Avropa Bakıdan daha çox qaz istəyir: bəs şərtlər necədir?

Cənub Qaz Dəhlizi (CQD) Azərbaycanın enerji siyasətində strateji əhəmiyyət daşıyan bir layihədir. Azərbaycan zəngin təbii qaz ehtiyatlarına əsaslanaraq qlobal enerji xəritəsində mövqeyini möhkəmləndirməkdə davam edir. Rusiya-Ukrayna müharibəsinin yaratdığı qlobal enerji böhranları, ənənəvi təchizatçılara dair artan qeyri-müəyyənlik və Avropanın enerji mənbələrini şaxələndirmək səyləri fonunda Bakı beynəlxalq enerji siyasətinin mərkəzinə çevrilib.

Xatırladaq ki, Avropa Komissiyası 2022-ci ildə Azərbaycana müraciət edərək Rusiya qazının azalmasını kompensasiya etmək məqsədilə qaz tədarükünün artırılmasını xahiş etmişdi. Azərbaycan bu çağırışa operativ cavab verərək Avropa İttifaqı ilə memorandum imzaladı. Bu memorandum ölkəmizin Avropa bazarına qaz tədarükünü ikiqat artırmaq məqsədilə əhəmiyyətli imkanlar yaratdı. Bu gün CQD vasitəsilə Azərbaycan 12 ölkəni, o cümlədən Avropa İttifaqına üzv 10 ölkəni enerji ilə təmin edir.

Cənub Qaz Dəhlizi yalnız bir infrastruktur layihəsi deyil, həm də Azərbaycanın enerji müstəqilliyinin simvoludur. Bu layihə Azərbaycanın təbii sərvətlərindən səmərəli istifadə etməklə qlobal geosiyasi mənzərədə mühüm dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. Ümumi uzunluğu 3500 kilometr olan CQD üç əsas qaz kəmərini birləşdirir: Bakı-Tbilisi-Ərzurum (Cənubi Qafqaz Boru Kəməri), Trans-Anadolu Boru Kəməri (TANAP) və Trans-Adriatik Boru Kəməri (TAP). Bu infrastruktur vasitəsilə "Şahdəniz" yatağından hasil olunan qaz tədarük edilir.

TANAP və TAP layihələri Azərbaycanın qaz tədarükü infrastrukturunun əsasını təşkil edərək, qazın Türkiyə və Avropa bazarlarına çatdırılmasını təmin edir. TAP qaz kəməri, xüsusən, İtaliya, Yunanıstan və Bolqarıstana qazın çatdırılmasında mühüm rol oynayır və gələcəkdə keçirmə qabiliyyətini artırmaq potensialına malikdir.

2020-ci ildə CQD vasitəsilə qaz yalnız üç ölkəyə ixrac edilirdi. 2023-cü ildən başlayaraq tədarük coğrafiyası əhəmiyyətli dərəcədə genişləndi və yeni interkonnektorlar vasitəsilə Macarıstan, Rumıniya, Slovakiya, Serbiya, Şimali Makedoniya və Xorvatiya kimi ölkələr də qaz tədarükündə iştirak etməyə başladı. Bu genişlənmə Azərbaycanın Avropanın enerji təhlükəsizliyindəki strateji əhəmiyyətini bir daha təsdiq etdi. Belə ki, rəsmi Bakı qazı Avropa İttifaqına üzv olan 10 ölkəyə çatdırılır və bu da Azərbaycanın regionda etibarlı enerji tərəfdaşı kimi rolunu möhkəmləndirir.

Bütün bunlarla yanaşı, "mavi yanacağın" ixracının genişləndirilməsi ilə bağlı müəyyən problemlər də var. Azərbaycanın təbii qaz hasilatı və tədarük infrastrukturu genişmiqyaslı investisiyalar tələb edir. CQD-nin keçirmə qabiliyyətinin artırılması və modernləşdirilməsi gələcəkdə daha böyük həcmli qaz tədarükünü təmin etmək üçün vacibdir. Bundan əlavə, beynəlxalq ekoloji standartların tətbiqi enerji sektoru üçün əlavə maneələr yaradır, lakin ekoloji tələblərə əməl edilməsi Azərbaycanın beynəlxalq imicinin qorunması baxımından mühümdür.

