NATO-nun gələcəyi: London, yoxsa Vaşinqton?

Bir zamanlar Amerika hərbi gücünün qanadı altında rahat şəkildə yerləşən Avropa indi tarixi bir sınaqla üz-üzədir. Vaşinqton, onilliklər ərzində Qoca Qitənin müdafiəsini öz çiyinlərində daşıyan titan kimi, NATO-nu səxavətlə maliyyələşdirir, avtoritarizmin kölgəsi harada təhlükə yaradırsa, orada öz qoşunlarını yerləşdirirdi. Amma dünya dəyişdi. Amerika, diqqətini Hind-Sakit okeanı bölgəsinə çevirərək və Çinin yaratdığı çağırışlarla məşğul olaraq, öz yükünü səssiz və qərarlı şəkildə yerə qoyur, Avropanı müstəqilliyə dəvət edir. İndi əsas sual budur: Avropa bu "Amerika yükünü" qaldıra biləcəkmi? Əgər bacararsa, lider kim olacaq?

Bu fonunda Münhen Təhlükəsizlik Konfransı gurultulu bəyanatların və gizli manevrlərin meydanına çevrilməyi vəd edir. Böyük Britaniyanın xarici işlər naziri Devid Lämmi transatlantik təhlükəsizlik landşaftını dəyişə biləcək bir bəyanat verməyə hazırlaşır. O, Londondan bildirəcək ki, Vaşinqtonun tərk etdiyi "boşluğu doldurmaq" üçün Böyük Britaniya NATO-da Avropanın lideri rolunu öz üzərinə götürməyə hazırdır. Bu, iddialı, hətta cəsarətli bəyanatdır. Lakin bu sözlərin arxasında nə dayanır?

Bir tərəfdən, London məntiqi bir iddia irəli sürür. Böyük Britaniya, NATO-nun tələblərinə əsasən, müdafiə xərclərini ÜDM-in minimum 2%-i səviyyəsində saxlayan azsaylı ölkələrdən biridir və onun ordusu hələ də Avropanın ən güclü ordularından biri hesab olunur. Bundan əlavə, Kir Starmerin hökuməti Avropa təhlükəsizliyini təmin etməkdə mərkəzi rol oynamaq niyyətini vurğulamaq üçün müdafiə xərclərini ÜDM-in 2,5%-ə çatdırmağa söz verir. Lakin başqalarını inandırmaq üçün bu kifayətdirmi?

Londondan bəhs edərkən onun rolunu geosiyasi reallıqdan ayrı təsəvvür etmək olmaz. İqtisadi çəkisi onu liderliyə ən təbii namizəd edən Almaniya uzun müddət aqressiv hərbi siyasətdən çəkinmişdir. Prezident Makronun rəhbərlik etdiyi Fransa isə Avropanın "strateji muxtariyyəti" xəyalını qurur, lakin onun yanaşması hətta yaxın müttəfiqləri belə bəzən narahat edir. Öz növbəsində, Aİ-dən çıxan Böyük Britaniya NATO-dan Avropa məsələlərinə təsirini saxlamaq üçün vasitə kimi istifadə etməyə çalışır.

Amma gurultulu bəyanatların arxasında acı reallıqlar gizlənir. Britaniya ordusu ən yaxşı dövrünü yaşamır. Hökumətin modernləşdirmənin təməl daşı adlandırdığı Ajax zirehli texnika proqramı uğursuzluğun simvoluna çevrilib: 2024-cü ilə qədər vəd edilən 93 maşından cəmi 71-i çatdırılıb. Layihəni səkkiz il gecikdirən konstruksiya problemləri Böyük Britaniyanın genişmiqyaslı müdafiə layihələrinin öhdəsindən gəlmək qabiliyyətini sual altına qoyub.

Tənqidçilər artıq Londondakı ambisiyaları "Albiondan olan arzu ilə reallığın uyğun gəlməməsi" adlandırırlar. Əsas problem odur ki, Böyük Britaniya lider olmaq istəyir, amma hələlik bunun üçün kifayət qədər resursları yoxdur. Müdafiə xərclərini ÜDM-in 2,5%-ə çatdırmaq zərurəti ilə bağlı daxili mübahisələr belə gərginliyə səbəb olur. Müxalifət konkret vaxt çərçivəsini tələb edir, hökumət isə yalnız 2025-ci ildə strateji təhlili dərc edəcəyini vəd edərək bu məsələdən yayınır.

