Barmaqlar saymaqda insanın karına gəlir
Yəqin hamı razılaşar ki, dünyada ən asan işlərdən biri də saymaqdır. Bir, iki, üç ... Lakin vaxt olub ki, insanlar say-hesab nə olduğunu bilməyiblər. Keçmişə qayıtsaq görərik ki, ilk hesablama əməliyyatını qədim insanlar ana təbiətin onlara bəxş etdiyi əllər vasitəsilə aparmışlar. Saymaq üçün insanlar əvvəl bir əlin barmaqlarından, sonra hər ikisinin, bəzi hallarda isə hətta ayaq barmaqlarından istifadə ediblər. Barmaqlarla saymağın necə formalaşdığını saymağa təzə can atan uşaqların hərəkətlərini izləməklə daha aydın başa düşmək olar. Qeyd edək ki, əllə sayma, insanın hansı dildə danışmağından asılı olmayaraq çox asan başa düşüldüyü üçün, bu üsul ayrı-ayrı millət nümayəndələrinin alver etdiyi ticarət yerlərində insanların çox karına gəlir. Biz bu üsulun əhəmiyyətini və sadəliyini şəhərimizdə alver edən çinlilərin satdıqları malların qiymətlərini barmaqla necə göstərməyindən də görə bilərik. Onların dili ilə desək, bir barmaq "biy manat", iki barmaq "iççi manat", beş barmaq "biş manat" və s. Hazırda böyük birjaların çoxunda maklerlər bir kəlmə söz işlətmədən belə qiymətləri barmaqlar vasitəsilə göstərirlər.
Hesablama zamanı hələ də bədən üzvlərindən istifadə edilir
Müəyyən hallarda, ölçü alətləri olmayanda insanlar hesablama üçün öz bədən üzvlərindən bu gün də istifadə edirlər. Uzunluq ölçüsü kimi uzadılmış əlin barmaqlarının ucundan başa qədər olan məsafə "qulac", çiyinə qədər isə "arşın", əlin baş və çeçələ barmaqları arasında ölçü "qarış" adlanır. Əllərlə digər ölçülər də ifadə edilirdi. Bir ovuc dən, bir qucaq çırpı və s. Daha qısa uzunluqları ölçmək üçün baş barmağın oynağının uzunluğundan - düyümdən (təxminən 2,5 sm) istifadə edirlər. Maraq üçün qeyd edək ki, düyümün ölçüsü 1324-ci ildə İngiltərədə kral II Edvard tərəfindən qanunlaşdırılmışdır. Sünbülün orta hissəsindən çıxardılmış baş-başa qoyulmuş üç buğda dənəsinin uzunluğu bir düyüm hesab olunur. İngilis məişətində indi də düyümün üçdə biri olan "buğda dənəsi" ölçüsü işlədilir. Kral II Edvard tərəfindən daha bir ölçü - insanın ayaq pəncəsinin orta uzunluğu olan fut (təxminən 30,5 sm) da təsdiq edilmişdir. Uzun məsafələri addımlarla da ölçmək olar. İki addımı təxminən 1,5 m-ə bərabər tutmaq olar.
Hesablama sahəsində irəliyə doğru ilk addım barmaqların yerinə xırda daşlardan, muncuqlardan və digər predmetlərdən istifadə edilməsi olmuşdur. Əcdadlarımız daşları bir-birinin üzərinə piramida formasında qoymaqla onların sayına görə hesablama aparırdılar. Hesabları yadda saxlamaq üçün qədim insanlar heyvan sümüklərinin, taxta və ya daş parçalarının üzərində cızıqlar çəkərək həmin hesablara uyğun sayda xətlər qoyur, yaxud kəndirlərdə müəyyən sayda düyünlər vururdular. Qeyd etmək lazımdır ki, birinci üsuldan müasir dövrümüzün bəzi insanları da "uğurla" istifadə edirlər. Onların metro qatarlarının içərisində, avtobus dayanacaqlarında, binaların, parklardakı ağacların, oturacaqların üzərində və digər yerlərdə qoyduqları müxtəlif tarixləri, xatirə günlərini, sevgi formullarını, cürbəcür hesablama əməliyyatlarını əks etdirən cızıq izləri vəhşi insanların yadda saxlama üsulunu çox xatırladır. Məhz, uzaq keçmişdə vəhşi insanlar əllərinə nə keçirdi üstündə iti alətlərlə belə qeydlər edirdilər.
