Qərbi Azərbaycan: qayıdış üçün nə etməliyik?

Qərbi Azərbaycan mövzusu son illərdə yenidən beynəlxalq müstəviyə çıxmış və bu istiqamətdə Azərbaycan dövləti və cəmiyyətinin aktiv fəaliyyəti artıb.

Tarixi baxımdan hazırda Ermənistan adlanan ərazilər, əslində, qədim Azərbaycan torpaqları olmuş, lakin zamanla işğal siyasəti nəticəsində bu ərazilərdə yaşayan azərbaycanlılar kütləvi şəkildə öz dədə-baba yurdlarından qovulmuş və orada yerli əhalinin irsi silinib. Qərbi Azərbaycan məsələsinin aktuallaşdırılması, yalnız Azərbaycanın tarixi hüquqlarını bərpa etmək deyil, həm də bölgənin tarixi və mədəni irsinin qorunması ilə bağlı beynəlxalq hüquq çərçivəsində mübarizə aparmaq anlamına gəlir.

Hazırkı Ermənistan ərazisi tarixən Azərbaycan türklərinin yaşadığı məkan olub. 1828-ci ildə Rusiya və İran arasında imzalanmış Türkmənçay müqaviləsi bu torpaqların Azərbaycan xalqı üçün dönüş nöqtəsi idi. Müqavilə nəticəsində, İranın nəzarətində olan Azərbaycan torpaqları ikiyə bölündü, Şimali Azərbaycan Rusiya imperiyasının tərkibinə keçdi, lakin ən ciddi zərbə isə Qərbi Azərbaycan torpaqlarına vuruldu. Bu torpaqlara kütləvi şəkildə ermənilərin köçürülməsi, azərbaycanlıların qovulması siyasəti başladı və nəticədə, XIX əsrin sonlarından etibarən Azərbaycan xalqının böyük bir hissəsi öz tarixi torpaqlarından məhrum edildi.

Ermənistanın yaranması və azərbaycanlıların Qərbi Azərbaycandan kütləvi deportasiyası XX əsrin əvvəllərində daha da intensivləşdi. 1918-ci ildə ermənilər tərəfindən yaradılan Ermənistan dövləti bu prosesin qəti mərhələsi idi. Bu torpaqlarda yaşayan on minlərlə azərbaycanlıya qarşı amansız etnik təmizləmə siyasəti aparıldı. Qərbi Azərbaycanın Zəngəzur, Göyçə, İrəvan mahalı, həmçinin digər ərazilər bu işğal siyasətinin qurbanı oldu. Tarixi sənədlər göstərir ki, 1918-ci ildə İrəvan ermənilərə "müvəqqəti paytaxt" kimi verilmişdi, lakin bu qərar Azərbaycan xalqı üçün böyük itki idi.

Qərbi Azərbaycan yalnız azərbaycanlı əhalisinin deportasiyası ilə yox, həm də mədəni irsinin məhv edilməsi ilə yadda qalıb. XX əsrin müxtəlif dövrlərində, xüsusən də Ermənistanın 1920-ci ildə sovetləşməsindən sonra, Azərbaycan mədəniyyətinə aid abidələr, məscidlər, türbələr və digər tarixi irs obyektləri ermənilər tərəfindən dağıdılmış, bir çoxu isə tamamilə məhv edilmişdir. Bu ərazilərdə yaşayan azərbaycanlıların milli irsi məqsədyönlü şəkildə silinib.

Məsələn, Göyçə gölü ətrafında yerləşən kəndlərdə olan tarixi məscidlər tamamilə dağıdılıb, minlərlə kitab və sənəd məhv edilib. Zəngəzur mahalında isə Azərbaycan tarixinə və mədəniyyətinə aid olan çox sayda abidə izsiz yox edilib. Qərbi Azərbaycan Kültür Mərkəzi və bir çox qeyri-hökumət təşkilatları bu mədəni irsin bərpası və dünya ictimaiyyətinə çatdırılması üçün aktiv fəaliyyət göstərir.

