

Danışıqların əsas istiqamətlərindən biri nəqliyyat-logistika infrastrukturu oldu. Bu çərçivədə China Communications Construction Company (CCCC) ilə aparılan müzakirələr xüsusilə önəmlidir. Məhz bu şirkət Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanının ikinci fazasının - yəni illik 2 milyon TEU konteyner terminalının və müasir logistika mərkəzinin tikintisi üzrə baş podratçı kimi çıxış edir. Layihə, Azərbaycanın beynəlxalq yükdaşıma marşrutlarındakı rolunu əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirəcək, Zəngəzur dəhlizi ilə Çindən Avropaya qədər uzanan nəqliyyat şəbəkəsinin strateji halqasına çevriləcək.

Energetika sahəsində isə Çinin China Energy şirkəti ilə əməkdaşlıq ön plana çıxdı. Bu qurum artıq Azərbaycanın yaşıl enerji sektorunda əsas strateji tərəfdaş statusunu qazanıb. Prezident İlham Əliyevin səfəri çərçivəsində yaşıl enerji layihələrinin genişləndirilməsi, bərpa olunan enerji mənbələri üzrə birgə investisiya fondlarının yaradılması və yeni texnologiyaların tətbiqi barədə razılıqlar əldə olundu. Bu, Azərbaycanın "yaşıl keçid" strategiyasına uyğun olaraq, Çin kapitalı və texnologiyası ilə irəliləməsinə şərait yaradacaq.

Rəqəmsal texnologiyalar sahəsində əməkdaşlıq isə ZTE Corporation ilə təmaslar fonunda daha da dərinləşdi. 5G şəbəkələrinin qurulması, kiber təhlükəsizlik, süni intellekt və bulud texnologiyalarının tətbiqi üzrə razılaşmalar əldə olundu. ZTE artıq Bakıda elmi-tədqiqat (R&D) mərkəzi açaraq texnologiyaların lokallaşdırılması prosesinə start verib. Bu, təkcə informasiya texnologiyaları sahəsində deyil, həm də insan kapitalının inkişafı və milli innovasiya ekosisteminin formalaşması baxımından strateji addımdır.

Səfərin iqtisadi nəticələrindən biri də Çin tərəfindən Ələtdə yerləşən Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanının ikinci fazasının maliyyələşdirilməsinə dair öhdəliklərin təsdiqlənməsi oldu. Yeni mərhələdə limanın illik yükötürmə qabiliyyəti 17 milyon tona qədər artırılacaq, dəmir yolu, dəniz və avtomobil nəqliyyatının kəsişdiyi Ələt zonasında multimodal logistika mərkəzi yaradılacaq. Bu isə Azərbaycanın regional logistik mərkəz kimi statusunu daha da möhkəmləndirəcək.

Azərbaycan-Çin tərəfdaşlığının əsas istiqamətlərindən biri Transxəzər marşrutunun Çinin qərb vilayəti Sintszyanla uzlaşdırılmasıdır. 2024-cü ildə 8 milyon tondan çox yük Qazaxıstan, Xəzər, Azərbaycan vasitəsilə qərb istiqamətinə daşınıb. Bu yüklərin 35%-dən çoxunu Çindən Avropa, Türkiyə və Yaxın Şərqə göndərilən məhsullar təşkil edib.

Pekin Azərbaycanı sadəcə tranzit ölkəsi kimi deyil, geosiyasi risklərdən - Rusiya-Ukrayna müharibəsi və İranın nəqliyyat sistemindəki qeyri-sabitlik kimi - uzaq, sabit tədarük zəncirində həlledici halqa kimi görür.

Əgər 2024-2025-ci illərin geosiyasi dəyişikliklərinə diqqətlə baxsaq, Xəzər zonası və Mərkəzi Asiyanı əhatə edən yeni bir inteqrasiya formatının doğulduğunu görərik. Bu formata şərti olaraq TAUS adı verilib - Türkmənistan, Azərbaycan, Özbəkistan adlarının ilk hərflərindən ibarət abreviatura.

TAUS-un yaranması sadəcə diplomatik ekzotika deyil. Bu, Qərbdən, Rusiyadan və Çindən asılı olmayan dayanıqlıq mexanizmlərinin yaradılmasına olan zərurətin cavabıdır. Oxşar tarixi-kulturoloji kodlara və yaxın siyasi-iqtisadi modellərə malik ölkələrin subregional əməkdaşlıq arxitekturası qurmaq cəhdidir.

TAUS çərçivəsində həyata keçirilən əsas layihələrdən biri Türkmənistanın Xəzərdən keçən sualtı enerji kabeli təşəbbüsünə qoşulmasıdır. 2024-cü ildə Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan yaşıl enerjinin Orta Asiyadan Cənubi Qafqaza, ordan isə Türkiyə və Avropaya ötürülməsi üçün 1 QVt gücündə vahid enerji dəhlizinin yaradılması barədə saziş imzalayıblar. 2025-ci ilin mayında Aşqabad bu layihədə iştirak etmək niyyətini rəsmi olaraq bəyan edib.