Bu arada, Vaşinqton prioritetlərini dəyişsə də, Avropanı tamamilə tərk etmək niyyətində deyil. Prezident Tramp özünəməxsus üslubu ilə müttəfiqlərdən müdafiə xərclərini ÜDM-in 5%-ə qədər artırmağı tələb edir - bir çox alyans üzvləri üçün fantastik görünən rəqəmlərdir. Almaniya, İtaliya, İspaniya və Belçika hazırkı minimum 2% həddinə belə çata bilmir. Daha çox iştirak etməyə hazır olan London isə müttəfiqlərinin onun nümunəsini izləməkdə maraqlı olmadığını görür.

Bununla belə, Böyük Britaniyanın ambisiyaları yalnız Avropa ilə məhdudlaşmır. London artıq Ukraynaya dəstəkdə aktiv rol oynayır. Brüsseldə keçiriləcək növbəti sammitdə müdafiə naziri Con Hili Kiyevə yeni yardım proqramı elan edəcək, bu proqram çərçivəsində 450 milyon funt sterlinq dəyərində 10 mindən çox pilotsuz uçuş aparatı tədarük ediləcək. Hili vurğulayacaq ki, bu tədbirlər yalnız Ukraynanın mövqeyini gücləndirmək üçün deyil, həm də potensial sülh danışıqları üçün şərait yaratmaq məqsədini güdür.

Suallar yaranır: bu yardım kifayət qədər effektiv olacaqmı? Tramp, Putinlə tez bir saziş əldə etməyə can atsa, öz şərtlərini diktə etməyə başlayarsa, nə baş verəcək?

Böyük Britaniya özünü lider kimi göstərməyə çalışır, amma bu, hələlik əsas qəhrəman üçün dekorasiyaların çatışmadığı köhnə bir teatr tamaşasına daha çox bənzəyir. Londonda ambisiyalar var, amma onların həyata keçirilməsi təkcə resurslarla deyil, həm də razılıq əldə etmək bacarığı ilə bağlıdır. Əgər Böyük Britaniya həqiqətən Vaşinqtonu əvəz etmək istəyirsə, müttəfiqlərini yalnız danışmaqla deyil, həm də hərəkət etmək qabiliyyətinə malik olduğuna inandırmalı olacaq. Hələlik isə bu sual açıq olaraq qalır.

Avropa konsensusu, yoxsa diplomatik təzyiq?

Avropa şahmat lövhəsində liderlik uğrunda mübarizə yenidən alovlanır. Avropa İttifaqını tərk etmiş Böyük Britaniya indi qitənin əsas təhlükəsizlik təminatçısı statusuna iddia edir. Lakin onun ambisiyaları daha çox yüksək riskli siyasi oyuna bənzəyir - burada müttəfiqlər həm inandırılmalı, həm də Londona dəstək verməyə məcbur edilməlidir.

Keçən həftə Kir Starmer Avropa İttifaqı liderləri qarşısında Avropanın müdafiə qabiliyyətinin təmin edilməsində daha fəal iştirak etməyə çağırış etdi. Lakin bu çağırışa reaksiyalar yekdil olmadı. Almaniya, Fransa, İtaliya və İspaniya müxtəlif dərəcələrdə ya Böyük Britaniyanın liderlik ambisiyalarına ehtiyatla yanaşır, ya da onun bu yükü götürmək hazırlığı və bacarığına açıq şəkildə inamsızlıq ifadə edirlər. London üçün bu, sadəcə diplomatik bir vəzifə deyil - bu, onun Brüssel və Vaşinqton arasında körpü rolunu oynaya biləcəyini və qlobal əhəmiyyətini qoruya biləcəyini göstərmək uğrunda bir döyüşdür.

Böyük Britaniya NATO-dakı fəallığına arxalanır. O, bir çox analitiklərin fikrincə, Çinlə qarşıdurmaya yönəlmiş ABŞ-ın yaratdığı boşluğu doldurmağa çalışır. Münhen Təhlükəsizlik Konfransında Böyük Britaniyanın xarici işlər naziri Devid Lämmi Böyük Britaniyanı Avropa təhlükəsizliyinin təminində əsas məsuliyyəti üzərinə götürməyə hazır lider kimi təqdim edəcək. Lakin bu bəyanat təkcə iddialı deyil, həm də provokativdir, xüsusən də ölkənin daxili problemləri və müttəfiqlərin şübhələri nəzərə alınarsa.