Gələcəkdə CQD-nin inkişaf perspektivləri arasında Mərkəzi Asiya ölkələrindən, xüsusilə Türkmənistandan qaz tədarükünün daxil edilməsi imkanları nəzərdən keçirilir. Türkmənistan qazının CQD-yə qoşulması layihənin coğrafiyasını daha da genişləndirərək, dəhlizi Avropa üçün əsas enerji marşrutu kimi möhkəmləndirə bilər. Lakin bu iddialı planların həyata keçirilməsi regionda sabitlik, beynəlxalq əməkdaşlıq və dövlət siyasətinin effektivliyindən asılıdır. Azərbaycanın bu sahədə uğurlu siyasəti və strateji yanaşması ölkənin qlobal enerji bazarındakı mövqeyini daha da gücləndirəcəkdir.

Cənub Qaz Dəhlizi Azərbaycan üçün transformasiya katalizatoruna çevrilərək ölkəni regional enerji oyunçusundan qlobal liderə çevirmişdir. Müasir energetika sisteminin transformasiya dövründə Bakı müasir çağırışlara cavab verə bilən etibarlı tərəfdaş kimi önəmli mövqeyini qoruyur. İqtisadi üstünlüklər, geosiyasi təsir və uzunmüddətli tərəfdaşlıqlar Azərbaycanın qlobal enerji sisteminin ayrılmaz hissəsi olduğunu bir daha təsdiqləyir. Cənub Qaz Dəhlizi qlobal arenada geniş miqyaslı enerji layihəsinin qüvvələr balansını necə dəyişdirə biləcəyini göstərən parlaq nümunədir.

Onun strateji əhəmiyyəti müstəqil qaz tədarük marşrutu yaratmaqla Avropanın enerji təhlükəsizliyini möhkəmləndirməkdən ibarətdir. Bu layihə Azərbaycanın beynəlxalq enerji siyasətindəki rolunu daha da gücləndirərək iqtisadi əməkdaşlıqla yanaşı yeni qarşılıqlı əlaqələr dövrünü də təcəssüm etdirir.

Enerji resurslarının yalnız iqtisadi əmtəə deyil, həm də geosiyasi təsir vasitəsi olduğu bir dövrdə CQD Avropanın Rusiya qazından asılılığını azaltmaqda mühüm vasitəyə çevrilmişdir. Azərbaycan həm etibarlı tərəfdaş, həm də regionda enerji sabitliyinin təminatçısı kimi tanınır. Azərbaycan qazının Avropa ölkələrinin enerji balansına əhəmiyyətli töhfəsi olub. Belə ki, İtaliya daxili tələbatının 10%-ni, Bolqarıstan 33%-ni, Yunanıstan 25%-ni, Macarıstan və Rumıniya isə hər biri təxminən 20%-ni məhz Azərbaycan qazı ilə təmin ediblər.

Bu rəqəmlər Azərbaycanın Avropanın enerji arxitekturasında oynadığı mühüm rolu vurğulayır və xüsusilə, qlobal enerji böhranları dövründə belə, sabit tədarükü təmin etməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Cənub Qaz Dəhlizi Xəzər dənizindən İtaliyanın cənubuna qədər çoxsaylı ölkələrin səylərini birləşdirən beynəlxalq əməkdaşlığın təcəssümüdür.

Amma sözügedən layihənin inkişafı bir sıra mühüm çağırışlarla müşayiət olunur. TAP qaz kəmərinin illik keçirmə qabiliyyətinin 10 milyard kubmetrdən 20 milyard kubmetrədək, TANAP qaz kəmərinin isə 31 milyard kubmetrə qədər artırılması planlaşdırılır.

Bu məqsədlərə nail olmaq üçün Avropa İttifaqı ölkələri arasında yeni interkonnektorların yaradılmasına investisiyalar tələb olunur ki, bu da texniki və siyasi razılaşmaların əldə edilməsini zəruri edir.

Fosil yanacaqlarla bağlı layihələrin maliyyələşdirilməsi üzərində məhdudiyyətlər, o cümlədən Avropa İnvestisiya Bankının sərt siyasəti, CQD-nin inkişafına maliyyə maneələri yaradır. Cənub Qaz Dəhlizinin gələcəyi yeni qaz yataqlarının işlənməsi ilə bağlıdır. "Şahdəniz" və "Abşeron" yataqlarında hasilatın genişləndirilməsi böyük perspektivlər vəd edir.