Texniki baxımdan layihə 370 km uzunluğa və 1,8 milyard dollar dəyərə malik olacaq. Kabel Aktau ilə Ələt arasında çəkiləcək. Layihənin maliyyələşdirilməsi Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı (EBRD) və Asiya İnfrastruktur İnvestisiya Bankı (AIIB) tərəfindən təmin olunur. Texniki tərəfdaşlar isə Almaniyanın Siemens və Çinin PowerChina şirkətləridir.

TAUS təkcə enerji deyil, həm də logistikadır. 2024-cü ildə Türkmənistanla Azərbaycan arasında dəmir yolu yük dövriyyəsi 52% artıb. Bakı, Türkmənbaşı və Qazaxıstanın Aktau limanları tarif və yükləmə siyasətini sinxronlaşdırmağa başlayıblar. Sinqapurun CrimsonLogic və Özbəkistanın UzAutoTrans şirkətlərinin dəstəyi ilə yüklərin izlənilməsi üçün vahid elektron platforma yaradılır.

Logistika sistemlərinin inteqrasiyası sayəsində Transxəzər marşrutu ilə Çindən Türkiyəyə yük daşımalarının müddəti 2022-ci ildəki 22 gündən 2025-ci ildə 14 günə qədər azaldılıb.

TAUS mədəni diplomatiya sahəsində də fəallığını artırır. 2024-cü ildə "Xəzər turizm halqası" təşəbbüsünün hazırlanmasına start verilib. Bu marşrut Abşeronda yerləşən elit Sea Breeze kurortunu, Türkmənistanın Avaza bölgəsini və Özbəkistanın Nukus bölgəsində yaradılan sahilyanı turizm mərkəzini birləşdirir.

Şengen vizasının analoqu kimi TAUS vizasının tətbiqi və "Xəzər ekspressi" adlı kruiz xəttinin istifadəyə verilməsi planlaşdırılır. Layihə çərçivəsində Çin investisiyaları ilə gəmilər və sahilyanı infrastruktur inşa ediləcək. Çin şirkəti Fosun Tourism Group Abşeron sahilində mehmanxana kompleksi tikməyi və Türkmənistanla Özbəkistanda turizm infrastrukturu üçün 150 milyon dollara qədər sərmayə yatırmağı planlaşdırır.

TAUS klassik dövlətlərarası əməkdaşlıqdan kənara çıxaraq texnoloji tərəfdaşlıq formatı təqdim edir. 2025-ci ildə Bakıda, Aşqabadda və Daşkənddə qabaqcıl ekoloji və enerji həllərinin tətbiqi üçün regional "yaşıl hablar" yaradılması layihəsinə start verilib.

Bu təşəbbüs BƏƏ-nin Future Fund-u və Çinin Qlobal İnkişaf Təşəbbüsü (Global Development Initiative) çərçivəsində dəstəklənir. Bakıdakı hab tullantıların emalı və hidrogen istehsalı üzrə ixtisaslaşacaq, Aşqabadda günəş enerjisi üzrə elmi park, Daşkənddə isə "dayanıqlı inkişaf akademiyası" yaradılacaq. Akademiya Masdar (BƏƏ), Huawei (Çin) və Saudi Aramco (Səudiyyə Ərəbistanı) ilə əməkdaşlıq edəcək.

Beləliklə, TAUS efemer diplomatik ittifaq deyil, ŞƏT və geniş Avrasiya sisteminə inteqrasiya olunan dayanıqlılıq və praqmatizm oxudur. O, gələcəyin öz arxitekturasını formalaşdırır.

ŞƏT sammiti təşkilatın təkcə coğrafi miqyasını deyil, həm də siyasi elastikliyini bir daha nümayiş etdirdi. İran, KXDR, Hindistan və Türkiyə kimi bir-birindən ciddi şəkildə fərqlənən xarici siyasət vektorlarına sahib ölkələrin eyni platformada əməkdaşlıq etməsi, təşkilatın artıq daxili ziddiyyətlərdən çəkinmədiyini göstərir. Tehran, Pxenyana, Yeni Dehli və Ankara - hər biri öz maraqlarını qoruyaraq ŞƏT çərçivəsində öz yerini və dilini tapıb.

İran yeni prezident Məsud Pezeşkianın rəhbərliyi ilə Fars körfəzi təhlükəsizliyi və enerji siyasətində Çin və Rusiya ilə daha sıx strateji tərəfdaşlığa üstünlük verir. Bu kurs, həm Tehranın Qərblə gərgin münasibətlərinə cavabdır, həm də İranın Çin vasitəsilə Asiyada yeni iqtisadi açılımlara çıxmaq istəyindən qaynaqlanır.