Bizim işlətdiyimiz Ərəb rəqəmləri əslində Hind rəqəmləridir
Müxtəlif vaxtlarda, ayrı-ayrı yerlərdə: Vavilonda, Misirdə, Yunanıstanda, Romada, Çində, Hindistanda və s. cürbəcür say sistemləri, ədəd işarələri yaradılmışdır. İlk yazını Qədim Şumerlər kəşf etdiyi kimi, ilk hesablama sistemini də onlar yaratmışlar. Şumerlərin saxsı qabların və gildən hazırlanmış kərpiclərin üzərində qeyd etdikləri hesablamalar pozisiyalı altmışlıq say sistemində aparılmışdır. Sonradan bu sistem Vavilonlulara miras qalmışdır. Bu gün də bəzi hesablamalarda həmin sistemdən istifadə olunur. Misal olaraq həndəsədə fəzanın 360 dərəcəyə bölünməsini və belə şkaladan müxtəlif növ naviqasiyalarda, astronomiyada istifadə edilməsini göstərmək olar. Biz saatı da Vavilon ədədlər sistemi ilə hesablayırıq. Belə ki, 1 dəqiqə 60 saniyəyə, 1 saat isə 60 dəqiqəyə bərabər tutulur.
Təxminən b.e.ə VI əsrdə Hindistanda ədədlərin yazılış forması və hesablama əməliyyatı aparmaq üçün yeni qaydalar əmələ gəlir. Çox maraqlıdır ki, ədədləri yazmaq üçün istifadə olunan işarələr Hindistanda kəşf edilsə də, onlar tarixdə "Ərəb rəqəmləri" adı ilə qalmışdır. Buna səbəb Hind rəqəmlərinin yazılış formasının ətraf ölkələrə ərəblər tərəfindən yayılması, o dövrlərdə Orta Asiya ölkələrində ərəblərin üstün mövqedə olması, həmin ölkələrinin əksəriyyətində beynəlxalq dil kimi ərəb dilindən istifadə edilməsi, Horezmi, Fərqani, Beruni, Xəyyam, Tusi kimi Şərqin görkəmli alimlərinin öz hesablamalarını məhz ərəblərin gətirdiyi rəqəmlərlə aparması olmuşdur. Hazırda, ərəb rəqəmləri hamımızın işlətdiyi onluq say sistemini təşkil edir. Müasir dövrümüzdə işlədilən ədəd işarələrindən biri də qədim Roma rəqəmləridir. Onlardan, əsasən, nömrələmədə, siyahılarda, saat siferblatlarında, tarixlərin yazılmasında istifadə edilir. Məsələn, XXI əsr, X bölmə, V sıra və s.
Abakdan kompüterə qədər
Hesablama əməliyyatını aparmaq üçün yaradılan ilk qurğu abak (b.e.ə. V əsrdə qədim Misirdə, Yunanıstanda və Romada geniş yayılmış qədim hesab aləti) olmuşdur. Bu hesablayıcı, iki cərgədə novları olan dördbucaqlı şəklində idi və həmin novlara pozisiya prinsipinə əsasən xırda daşlar salmaqla hesablama aparırdılar. Xırda daş, çınqıl Latınca, calculus deməkdir. Sonradan bu sözdən hesablamaq mənasını verən calculator sözü əmələ gəlmişdir.