Abşeron yatağında hasilatın 1,5 milyard kubmetrdən 5 milyard kubmetrə qədər artırılması planlaşdırılır. "Qarabağ", "Babək" və "Asiman" kimi perspektiv yataqlar isə əlavə tədarük mənbələrinin yaranmasına şərait yarada bilər.

Azərbaycan sıxılmış təbii qazın (LNG) ixracı istiqamətində fəal iş apararaq yeni bazarlar açır və qlobal energetikadakı rolunu daha da möhkəmləndirir. Cənub Qaz Dəhlizi sadəcə qaz boru kəməri deyil. Bu, geosiyasi maneələrin öhdəsindən gəlmək və etimadı gücləndirmək nümunəsidir. Avropa üçün CQD enerji böhranlarına qarşı əsas vasitəyə çevrildiyi halda, Azərbaycan üçün bu layihə qlobal enerji arenasında aparıcı oyunçu kimi mövqeyini gücləndirmək imkanı olmuşdur. Qarşıda maliyyə məhdudiyyətlərinin aradan qaldırılması, infrastrukturun modernləşdirilməsi və Avropa ilə tərəfdaşlıq əlaqələrinin gücləndirilməsi kimi vacib məsələlər mövcuddur. Buna baxmayaraq, Cənub Qaz Dəhlizi dəyişən dünyada sabitlik və əməkdaşlıq simvolu olaraq qalmağa davam edir.

... Azərbaycanın təsdiq edilmiş təbii qaz ehtiyatları 2,6 trilyon kubmetr təşkil edir ki, bu da uzunmüddətli sabit tədarük perspektivlərini təmin edir. Bu möhtəşəm ehtiyatlar ölkənin regionun enerji gələcəyini formalaşdıran irimiqyaslı layihələrdə mühüm rolunu təsdiqləyir. Bu ehtiyatlar arasında ən önəmli yeri "Şahdəniz" yatağı tutur. Təqribən 1,2 trilyon kubmetr qaz ehtiyatlarına malik olan bu yataq, ildə 16-20 milyard kubmetr stabil hasilatla Cənub Qaz Dəhlizinin əsas mənbəyidir və Türkiyə, Gürcüstan və Avropaya qaz tədarükünü təmin edir.

"Azəri-Çıraq-Günəşli" (AÇG) yatağı da perspektivli layihələr sırasındadır. 2024-cü ildə "Dərin qaz" layihəsinin başlaması ilə bu yataqda illik hasilatın 5-6 milyard kubmetrə çatdırılması planlaşdırılır. Digər mühüm yataqlardan biri olan "Abşeron", "TotalEnergies" və SOCAR tərəfindən birgə işlənilir. Cari hasilatı 1,5 milyard kubmetr olan bu yataqda istehsal həcminin 5 milyard kubmetrə qədər artırılması nəzərdə tutulur.

Qarşıda mühüm çağırışlar var ki, onların arasında infrastrukturun modernləşdirilməsi və Avropa banklarının fosil yanacaq layihələrinə maliyyə dəstəyi göstərməməsi ilə bağlı məsələlər mühüm yer tutur. Bununla belə, perspektivlər olduqca müsbətdir.

Azərbaycan qazı sadəcə bir enerji mənbəyi deyil, həm də ölkələri birləşdirən, yeni imkanlar yaradan və qlobal enerji transformasiyası dövründə sabit və qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq üçün əsas təşkil edən bir vasitədir. Azərbaycanın strateji mövqeyi və zəngin qaz ehtiyatları ölkənin beynəlxalq enerji sistemində etibarlı tərəfdaş kimi mövqeyini uzunmüddətli dövrdə də gücləndirəcəyini vəd edir.

Azərbaycan qaz hasilatını artırmaqla qlobal enerji bazarında öz rolunu daha da gücləndirmək niyyətindədir. 2024-cü il üçün nəzərdə tutulan layihələr arasında AÇG yatağında "dərin qaz" layihəsi çərçivəsində hasilatın ildə 5-6 milyard kubmetrə qədər artırılması və "Abşeron" yatağında hasilatın cari 1,5 milyard kubmetrdən 5 milyard kubmetrə çatdırılması xüsusi yer tutur. Bununla yanaşı, təsdiq edilmiş qaz ehtiyatlarının yaxın illərdə 2,6 trilyon kubmetrdən 3,5-4 trilyon kubmetrə qədər artırılması proqnozlaşdırılır ki, bu da uzunmüddətli sabit tədarük imkanlarını genişləndirir.

