Hərbi gəlirlərdə rekord yüksəlişi: güc bazarını kim və nə üçün yenidən qurur?

Stokholm Beynəlxalq Sülh Tədqiqatları İnstitutunun (SIPRI) son hesabatına əsasən, 2024-cü ildə dünyanın ən iri 100 silah istehsalçısının ümumi gəliri rekord səviyyə - 679 milyard dollara çatıb. Bu göstərici ötən illə müqayisədə 5,9 faiz çoxdur.

Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Bu, təbii bir sual doğurur: hərbi satışlardakı bu sıçrayışın arxasında nə dayanır və bu artım qlobal təhlükəsizlik arxitekturasında hansı struktur dəyişikliklərini əks etdirir?

Qlobal silah bazarında tarixi pik

SIPRI-nin bu gün açıqladığı məlumatlara görə, dünyanın ən iri 100 şirkətinin silah və hərbi xidmət satışlarından əldə etdiyi gəlir 2024-cü ildə 5,9 faiz artaraq rekord 679 milyard dollara yüksəlib. Bu artım, Ukrayna və Qəzzədəki müharibələr, regional gərginliklər və yüksələn hərbi xərclərin yaratdığı tələbatla birbaşa əlaqəlidir.

2018-ci ildən bəri ilk dəfə dünyanın beş ən iri müdafiə şirkəti gəlirlərini artırıb. Əsas artım ABŞ və Avropa şirkətlərinin payına düşsə də, demək olar ki, bütün regionlarda müsbət dinamika müşahidə edilib. Yeganə istisna Asiya və Okeaniya olub - burada Çin müdafiə sənayesindəki problemlər ümumi göstəriciləri aşağı salıb.

Satışların və yeni sifarişlərin artması bir çox şirkətləri istehsal güclərini genişləndirməyə, yeni zavodlar tikməyə, törəmə müəssisələr qurmağa və digər şirkətləri birləşdirməyə vadar edib.

SIPRI-nin hərbi xərclər və silah istehsalı proqramının tədqiqatçısı Lorentso Skaratssato qeyd edir: "Keçən il silah satışlarından əldə olunan gəlir SIPRI müşahidələrinin tarixində ən yüksək səviyyəyə çatdı. Şirkətlər artan tələbi maksimum dərəcədə dəyərləndirməyə çalışır, amma xammal, logistika və maliyyə problemləri hələ də onları sıxışdırır".

ABŞ: artım fonunda gecikmələr və büdcə partlayışı

2024-cü ildə ABŞ şirkətlərinin ümumi hərbi gəliri 3,8 faiz artaraq 334 milyard dollara çatıb. Reytinqdəki 39 ABŞ şirkətindən 30-u gəlirlərini artırıb, o cümlədən Lockheed Martin, Northrop Grumman və General Dynamics kimi nəhənglər.

Lakin F-35 qırıcıları, Columbia sinfi atom sualtı qayıqları və Sentinel qitələrarası ballistik raket proqramları kimi layihələrdə gecikmələr və xərclərin həddən artıq artması davam edir. Bu, təkcə istehsalçılar üçün deyil, ABŞ Müdafiə Nazirliyinin planlaşdırma sisteminə də ciddi qeyri-müəyyənlik gətirir.

SIPRI-nin araşdırmaçısı Syao Lyan bildirir: "Bu cür gecikmələr və artan xərc təzyiqləri ABŞ-ın hərbi planlaşdırmasına və büdcə strukturuna birbaşa təsir göstərəcək. Bu, artıq xərclərin azaldılması istiqamətində hökumətin səylərinə də mənfi təsir edə bilər".

Avropanın silahlanma dalğası və tədarük riskləri

Reytinqdə yer alan Avropa şirkətləri (Rusiya istisna olmaqla) arasında 26-dan 23-ü gəlirlərini artırıb. Ümumi artım 13 faiz təşkil edib və 151 milyard dollara çatıb. Əsas səbəb - Ukraynadakı müharibə və Rusiyadan qaynaqlanan təhlükə hissidir.

Çexiyanın "Czechoslovak Group" şirkəti bütün Top-100 arasında ən sürətli artımı göstərib - 193 faiz, yəni 3,6 milyard dollara qədər. Gəlirin böyük hissəsi Ukraynaya tədarüklərlə bağlıdır. Ukraynanın "Ukrainian Defense Industry" şirkətinin gəliri də 41 faiz artaraq 3 milyard dollara çatıb.