Azərbaycan tarixində və mədəniyyətində xüsusi rola malik olan bir çox şəxsiyyətlərin kökləri məhz Qərbi Azərbaycana dayanır. Bu insanlar mədəniyyət, elm və təhsil sahəsində Azərbaycanı beynəlxalq səviyyədə tanıtmış, ölkəmizin uğurları üçün mübarizə aparıblar. Qərbi Azərbaycandan çıxan bu şəxslərin həyat hekayələri, azərbaycanlıların bu torpaqlara bağlılığını və tarixən orada möhkəm köklərini göstərən əsas faktlardandır.

Məsələn, Bəxtiyar Vahabzadə, İlyas Əfəndiyev kimi məşhur yazıçılar, Hüseyn Cavid və Üzeyir Hacıbəyov kimi görkəmli ziyalıların ailələri də Qərbi Azərbaycandan köçürülmüş azərbaycanlılar arasında idi. Onların ədəbi və mədəni fəaliyyətləri, Qərbi Azərbaycan mövzusunun ictimaiyyətdə aktuallaşmasına və tariximizin qorunmasına böyük töhfə vermişdir. Bu gün həmin şəxsiyyətlərin həyat hekayələri və əsərləri, Azərbaycanın qədim torpaqları uğrunda haqq mübarizəsinin ruhunu yaşadır.

Qərbi Azərbaycan mövzusu beynəlxalq hüquq kontekstində də xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Azərbaycan torpaqlarının işğalı, xalqımızın bu torpaqlardan deportasiya olunması və mədəni irsimizin məhv edilməsi beynəlxalq hüququn ciddi pozuntusudur. BMT və digər beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən qəbul edilən sənədlərdə xalqın öz torpaqlarına qayıtmaq hüququ təsbit edilib.

Azərbaycanın hüquqları, xüsusən də 1948-ci il "İnsan Hüquqları Ümumdünya Bəyannaməsi" və 1966-cı il "İqtisadi, Sosial və Mədəni Hüquqlar üzrə Beynəlxalq Pakt" çərçivəsində dəstəklənir. Bu hüquqi sənədlər, zorla köçürülən xalqların öz tarixi torpaqlarına qayıtmaq hüququnu təmin edir. Azərbaycan, həm ATƏT, həm də Avropa Şurası kimi beynəlxalq təşkilatlarda Qərbi Azərbaycan mövzusunu aktiv şəkildə qaldıraraq, bu hüquqların bərpası üçün mübarizə aparır. 2004-cü ildə ATƏT və Avropa Şurasının baş katiblərinə ünvanlanan müraciətlərdə Azərbaycan ərazilərinin 30 illik işğalı nəticəsində törədilmiş dağıntılar və azərbaycanlıların hüquqlarının pozulması məsələləri qaldırılıb.

Qərbi Azərbaycan məsələsinin beynəlxalq səviyyədə aktuallaşdırılmasında qeyri-hökumət təşkilatları (QHT) da mühüm rol oynayır. Bu təşkilatlar, Qərbi Azərbaycan mədəniyyət abidələrinin məhv edilməsinə qarşı beynəlxalq ictimaiyyəti məlumatlandırır və mədəni irsimizin qorunması üçün fəaliyyət göstərirlər. 2004-cü ildə bir sıra QHT-lər tərəfindən Ermənistanın törətdiyi dağıntılara dair bəyanatlar yayılıb və dünya ictimaiyyətinə müraciət edilib.

Eyni zamanda, Qərbi Azərbaycan əsilli intellektual şəxslərin bir araya gətirilməsi və beynəlxalq təşkilatlara müraciətlər ünvanlanması da bu məsələnin beynəlxalq hüquq çərçivəsində həllinə töhfə verir.

... Qərbi Azərbaycan mövzusu tarixi, mədəni və hüquqi baxımdan Azərbaycanın haqlı mübarizəsinin bir hissəsidir. Tarixi sənədlər, beynəlxalq hüquq və azərbaycanlıların həyat hekayələri, bu torpaqların əsrlər boyu Azərbaycan xalqına məxsus olduğunu və xalqımızın oraya qayıtmaq haqqının olduğunu sübut edir. Bu mövzu, həm Azərbaycan dövləti, həm də xalqı üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır və mübarizə davam edir.

Orxan Hun
Milli.Az