Hindistan Çinə qarşı strateji skeptisizminə və illərlə davam edən sərhəd mübahisələrinə baxmayaraq, ŞƏT-də fəallığını qoruyur. Narendra Modinin Si Cinpin və Rəcəb Tayyib Ərdoğanla keçirdiyi görüşlərdən sonra verdiyi bəyanat - Mərkəzi Asiyada "ticarət və infrastruktur diplomatiyasının üfüqlərini genişləndirməyə" hazır olduğu barədə sözləri - Yeni Dehlinin bu platformaya səmimi yanaşdığını göstərir. Hindistan həm Rusiya, həm Çin, həm də Mərkəzi Asiya bazarları üçün açar oyunçu olaraq qalmaq niyyətindədir.

Türkiyə isə öz növbəsində, NATO üzvü olsa da, Asiya strukturlarına yaxınlaşmaq kursunu açıq şəkildə davam etdirir. Prezident Ərdoğan sammitdəki çıxışında qeyd etdi ki, "Türkiyə Asiya əsrinin təbii hissəsidir və biz qarşılıqlı hörmət, bərabərlik və fayda əsasında bütün təşəbbüslərə açığıq." Bu mesaj, ŞƏT daxilində Ankara üçün dərinləşən strateji rolun konturlarını cızır. Ərdoğanın Çin lideri Si Cinpin və Rusiya prezidenti Vladimir Putinlə görüşlərində "türk-Çin sənaye zonası" ideyasını müzakirə etməsi, Türkiyənin iqtisadi inteqrasiyaya və siyasi çoxtərəfliliyə sadiqliyini bir daha təsdiqlədi.

Sammitin informasiya gündəmini silkələyən ən gözlənilməz xəbər isə Pakistanın Ermənistanla diplomatik münasibətlər qurması oldu. İslamabadın bu qərarı təkcə onunla əlamətdar deyil ki, Pakistan bu vaxta qədər Ermənistanı hətta dövlət kimi tanımırdı. Əsas məsələ ondadır ki, bu addım ŞƏT daxilində yaranan yeni kompromis və transformasiya xəttinin nəticəsidir.

Əvvəla, bu qərar Azərbaycanın razılığı olmadan mümkün olmazdı. Bakı İslamabadın İƏT, D-8 və hərbi əməkdaşlıq çərçivəsində əsas strateji tərəfdaşı olaraq bu geosiyasi manevrə "yaşıl işıq" yandırdı. Çünki Azərbaycan anlayır ki, ŞƏT daxilindəki diplomatik oyun qaydaları fərqlidir və burada kompromislər, balanslar və strateji razılaşmalar daha mürəkkəbdir.

İkincisi, bu addım Ermənistan üçün ŞƏT-ə qapı açır. Pakistanın etirazını geri çəkməsi, Hindistanın da gələcəkdə Azərbaycanla bağlı müəyyən mövqelərdə yumşalması ilə nəticələnə bilər. Əgər bu diplomatik domino düzülüşü baş tutarsa, 2026-cı ildə keçiriləcək növbəti ŞƏT sammitində "ikiqat üzvlük" - həm Azərbaycanın, həm də Ermənistanın eyni vaxtda təşkilata qəbul olunması mümkündür.

Bu isə artıq regional və qlobal anlamda ciddi siqnaldır. Bu addım göstərir ki, ən çətin və dərin köklü münaqişələr belə beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində dialoq və əməkdaşlıq məntiqinə keçə bilər. Qarşıdurma deyil, inteqrasiya. Təsadüfi deyil ki, ŞƏT getdikcə yalnız təhlükəsizlik platforması yox, həm də diplomatik transformasiya məkanı funksiyasını yerinə yetirir. Bu, XXI əsrin Asiya mərkəzli yeni dünya nizamının əsas rəmzlərindən biri olmağa namizəddir.

ŞƏT-in əsas fərqi ondadır ki, bu təşkilat Qərbin dağılmasına deyil, əməkdaşlığın yenidən qurulmasına yönəlib. Bu, digər "alternativ qloballaşma" formatlarından fərqli yanaşmadır. ŞƏT-ə üzv heç bir ölkə Avropa İttifaqı, ABŞ və ya beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıqdan imtina etmir. Hətta sanksiya altındakı İran və KXDR belə dünyanı "dağıtmaq" çağırışı etmir.

Məhz buna görə ŞƏT Asiyanın NATO-su deyil. Bu - elastiklik, dialoq və maraqların konfiqurasiyası platformasıdır. Misirin naziri İranla bir masada otura bilir, hindli çinli ilə, türkiyəli özbək ilə birgə işləyə bilir. Bu isə yeni qlobal düşüncə modelidir - zorla diktə edən deyil, seçim təklif edən model.