SIPRI-nin tədqiqatçısı Jad Hiberto Rikar vurğulayır: "Avropa şirkətləri artan tələbi qarşılamaq üçün yeni zavodlara və istehsal xətlərinə sərmayə yatırır, amma xammal təminatı daha da çətinləşə bilər. Kritik minerallardan asılılıq Avropanın silahlanma planlarını yubada bilər".

Məsələn, Airbus və Safran 2022-ci ilə qədər titan tələbatının yarısını Rusiyadan təmin edirdi, indi isə alternativ mənbə axtarışındadır. Çin tərəfindən kritik mineralların ixracına qoyulan məhdudiyyətlər də Thales və Rheinmetall kimi şirkətləri zərbə altında qoyub.

Rusiya: sanksiyalar fonunda yüksələn gəlirlər və kadr çatışmazlığı

Reytinqdəki iki Rusiya şirkəti - Rostex və Birləşmiş Gəmiqayırma Korporasiyası - 2024-cü ildə hərbi satışlarını 23 faiz artıraraq 31,2 milyard dollara çatdırıb. Beynəlxalq sanksiyalara baxmayaraq, daxili tələbat ixrac itkisini kompensasiya edib.

SIPRI-nin aparıcı tədqiqatçısı Dieqo Lopes da Silva qeyd edir: "Sanksiyalarla yanaşı, Rusiya şirkətləri ixtisaslı kadr çatışmazlığı ilə üz-üzədir. Bu, istehsal tempini ləngidə və innovasiyaları məhdudlaşdıra bilər. Amma Ukrayna müharibəsi göstərdi ki, Rusiya hərbi sənayesi düşündüyümüzdən daha davamlıdır".

Dünya müdafiə bazarının dinamikası

Rəqəmlər təkzibolunmazdır: 2024-cü ildə qlobal hərbi xərclər 2 trilyon 718 milyard dollara çatıb. Bu, 2023-cü illə müqayisədə 9,4 faizlik artım deməkdir və son on ilin ən yüksək göstəricisidir. Ümumdünya ÜDM-də müdafiə xərclərinin payı 2,5 faizə yüksəlib. Heç bir regionda azalma qeydə alınmayıb - hər yerdə büdcələr artır.

Xüsusilə Avropada və Yaxın Şərqdə artım kəskin olub. Avropada əsas səbəb Ukraynada davam edən müharibədirsə, Yaxın Şərqdə Qəzzə əməliyyatları və regional gərginliklər xərcləri şişirdib. Nəticədə dövlətlərin müdafiəyə yönəltdiyi investisiyalar trilyon həddini keçib, halbuki bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələrdə sosial-iqtisadi proqramların maliyyələşməsi yerində sayır.

Bununla paralel olaraq, hərbi-sənaye kompleksi də güclənir. 2024-cü ildə dünyanın ən iri silah istehsalçılarının ümumi gəliri 679 milyard dollara çataraq tarixdə ən yüksək səviyyəni göstərib. Son on ildə "Top-100" şirkətin gəliri 26 faiz artıb. ABŞ şirkətləri bu məbləğin yarısına yaxınını - 334 milyard dolları (+3,8 faiz) - təkbaşına formalaşdırır. Avropa şirkətləri isə 151 milyard dollarlıq (+13 faiz) göstəriciyə yüksəlib.

Asiyada vəziyyət daha qarışıqdır: Çin şirkətlərinin satışlarında azalma regional artımı zəiflədib. Buna qarşılıq Cənubi Koreya və Yaponiya sırasıyla 31 və 40 faiz artım nümayiş etdirib - əsasən raket və pilotsuz sistemlərin ixracı hesabına.

Yaxın Şərqdə isə şirkətlərin ümumi gəliri 31 milyard dollara çatıb - artımın səbəbi Qəzzə müharibəsi və silah tələbatının yüksəlməsidir. İsrail 16 faiz artımla 16,2 milyard dollara, Türkiyə isə 11 faiz artımla 10,1 milyard dollara yüksəlib.