Liderlik uğrunda gizli mübarizə

Avropanın ən böyük iqtisadiyyatı olan Almaniya, tarixi olaraq aktiv hərbi rol almaqdan çəkinib. Lakin Ukrayna münaqişəsi onun ritorikasını dəyişib. Berlin hərbi xərclərini artırmağa başlayıb ki, bu da uzunmüddətli perspektivdə NATO-da liderlik uğrunda ciddi namizədə çevrilə biləcəyini göstərir. Fransa isə prezident Emmanuel Makronun rəhbərliyi ilə hər zaman Avropanın strateji muxtariyyəti uğrunda mübarizə aparıb. Bu yanaşma NATO-nu kollektiv təhlükəsizliyin əsas aləti kimi möhkəmləndirməyə çalışan Londona ziddir. Nəticədə Böyük Britaniya Aİ-dən çıxmasını siyasi təcridin simvolu kimi görən və əməkdaşlıq niyyətinə şübhə ilə yanaşan müttəfiqlərinin açıq müqaviməti ilə üzləşir.

Londondakı liderlik ambisiyalarını təkcə müttəfiqlər şübhə altına almır. Böyük Britaniyanın daxilində də leyborist hökumət təzyiq altındadır. Mühafizəkarlar Kir Starmeri müdafiə xərclərini ÜDM-in 2,5%-nə qaldırmaq üçün konkret vaxt müəyyən etməməkdə tənqid edərək, bunun silahlı qüvvələrin modernləşdirilməsi üzrə iddialı planları təhlükə altına qoyduğunu iddia edirlər. Bundan əlavə, idarəetmə və texniki uğursuzluqları simvolizə edən Ajax zirehli texnika təchizatı proqramının uzadılması Britaniyanın müdafiə siyasətindəki problemlərin açıq nümunəsinə çevrilib.

Vaşinqton, Trampın Avropadakı Amerika iştirakını azaltmaqla bağlı ritorikasına baxmayaraq, NATO-nun əsas oyunçusu olaraq qalır. Lakin ABŞ-ın müdafiə xərclərini ÜDM-in 5%-nə artırmaq tələbləri alyans daxilində fikir ayrılıqlarına səbəb olur. İspaniya və İtaliya kimi hazırda hətta minimum 2%-ə çatmayan ölkələr üçün bu tələblər əlçatmaz görünür. Daha çox iştirak etməyə hazır olan Böyük Britaniya isə qalanları onun nümunəsini izləməyə inandırmaq problemi ilə üzləşir.

Bu arada, London ABŞ-dakı siyasi dinamikanı nəzərə almaya bilməz. İkinci müddətə yenidən seçilən Tramp, sürətli nəticələr tələb edir. Onun administrasiyası müttəfiqlərdən daha çox maliyyə tələb edir, Ukraynadan isə Putinlə mümkün danışıqlar çərçivəsində güzəştlər gözləyir. Münhen Konfransında iştirak edəcək prezident Volodimir Zelenski isə Vaşinqtona Ukraynanın nadir torpaq metallar ehtiyatları ilə əlaqəli strateji tərəfdaşlıq təklif edəcək. Amma bu, Trampı Kiyevi maliyyələşdirməyə davam etməyə inandırmaq üçün kifayət edəcəkmi?

Ajax: uğursuzluq simvolu, yoxsa reabilitasiya imkanı?

Ajax zirehli texnikası ilə bağlı qalmaqal Britaniyanın müdafiə sektorunun nüfuzuna ağır zərbə vurdu. Əvvəlcə Böyük Britaniyanın quru qoşunlarını modernləşdirmək üçün əsas layihə kimi təqdim edilən bu proqram uğur əvəzinə, idarəetmə və texniki problemlərlə dolu uzun bir xronikaya çevrildi. Layihənin ümumi dəyəri 5,5 milyard funt sterlinqdir və ondan gözləntilər olduqca yüksək idi: Ajax Britaniya ordusunun texnoloji üstünlüyünün simvoluna çevrilməli idi. Ancaq ictimaiyyətin bu gün gördüyü yalnız gecikmələr, maliyyə israfı və artan məyusluqdur.

2023-cü ildə mühafizəkarlar Ajax-ın istismara verilməsinin son tarixi olaraq 2025-ci ili müəyyənləşdirmişdi. İndi isə onlar yenidən təxirəsalmanın səbəblərini izah etmək məcburiyyətindədirlər. 2024-cü ildə orduya 93 texnikanın çatdırılması planlaşdırılırdı, lakin faktiki olaraq cəmi 71-i təhvil verildi. Bu rəqəmlər sadəcə inzibati səhv deyil, müdafiə layihələrinin idarə edilməsində sistemli problemlər barədə ciddi siqnaldır.

Müdafiə Nazirliyi "əsas çətinliklərin geridə qaldığını" bəyan edir və hətta Ajax-ın Solsberi düzündə sahə təlimlərinin bərpası ilə bağlı fəxrlə məlumat verir. Ancaq bu cür bəyanatlar ilkin müddətdən səkkiz (!) il gecikmə fonunda inandırıcı görünmür. Həm hərbi ekspertlər, həm də müxalifət nümayəndələri maşının layihələndirilməsi mərhələsində həll olunmalı olan problemlərin hələ də texnikanın tam istifadəsinə mane olduğunu vurğulayır.