ŞƏT-in modeli - bu, konfiqurasiya olunmuş geosiyasətdir. Burada güc mərkəzləri sabit deyil, hərəkətlidir. Burada "soyuq müharibə" yoxdur, lakin soyuq hesab var. Burada diplomatiya silahdan vacibdir. Burada infrastruktur şüardan üstündür. Və bu sistemin memarlarından biri də Azərbaycandır.

Artıq gələcək gəlib və bu gələcək Asiyadan gəlir. Tyançzində keçirilən ŞƏT sammiti təkcə regionun deyil, ümumiyyətlə qlobal geosiyasi mənzərənin dəyişdiyini nümayiş etdirdi. Bu sammitin beş əsas dərsi dünyanın yeni reallığını başa düşmək üçün yetərlidir.

Birincisi, dünya artıq "Qərb və qalan dünya" bölgüsünə sığmır. Qalan dünyanın öz daxili məntiqi formalaşıb və bu məntiq nə Vaşinqtondan, nə də Brüsseldən gələn sanksiyalara, təlimatlara, ya da rüsumlara əsaslanır. O, getdikcə daha az asılı olur və daha çox öz maraqları əsasında hərəkət etməyə başlayır. Əslində, bu artıq tamamilə yeni bir dünya modelidir.

İkincisi, Asiya təkcə iqtisadi artım coğrafiyası deyil. O, artıq praqmatizmin və rasional düşüncənin qlobal ideologiyasına çevrilib. Qərb hələ də ideoloji kodlara, normativ dogmalara və sınaqdan çıxmamış doktrinalara güvənir, halbuki Tyançzində qələbə çalan Şərq dogma üzərində deyil, məntiq və fayda üzərində üstünlük qazandı.

Üçüncüsü, Azərbaycan özünün xarici siyasəti ilə bir daha sübut etdi ki, nə Qərbə qapılanmaq, nə də Şərqə tam yönəlmək zəruridir. Bakı nə bir ittifaqı dağıtdı, nə də digərinə qatıldı. O, öz xarici siyasətini balans üzərində quraraq yeni formatların təşəbbüskarı və yaradıcısı oldu. Nəticədə Azərbaycan nə Qərbdən uzaqlaşdı, nə də Şərqə yaxınlaşdı - əksinə, özü Şərqlə Qərbi birləşdirən əsas haba çevrildi.

Dördüncüsü, münaqişələrin həlli mümkündür və bu yalnız prinsipial ritorikadan deyil, institusional çərçivələrdə qarşılıqlı hörmət və etimada əsaslanan əməkdaşlıqdan keçir. Pakistan və Ermənistanın ŞƏT çərçivəsində əldə etdiyi razılaşmalar bu baxımdan dönüş nöqtəsidir. Onların arasındakı tarixi və həssas ziddiyyətlərin belə yumşaldılması və müəyyən institusional mexanizmlərə daşınması, digər münaqişələr üçün də nümunə ola bilər.

Beşinci və ən vacib dərs isə ondan ibarətdir ki, gələcəyin qlobal təhlükəsizlik və inkişaf sistemi bloklar arasında qarşıdurmaya deyil, şəbəkə tipli əlaqələrə, dinamik maraq cəbhələrinə və çevik ittifaqlara əsaslanacaq. Və bu yeni dünyada Azərbaycan artıq obyekt deyil, subyektdir; o, sadəcə bir bufer yox, strateji körpüdür; o, izləyici deyil, qurucudur. Bakı yeni geosiyasi arxitekturanın fəal iştirakçısına çevrilərək həm regionda, həm də daha geniş coğrafiyada söz sahibi olduğunu nümayiş etdirir.

Artıq gələcək gəlib və bu gələcək Asiyadan başlayır - Azərbaycan isə bu gələcəyin mərkəzindədir.

... Amansız geosiyasi çalxalanmalar fonunda Azərbaycan qaydaları müəyyənləşdirir, formatlar təklif edir, gələcəyə sərmayə qoyur, hablar açır, Mərkəzi Asiyanı Avropa ilə, Çini Qara dənizlə, ŞƏT-i Türk Dövlətləri Təşkilatı ilə, İranı Avrasiya ilə birləşdirir. Bu artıq diplomatiya deyil, bu, sivilizasiya miqyasında strategiyadır.

Və Tyançzinin əsas nəticəsi də məhz budur: XXI əsr həqiqətən də Asiya əsri olacaq. Amma bu Asiyada həm Xəzərin, həm də Azərbaycanın öz yeri olacaq.

Təsadüfi deyil ki, Azərbaycanı hazırda "qitənin strateji instinkti" adlandırırlar.

Elçin Alıoğlu
TREND