1614-cü ildə Con Neperin loqarifm cədvəlini kəşf etməsi, sonradan bu kəşfin əsasında 1654-cü ildə Robert Bissakarın loqarifm xətkeşini ixtira etməsi hesablama sahəsində böyük irəliləyiş oldu. 1642-ci ildə böyük Fransa alimi Blez Paskalın hazırladığı cəmləyici maşın hesablama sahəsində mexanika dövrünün başlanğıcını qoydu. Ondan sonra hesablamanın elektromexanika, daha sonra elektron dövrləri başlamışdır. Hazırda, ən güclü hesablama maşınları müasir kompüterlər hesab olunur.
Müşahidələr göstərir ki, hesablama sahəsində irəliləyişlər olduqca elm-texniki inkişaf da sürətlənir və müvafiq olaraq insanların həyat səviyyəsi də yaxşılaşır. Bu gün, artıq insanlar saymağı, hesablamağı çox gözəl bilirlər. Hətta, bəzi adamlar başqasının malını, pulunu onun özündən də qəşəng sayırlar. Atalarımız isə məsləhət görür ki, hər kəs öz hesabını bilsə daha yaxşı olar. Bir də ki, sən saydığını say, gör fələk nə sayır.
Vüqar Haqverdiyev
Milli.Az
İqtisadiyyat
Say-hesab necə yaranıb? - ARAŞDIRMA
8 Oktyabr 2010 11:05
Baxış: 7 207
DİGƏR XƏBƏRLƏR
- Azərbaycanda problemli kreditləri azaldan səbəb: Görün banklar nə edirlər
- “Kapital Bank” mətbuat konfransı keçirdi
- Marketlərdəki bu yağlarla bağlı əhaliyə XƏBƏRDARLIQ
- AZPROMO və Rusiyanın Azərbaycandakı Ticari Nümayəndəliyi Kazanda "dəyirmi masa" keçirəcək
- Ziraat Bank Azərbaycan Fintex Sammit 2024 tədbirində mükafatla təltif edildi
- Azərbaycan nefti bahalaşdı
XƏBƏR LENTİ
- Azərbaycanlı MMA döyüşçüsü Həbibin qohumunu nokaut etdi - VİDEO
- Orqanizmi qalxan kimi qoruyan RESEPT
- Çingiz Mustafayevin ailə qurduğu xanım görün kim imiş - FOTO
- Hizbullah İsrail ordusunun qərargahına hücum etdi
- Mirzoyan Kassislə görüşdə Bakı ilə danışıqlardan söz açdı
- Dünyanın ən gözəl idmançısı geyimi ilə heyran etdi - FOTOlar
- Renatın komandası “Beşiktaş”la oyunda qələbəni əldən verib - 90+7-ci dəqiqədə
- Günün qoroskopu: Alış-verişdə iri məbləğin xərclənməsini təxirə salın
- Ölümü ilə hamını yandıran aktrisa - Hər şeyi səhnəyə qurban verdi
- Bu tapıntı Misirdəki piramidaların sirrini aça bilər
- Bricit bacarıqsız Makrondan bezdi, işə başlayır – Deyli Meyl
- Bu məşhur şirkət Rusiya bazarını tərk edir
- Tiflisdə Rusiya bayrağı yandırıldı
- Ukrayna ilə bağlı sülh konfransının məqsədi budur - Lavrov
- Qətlə yetirilən tələbənin cinayət işində müəmma daha da böyüyür: Ailəsi DANIŞDI
- Avtomobili və sürücülük vəsiqəsi olmayan şəxsə cərimə YAZILDI - VİDEO
- Rusiyanın bu vilayətində partlayışlar baş verdi
- Ukrayna daha bir Su-25-i məhv etdi
- NTD-İNDİQO bürünc medalçı olub - VİDEO
- Paris Hilton öz yalanını üzə ÇIXARDI – FOTOlar
- Moskvada “Bolşoy Teatr”da həyacanlı anlar: min nəfər təxliyə edildi - VİDEO
- Kirantsda Azərbaycan sərhədinin keçdiyi yer - VİDEO
- Ancelina Coli yeni sevgilisi ilə GÖRÜNTÜLƏNDİ
- Ermənistanda növbəti atışma: 2 nəfər öldü, 1-i yaralandı