Layihənin icraçısı olan General Dynamics vəziyyəti yüngülləşdirməyə çalışaraq Ajax-ı "dünyanın ən qabaqcıl döyüş texnikası" adlandırır. Onların bəyanatlarında hətta müəyyən bir öyünmə hiss olunur: "Britaniya ordusuna bu qədər vacib texnoloji yeniliyi təqdim etdiyimiz üçün qürur duyuruq." Lakin bu sözlər, təəssüf ki, uğursuz və bahalı eksperimentlərin yükünü daşıyan vergi ödəyiciləri üçün heç bir təsəlli gətirmir.

Əslində isə Ajax nə səmərəlilik, nə də inkişafın simvolu oldu. O, Britaniyanın müdafiə layihələrinin idarə edilməsindəki xroniki disfunksiyanın göstəricisinə çevrildi. Gecikmələr, büdcə israfı, səhvlərə görə konkret məsuliyyətin olmaması - bütün bunlar təkcə General Dynamics-ə deyil, həm də Britaniya Müdafiə Nazirliyinə olan etibarı sarsıdır.

Geosiyasi qeyri-sabitlik fonunda artan mübhəmlər

Müdafiə proqramlarının maliyyələşdirilməsi və idarə edilməsi məsələləri artan geosiyasi qeyri-sabitlik fonunda xüsusilə kəskinləşir. NATO-da lider olmaq iddiasını ortaya qoyan Böyük Britaniya bu cür uğursuzluqlara yol verməyi özünə rəva görə bilməz. Əgər London Avropanın təhlükəsizliyində əsas oyunçu kimi mövqeyini gücləndirmək istəyirsə, yalnız iddialı hədəflər qoymaqla kifayətlənməməli, həm də onları səmərəli şəkildə həyata keçirə biləcəyini sübut etməlidir.

Bu qalmaqal tək bir layihənin sərhədlərindən çox kənara çıxan geniş problemləri üzə çıxardı. Ajax proqramı Britaniyanın müdafiə təşəbbüslərinin idarə edilməsində köklü islahatlara ehtiyac olduğunu göstərən bir lakmus kağızına çevrildi. Şəffaf nəzarət sistemi, adekvat maliyyələşdirmə və aydın məsuliyyət bölgüsü olmadan bu cür uğursuzluqlar istisna deyil, norma halına gələ bilər.

Bu hadisənin siyasi təsirləri daha da əhəmiyyətlidir. Leyborist hökumət artıq müxalifətin tənqid atəşinə məruz qalıb. Mühafizəkarlar Kir Starmeri müdafiə büdcəsini ÜDM-in 2,5%-nə artırmaq üçün konkret vaxt müəyyən edə bilməməkdə ittiham edir. Artan geosiyasi gərginlik şəraitində bu ittihamlar ictimaiyyət arasında dəstək tapır.

Ajax ilə bağlı problemlər tək bir layihənin uğursuzluğu deyil; bu, Böyük Britaniyanın Avropanın təhlükəsizlik sistemində mərkəzi mövqe tutmağa nə dərəcədə hazır olduğunu şübhə altına alan bir çağırışdır. Əgər London NATO-da eşidilmək istəyirsə, ilk növbədə öz silahlı qüvvələrində qayda-qanun yarada biləcəyini sübut etməlidir. Əks halda, liderlik haqqında gurultulu bəyanatlar yalnız reallığa söykənməyən sözlər olaraq qalacaq.

Böyük Britaniya Avropa və Amerika arasında əlaqələndirici bağ rolunu oynamağa can atır, lakin onun ambisiyaları daxili problemlər və müttəfiqlər arasında konsensusun olmaması ilə kölgədə qala bilər. London Avropanın təhlükəsizliyinin mərkəzi olmaq istəyir, amma hazırda o, sualdan daha çox sualın özüdür.

Münhen Təhlükəsizlik Konfransı həlledici dönüş nöqtəsi ola bilər. Lakin Avropanın hərbi lideri olmaq iddiasını irəli sürmək üçün Böyük Britaniya təkcə danışmaqla kifayətlənməməli, həm də konkret addımlar atmalıdır. Hələlik isə onun bəyanatlarında ritorika daha çox, real nəticələr isə daha az hiss olunur. Avropaya liderlik lazımdır, amma bu rola həqiqətən kim hazırdır?

Baku Network