Gözlənilməz məqamlardan biri isə "SpaceX"in debütüdür: şirkət ilk dəfə SIPRI reytinqinə daxil olub və 1,8 milyard dollarlıq hərbi kosmik kontraktlarla diqqət çəkib.

Bütün bu faktlar göstərir ki, dünya indi əsl hərbi bumun mərkəzindədir. Bu bum təsadüfi deyil - o, dövlətlərin hərbi xərclərinin misilsiz artımını əks etdirir. 1990-cı illərin "sülh dividendləri" dövrü arxada qaldı: bu gün hərbi büdcələrin artımı qlobal norma halını alıb.

Silah tələbatının geosiyasi motorları

Satışlardakı yüksəliş birbaşa qlobal gərginlik və genişmiqyaslı münaqişələrlə bağlıdır. Rusiyanın Ukraynaya qarşı apardığı müharibə NATO ölkələrini müdafiə büdcələrini kəskin artırmağa vadar edib. Qırıcılar, tanklar, raketlər və artilleriya üçün sifarişlərdə iki rəqəmli artım qeydə alınıb.

Asiyada isə mənzərə "regional silahlanma yarışı" məntiqi ilə inkişaf edir. Çin Tayvan ətrafındakı qarşıdurma fonunda raket və HHM sistemləri alır; Yaponiya və Cənubi Koreya isə Şimali Koreyadan gələn təhdidlərə cavab olaraq büdcələrini böyüdür.

Yaxın Şərqdə Qəzzə müharibəsi hava hücumundan müdafiə və sursat tələbatını kəskin artırıb. İsrail və Türkiyə şirkətlərinin gəlirləri buna paralel yüksəlib. "Domino effekti" özünü göstərir: bir dövlət silahlananda digərləri də onu təkrarlayır.

Beləcə, klassik "təhlükəsizlik tələsi" yenidən aktuallaşır: bir tərəfin silahlanması digər tərəf üçün təhdid sayılır və nəticədə bütün regionda xərclər dövri şəkildə artır. Amma indi buna bir də iqtisadi maraq əlavə olunub - müdafiə sənayesi yüksək gəlir gətirən biznesə çevrilib. Nəticədə dövlətlər silahlanmanı yalnız təhlükəsizliklə deyil, həm də sənayenin inkişafı ilə əsaslandırır.

"Hərbi kapitalizm"in siyasi iqtisadiyyatı və riskləri

Hərbi xərclərin bu cür artımı inkişaf resurslarını yeyir. BMT Baş katibi xəbərdarlıq edir: son illərdə hərbi büdcələr böyüdükcə dayanıqlı inkişaf məqsədləri üzrə irəliləyiş dayanıb, ekoloji göstəricilər pisləşib. Sağlamlıq, təhsil və infrastruktur üçün nəzərdə tutulan vəsaitlərin əhəmiyyətli hissəsi artıq müdafiəyə yönəlir.

İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə beynəlxalq yardım azalır. Əgər bu tendensiya davam etsə, 2035-ci ilə qədər qlobal hərbi xərclər 6,6 trilyon dollara çata bilər - bu isə yeni büdcə böhranlarının başlanğıcı deməkdir.

Daha təhlükəlisi, müdafiə korporasiyalarının siyasi institutlara təsiridir. Artan mənfəətlər onları faktiki olaraq siyasi oyunçuya çevirir. Burada təhrif olunmuş maraq balansı yaranır: istehsalçı təhdid atmosferinin qorunmasında maraqlıdır, siyasətçi isə öz regionunda iş yerlərini və sifarişləri saxlamaq istəyir.

ABŞ-ın keçmiş prezidenti Duayt Eyzenhauerin 1961-ci ildə dediyi "hərbi-sənaye kompleksinin əsassız təsiri" barədə xəbərdarlığı bu gün dəhşətli dərəcədə aktuallığını qoruyur. "Daimi silah sənayesi" artıq reallığa çevrilib və onun təsiri tarixdə görünməmiş səviyyəyə çatıb.

Beynəlxalq silah ticarətinin nəzarət mexanizmləri isə faktiki olaraq gücsüzləşib. Formal qaydalar qalır, amma real satışlar bu məhdudiyyətlərə tabe olmadan artır.