Azərbaycanın qaz tədarük coğrafiyasının genişlənməsi Serbiya, Xorvatiya və Şimali Makedoniya kimi yeni bazarları əhatə edərək, ölkənin bazar şaxələndirilməsi strategiyasını və Avropa İttifaqı ölkələrinin enerji təhlükəsizliyini təmin etmək istiqamətində səylərini nümayiş etdirir. Bu yanaşma Azərbaycanın regional enerji oyunçusundan qlobal enerji liderinə çevrilməsinə kömək edir.

"Qarabağ", "Babək" və "Asiman" kimi perspektivli qaz layihələri Azərbaycanın yalnız cari tələbatını deyil, həm də uzunmüddətli ixrac dayanıqlığını təmin etməkdə əsas rol oynayır. Artan qlobal enerji tələbatı fonunda, Azərbaycan sabit və etibarlı qaz tədarükləri ilə qlobal energetikanın transformasiyası dövründə özünü etibarlı tərəfdaş kimi sübut edir. Bu strategiya, xüsusilə Avropa İttifaqının Rusiya qazından asılılığının azalması fonunda, Azərbaycanın əsas tərəfdaşlardan biri kimi mövqeyini daha da möhkəmləndirir.

Avropada dekarbonizasiya siyasəti fonunda qaz infrastrukturuna investisiya qoyuluşu üçün əlverişli şəraitin olmaması mühüm problemlərdən biridir. Avropa İnvestisiya Bankı (AİB) 2021-ci ildən fosil yanacaq layihələrini maliyyələşdirməyi dayandırıb, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı (AYİB) isə diqqətini bərpa olunan enerji layihələrinə yönəldib. Bu dəyişikliklər Azərbaycanı iri infrastruktur layihələri üçün alternativ maliyyə mənbələri axtarmağa məcbur edir, ənənəvi maliyyələşmə modelinin əlçatmaz olması isə layihələrin icrasını çətinləşdirir.

Azərbaycan bu maneələrə baxmayaraq, qaz ixracını artırmaq məqsədilə infrastruktur inkişafını davam etdirir. TAP qaz kəmərinin illik gücünün 10 milyard kubmetrdən 20 milyard kubmetrə qədər artırılması, Avropa İttifaqı ölkələri arasında yeni interkonnektorların yaradılması və ölkədaxili hasilat infrastrukturunun modernləşdirilməsi üçün irimiqyaslı investisiyalar tələb olunur. "Abşeron" yatağında hasilatın artırılması və "dərin qaz" layihələrinin həyata keçirilməsi müasir texnologiyalarla yanaşı əlavə kapital qoyuluşlarına ehtiyac yaradır. Xarici maliyyə mənbələrinin məhdudluğu bu təşəbbüslərin icrasını ləngidə bilər və Azərbaycanın strateji təchizatçı kimi rolunu məhdudlaşdıra bilər.

Uzunmüddətli perspektivdə Azərbaycan qaz ixracını artırmaq və davamlı inkişaf tələbləri arasında balans tapmaq üçün strategiyalarını təkmilləşdirməlidir. İnfrastrukturun modernləşdirilməsi, yeni yataqların işlənməsi və beynəlxalq əməkdaşlığın gücləndirilməsi vasitəsilə ölkə qlobal energetikada liderliyini qoruyub saxlayaraq, tərəfdaşları üçün sabitlik və etibarlılıq simvoluna çevrilə bilər. Bu yanaşma Azərbaycanın strateji qaz ehtiyatlarını ən effektiv şəkildə istifadə etməklə beynəlxalq enerji sistemində aparıcı oyunçu kimi mövqeyini daha da gücləndirəcək.

Avropanın enerji mənzərəsi ekoloji və geosiyasi amillərin təsiri ilə köklü dəyişikliklərə məruz qalır. Avropa İttifaqı 2050-ci ilə qədər karbon neytrallığına nail olmaq məqsədilə enerji siyasətində ciddi islahatlar aparır. Bu strategiya fosil yanacaqlardan istifadənin azaldılması və bərpa olunan enerji mənbələrinin payının artırılmasını əsas hədəf kimi müəyyənləşdirib. Xüsusilə, 2030-cu ilə qədər yaşıl enerjinin ümumi enerji balansında 45%-ə çatdırılması, 2050-ci ilə qədər isə qazın enerji balansındakı payının əhəmiyyətli dərəcədə azaldılması planlaşdırılır.

Bu dəyişikliklər Avropa maliyyə institutları və özəl şirkətlər üçün qaz infrastrukturuna investisiyaları daha az cəlbedici edir ki, bu da Azərbaycanın enerji ixrac potensialına birbaşa təsir göstərir.

Avropanın yeni enerji siyasəti Azərbaycanın enerji bazarındakı fəaliyyətinə təsir edən bir sıra əsas çağırışlar yaradır. Birinci növbədə, Avropada qaz tələbatının tədricən azalması Azərbaycan üçün ixrac strategiyalarını yenidən nəzərdən keçirməyi tələb edir. Qaz tədarük həcmləri və qrafiklərinin tənzimlənməsi vacibdir ki, bu da dəyişən bazar tələblərinə uyğunlaşmaq üçün əsas şərtlərdən biridir.

İkinci çağırış maliyyə məhdudiyyətləri ilə bağlıdır. Avropa banklarının fosil yanacaq layihələrinə dəstəkdən imtina etməsi Azərbaycanı alternativ maliyyə mənbələri axtarmağa vadar edir. Türkiyə, Çin və digər regional tərəfdaşların potensial investisiyaları bu kontekstdə böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Üçüncü mühüm məsələ isə uzunmüddətli davamlılığın təmin edilməsidir. Azərbaycan yalnız qaz hasilatını artırmaqla kifayətlənməməli, həm də yaşıl enerji layihələrinə sərmayə yatıraraq rəqabət qabiliyyətini qorumağa çalışmalıdır.

Bütün bu problemlərə rəğmən Azərbaycanın enerji bazarında mövqeyini gücləndirmək və dəyişən reallıqlara uyğunlaşmaq üçün bir sıra imkanları və həll yolları mövcuddur.

Birincisi, Avropa İttifaqı ilə birgə maliyyə fondlarının yaradılması karbon izinin azaldılmasına və infrastrukturun modernləşdirilməsinə yönəlmiş layihələrin həyata keçirilməsinə şərait yarada bilər.

İkincisi, hibrid enerji layihələrinin - qaz hasilatı ilə bərpa olunan enerji mənbələrinin birləşdirilməsi - reallaşdırılması Azərbaycanın Aİ-nin ekoloji standartlarına uyğunluğunu təmin edə bilər.

Üçüncüsü, sıxılmış təbii qaz (LNG) infrastrukturunun genişləndirilməsi ilə Asiya və Afrika kimi uzaq bazarlara ixrac potensialının artırılması mümkün ola bilər. Bu, Azərbaycanın enerji ixracını şaxələndirməkdə əhəmiyyətli addım olar.

Dördüncü həll yolu kimi, Aİ ilə yüksək səviyyəli dialoqların davam etdirilməsi göstərilə bilər. Uzunmüddətli strategiyaların razılaşdırılması, interkonnektorların dəstəklənməsi və tədarükün şaxələndirilməsinə yönəlmiş təşəbbüslərin həyata keçirilməsi bu çərçivədə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Azərbaycan enerji sektorundakı dəyişikliklərə çevik reaksiya verərək həm mövcud qaz layihələrini inkişaf etdirməli, həm də yaşıl enerji texnologiyalarına sərmayə yatırmalıdır. Bu yanaşma, ölkəni qlobal enerji bazarındakı rəqabət şəraitində mövqeyini gücləndirən, ekoloji standartlara uyğun və sabit inkişaf strategiyasına malik bir tərəfdaşa çevirə bilər. Azərbaycan üçün bu transformasiya dövrü yeni imkanlar açmaqla yanaşı, daha güclü beynəlxalq tərəfdaşlıq və dayanıqlı inkişaf üçün zəmin yaradır.

Elçin Alıoğlu
Trend