Regional nəticələr və tarixi paralellər

Artan hərbi gəlirlər müxtəlif siyasi sistemlərdə fərqli nəticələr doğurur. Demokratik ölkələrdə bu, büdcə balansını pozur - parlamentlər müdafiə xərclərini artırmaq üçün sosial proqramlardan kəsməyə məcbur olur. ABŞ-da "büdcə israfı dövriyyəsi" adlanan fenomen qalmaqdadır: F-35 və Columbia sinfi sualtı qayıq proqramları mütəmadi olaraq büdcə hədlərini aşır, amma dövlət aparatının inersiyası bu layihələri dayandırmağa imkan vermir.

Avropada isə artan hərbi büdcələr illərlə qorunan fiskal intizamdan imtina deməkdir. AB ölkələri ilk dəfə onilliklər ərzində ÜDM-in 2 faizindən çoxunu müdafiəyə yönəldib, F-35, Leopard tankları və yeni HHM sistemlərinin alınmasına milyardlarla vəsait sərf edib. Amma bu, ikili nəticə doğurur: bir tərəfdən müdafiə gücü artır, digər tərəfdən sosial resurslar tükənir. Uzunmüddətli perspektivdə bu, daxili narazılıqlar və siyasi gərginliklər doğura bilər.

Avtoritar rejimlərdə isə dinamika fərqlidir. Rusiya sanksiyalara baxmayaraq daxili tələbat hesabına silah istehsalını artırıb. Şirkətlərin gəliri yenidən 2010-cu illərin səviyyəsinə yüksəlib. Bu, ordunun yenidən silahlandırılması və sursat istehsalının kəskin artımı ilə bağlıdır: təkcə 152 mm-lik mərmilərin istehsalı 2022-ci illə müqayisədə dörd dəfədən çox artıb.

Lakin Rusiya hərbi sənayesi qapalı strukturdur - satış həcmləri və istehsal göstəriciləri barədə məlumatlar məxfiliklə qorunur. Nəticədə ölkə "özünütəmin edən militarizm" modelinə yönəlib: itirilən idxal əvəzində daxili sifarişlər artırılır, eyni zamanda ixrac bazarlarının genişləndirilməsi cəhdləri edilir. Bu yanaşma gec dövrdəki sovet modelini xatırladır.

Asiyada isə Çin antikorrupsiya tədbirləri və struktur islahatlar fonunda hərbi sifarişlərin azalması ilə üzləşsə də, ordunun modernləşdirilməsinə böyük vəsait ayırır. Bu isə regionda domino effekti yaradır - Hindistan və Pakistan rəqabəti dərinləşdirir, Yaponiya və Cənubi Koreya isə artan gərginlik fonunda öz müdafiə proqramlarını genişləndirir. Nəticədə Asiya dünyanın ən sürətlə militarizasiya olunan regionuna çevrilir.

Beynəlxalq təhlükəsizlik arxitekturası da təzyiq altındadır. Silah ixracının artması "kor silahlanma yarışı" effektini gücləndirir: bir ölkənin silahlanması digərlərini də eyni addımı atmağa məcbur edir. Bu, mövcud münaqişə zonalarının ətrafında yeni qeyri-sabitlik dairələri yaradır. Üstəlik, hərbi konsernlərin iqtisadi gücü onların xarici siyasətə təsirini artırır. Bəzi hallarda şirkətlər dövlət maraqlarının həyata keçirilməsində birbaşa iştirak edirlər.

Nəticədə "nəzarət böhranı" yaranır: müdafiə sənayesinin maliyyə tələbləri diplomatik səylərlə ziddiyyətə girir. Hərbi-sənaye kompleksinin güclənməsi ölkələrin müdafiə qabiliyyətini artırır, amma eyni zamanda diplomatik çevikliyi azaldır - dövlətlər kompromisə getməkdə tərəddüd edir, çünki risk yalnız təhlükəsizliklə deyil, artıq iqtisadi və texnoloji maraqlarla da bağlıdır.

İnkişaf ssenariləri

Hazırkı hərbi-sənaye bumunun strateji nəticələrini dəyərləndirmək üçün bir neçə mümkün inkişaf ssenarisinə baxmaq olar.

1. Eskalasiyanın davamı ssenarisi

Əgər Ukraynada və Yaxın Şərqdəki münaqişələr uzanarsa və ya coğrafi miqyasca genişlənərsə, müdafiə sənayesi yeni güc toplayacaq. Hərbi büdcələr böyüməyə davam edəcək, yeni modernləşmə raundları və silah alışları başlayacaq. Avropa faktiki olaraq bir neçə müdafiə zonasına bölünə bilər: ABŞ və NATO bloku, gücləndirilmiş Şərqi Avropa seqmenti və Rusiyanın ətrafında formalaşan Mərkəzi Asiya dairəsi.

Bu vəziyyət silahlanma yarışını daha da qızışdıracaq, təsadüfi toqquşmaların - o cümlədən aviasiya və donanma insidentlərinin - riski artacaq. Paralel olaraq, mülki texnologiyaların hərbiləşməsi sürətlənəcək, özəl podratçıların rolu güclənəcək. Nəticədə müdafiə şirkətləri rekord mənfəət əldə edəcək, vergi yükü artacaq, sosial və infrastruktur sahələr isə kölgədə qalacaq.

2. Gərginliyin azalması ssenarisi

Əgər dayanıqlı de-eskalasiya mexanizmi formalaşarsa - məsələn, İsrail və Fələstin arasında sabit razılaşma, yaxud Ukrayna müharibəsinin beynəlxalq təminatlı həlli baş verərsə - silahlara tələbat kəskin şəkildə azala bilər. Onda müdafiə sənayesi artıq istehsal gücü və ixtisarlarla üzləşəcək. Azad olan siyasi və maliyyə resursları sosial sahələrə yönələcək, ictimaiyyət isə inkişaf və hərbi xərclərin azaldılması tələbini artıracaq.

Silahlanmaya nəzarət mexanizmlərinin yenidən dirçəlməsi də mümkündür. Amma bu ssenari üçün əsas şərt - siyasi iradədir, çünki "müharibə iqtisadiyyatı" artıq status-kvonu qorumaqda maraqlı sabit koalisiyalar formalaşdırıb.

3. Texnoloji inqilab ssenarisi

Əgər bazar kəskin şəkildə yeni texnologiyalara - kütləvi dronlara, avtonom zərbə sistemlərinə, hipersəs silahlarına - yönələrsə, müdafiə şirkətləri struktur baxımından yenilənməyə məcbur qalacaq. Süni intellekt, robot texnologiyaları, yeni materiallar əsas istiqamətlərə çevriləcək.

Köhnə silah istehsal seqmentləri mövqelərini itirə bilər, amma ümumi gəlirlik qorunacaq, çünki innovasiyaya tələbat daha yüksək olacaq. Yeni oyunçular - texnoloji startaplar və İT nəhəngləri - hərbi sahədə aparıcı mövqelər qazanacaq.

4. Etimad böhranı ssenarisi

Ən neqativ ssenari beynəlxalq institutlara etimadın tam itirilməsini ehtiva edir. Əgər qarşıdurmalar daha da dərinləşər və dünya siyasəti nəzarətsiz konfrontasiya mərhələsinə keçərsə, silah ticarəti xaotik müstəviyə düşəcək.

Silahsızlanma mexanizmləri iflic olacaq, dövlətlər kütləvi silah yığmağa başlayacaq. Bu, qlobal militarizasiyanı gücləndirəcək, iqtisadi və ekoloji problemləri dərinləşdirəcək, beynəlxalq nizamın qalıqlarını da sarsıdacaq.

Bütün bu ssenarilər özünəməxsus siyasi trayektoriyalar yaradır. Hərbi büdcələrin genişlənməsi adətən sərt xarici siyasət tərəfdarlarının mövqelərini gücləndirir və sosial yönümlü kurslar üçün manevr imkanını azaldır. Əksinə, silah tələbatının azalması sabitlik yaradır və inkişaf üçün resursları azad edir.

Qlobal miqyasda isə əsas seçim bu olacaq: dünya yeni "soyuq qarşıdurma" mərhələsinə sürüklənəcək, yoxsa çoxşaxəli təhlükəsizlik mexanizmlərinin bərpasına real şans yaranacaq.

Nəticələr və strateji tövsiyələr

2024-cü ildə silah sənayesinin rekord gəlirləri təsadüfi deyil - bu, beynəlxalq təhlükəsizlik sisteminin yeni mərhələyə keçdiyini göstərir. "Hərbi sənaye" artıq dövlət siyasətinə təsir göstərə bilən müstəqil qlobal oyunçuya çevrilib. Məhz buna görə də vəziyyət konkret addımlar və strateji qərarlar tələb edir.

Şəffaflıq və xərclərə nəzarət
Dövlətlər müdafiə xərclərinə parlament və ictimai nəzarəti gücləndirməlidir. BMT və beynəlxalq institutlar hərbi büdcələrin inkişafa təsirini müzakirə edən illik hesabat mexanizmlərini təklif edir. Milli səviyyədə müstəqil audit sistemləri və QHT nəzarəti korrupsiya, bürokratik israf və şişirdilmiş kontrakt risklərini azaldar.

Dayanıqlı inkişaf və anti-militarist balans
Təhlükəsizlik anlayışı silahlanmadan çox inkişafla əlaqələndirilməlidir. Dövlət ittifaqları silahsızlanma təşəbbüslərini humanitar və iqtisadi əməkdaşlıq proqramlarına inteqrasiya edə bilər. "Təhlükəsizlik büdcə limiti" prinsipi tətbiq olunmalıdır - hərbi xərclər ÜDM-in, məsələn, 3 faizindən çox olmamalıdır. Bu, sosial ehtiyacların qorunmasını və hərbi sənayenin həddindən artıq dominantlığının qarşısını alar.

Silah dövriyyəsinə nəzarət və yeni razılaşmalar
Regional və qlobal səviyyədə silah ticarətinə nəzarət mexanizmləri sərtləşdirilməlidir. Mövcud sazişlərin iştirakçıları genişləndirilməli, müəyyən silah növlərindən imtina zonaları yaradılmalıdır. Effektivlik üçün beynəlxalq məhkəmələr və maliyyə institutları bu siyasətə nəzarət etməlidir - yardım və kreditlər silah ixracında şəffaflıqla əlaqələndirilməlidir.

Diplomatiyanın və sülh mexanizmlərinin gücləndirilməsi
Əsas təhlükəsizlik aləti diplomatiya olmalıdır. Sülh danışıqları, vasitəçilik və razılaşmalara nəzarət üçün regional platformalar yaradılmalıdır. ATƏT tipli strukturların islahatı və yenidən aktivləşdirilməsi erkən xəbərdarlıq və vasitəçilik funksiyalarını bərpa edə bilər.

Müdafiə sənayesinin korporativ məsuliyyəti
Silah şirkətləri etik davranış və ictimai hesabat standartlarını qəbul etməlidirlər. Şəffaf kontraktlar, xərclərin auditi, "yaşıl maliyyə" təşəbbüsləri və hərbi istehsaldan mülki sektora keçid proqramları strateji prioritetə çevrilməlidir.

Alternativ iqtisadiyyatın inkişafı
Xüsusilə silah ixracatçı dövlətlər iqtisadiyyatı diversifikasiya etməyə çalışmalıdır. Elm, təhsil, İT, enerji və sənaye dizaynı kimi sahələrdə sərmayələr uzunmüddətli sabit gəlir gətirə bilər. Beynəlxalq maliyyə institutları da silahsızlanma və sosial investisiyalar sahəsində irəliləyiş göstərən ölkələr üçün kredit güzəştləri tətbiq etməlidir.

Yekun

Müdafiə sənayesinin sürətli mənfəət artımı dərin struktur disbalansın əlamətidir: dünya siyasəti getdikcə münaqişə məntiqinə tabe olur, münaqişələr isə mənfəət məntiqinə. Ekspert icması artıq simptomları deyil, səbəbləri aradan qaldırmağa yönəlməlidir - beynəlxalq təhlükəsizlik mexanizmlərinin, büdcə prioritetlərinin və nəzarət alətlərinin köklü islahatı vacibdir.

Əgər beynəlxalq institutlar "hərbi iqtisadiyyatın" rolunu azaltmaq və resursları inkişafa yönəltmək üçün real strategiya hazırlaya bilsələr, qlobal siyasət bu tıxacdan çıxmaq şansı əldə edər. Əks halda, "müharibədən zənginləşənlər" paradoksu dünyanı daha da böləcək və yeni geosiyasi risklərə zəmin yaradacaq.

Milli.Az