Qərbi Azərbaycan mühacirət hökuməti yaradıla bilərmi?

Qərbi Azərbaycan İcması mühacirətdə hökumətin yaradılması təşəbbüsü ilə çıxış edib.

Qərbi Azərbaycan İcması Ermənistandakı revanşist qüvvələrin Azərbaycanın suverenliyini və ərazi bütövlüyünü təhdid edən, həmçinin, qərbi azərbaycanlıların geri qayıtmasına mane olan təxribat xarakterli bəyanatlarını pisləyir.

Əgər Ermənistan Azərbaycan əleyhinə hərəkətləri təşviq etməkdən əl çəkməsə, icma mühacirətdə olan Qərbi Azərbaycan hökumətinin yaradılması təşəbbüsü ilə çıxış edəcək və Qərbi Azərbaycanın qaytarılması üçün komissiya yaradılması xahişi ilə Milli Məclisə müraciət edəcək.

... Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi 2020-ci ildə baş verən 44 günlük İkinci Qarabağ Müharibəsi ilə yeni bir mərhələyə daxil oldu. Azərbaycan ərazi bütövlüyünü bərpa edərək,.

beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlər daxilində öz torpaqlarını işğaldan azad etdi. Bu qələbə Ermənistanda sülhün təmin olunması və qonşu dövlətlərlə mehriban münasibətlərin qurulması üçün lazımi addımların atılmasına səbəb olmadı. Əksinə, ölkədə revanşist qüvvələr aktivləşdi və Azərbaycanla münasibətlərin normallaşdırılması əvəzinə, yeni ərazi iddiaları irəli sürüldü.

44 günlük İkinci Qarabağ Müharibəsindən sonra Ermənistanda revanşist qüvvələr daha da gücləndi. Bu qüvvələr sülh müqaviləsinin imzalanmasına və Ermənistanın Azərbaycanla münasibətlərinin normallaşdırılmasına qarşı çıxaraq, ölkədə müharibə ab-havasını qorumağa çalışırlar. Ermənistanın əsas müxalifət partiyaları və bəzi radikal qruplar baş nazir Nikol Paşinyanı və onun hökumətini zəiflikdə və "millətin maraqlarını satmaqda" ittiham edərək, Ermənistan Konstitusiyasına ediləcək dəyişikliklərə qarşı çıxır və Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə qarşı iddialarını davam etdirirlər.

Ermənistan hökuməti və Nikol Paşinyanın sədr olduğu "Mülki Müqavilə" partiyasının üzvləri Ermənistan Konstitusiyasında yer alan və Azərbaycana qarşı ərazi iddialarını legitimləşdirən müddəanın çıxarılması ilə bağlı konstitusion dəyişikliklər və referendumun keçirilməsi məsələsində konkret addımlar atmırlar. Bu, Ermənistanın həm daxili, həm də xarici siyasətində ciddi ziddiyyətlərə səbəb olur. Sülh müqaviləsinin imzalanması, hər iki dövlət arasında davamlı sülhün təmin edilməsi üçün vacibdir. Ermənistan hökumətinin bu istiqamətdə iradəsizlik göstərməsi və revanşist qüvvələrin təzyiqinə məruz qalması sülh prosesinin uzadılmasına və regional sabitliyin pozulmasına səbəb ola bilər.

Qeyd olunan vəziyyətlər nəzərə alınaraq, Qərbi Azərbaycan Hökumətinin mühacirətdə yaradılması barədə müzakirələr güclənir. Bu addım Ermənistanın ərazi iddialarına qarşı bir cavab olaraq, beynəlxalq hüququn prinsiplərinə uyğun şəkildə atıla bilər. Beynəlxalq hüquqda mühacirətdə hökumətlərin yaradılması nümunələri mövcuddur və bu, təcavüzkar və ya işğalçı dövlətlərin qeyri-qanuni hərəkətlərinə qarşı bir vasitə kimi istifadə olunub. Məsələn, İkinci Dünya Müharibəsi zamanı Polşa, Fransa, Norveç və digər Avropa ölkələrinin hökumətləri mühacirətdə fəaliyyət göstərmişdi və bu hökumətlər beynəlxalq aləmdə tanınmışdı.

Beynəlxalq hüquqda bir dövlətin başqa bir dövlətin ərazisinə dair iddialar irəli sürməsi və həmin ərazini qanunsuz olaraq işğal etməsi qəbul edilə bilməz. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Nizamnaməsi və beynəlxalq hüquq prinsipləri ərazi bütövlüyü və suverenlik hüquqlarını qoruyur. Ermənistanın Azərbaycan ərazilərinə dair iddiaları BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələri və digər beynəlxalq sənədlərə ziddir. Bu vəziyyətdə Azərbaycanın beynəlxalq hüquq normalarına uyğun şəkildə öz ərazilərini müdafiə etməsi və Ermənistanın qeyri-qanuni hərəkətlərinə qarşı tədbirlər görməsi tamamilə qanunidir.

Ermənistanda revanşist qüvvələrin aktivləşməsi və hökumətin sülhə yönəlik addımlar atmaması regionda sabitliyi və təhlükəsizliyi ciddi şəkildə təhdid edir. Azərbaycan beynəlxalq hüquq çərçivəsində öz ərazilərini müdafiə etmək və Ermənistanın təxribatlarına qarşı müvafiq tədbirlər görmək hüququna malikdir. Qərbi Azərbaycan Hökumətinin mühacirətdə yaradılması Ermənistanın təcavüzkar və qeyri-qanuni hərəkətlərinə qarşı təsirli bir vasitə ola bilər. Beynəlxalq hüquq normaları bu cür addımların atılmasını mümkün və qanuni hesab edir.

Mühacirət hökumətləri müasir dünya tarixində mühüm yer tutan, siyasi hadisələrin və geosiyasi proseslərin inkişafında əsas rol oynayan unikal fenomenlərdən biridir. Müxtəlif zamanlarda, müxtəlif ölkələrdə yaradılmış bu hökumətlər əksər hallarda işğal, siyasi repressiyalar və ya inqilabi dəyişikliklər nəticəsində öz vətənlərindən kənarda fəaliyyət göstərməyə məcbur olublar.

Mühacirətdə (sürgündə) olan hökumətlər silahlı münaqişələr, siyasi böhranlar və ərazi mübahisələri kontekstində beynəlxalq siyasətdə mühüm rol oynayır. Bu hökumətlər işğal altında olan və ya hökumətləri devrilmiş ölkələrin vətəndaşlarının maraqlarını vətəndən kənarda təmsil edirlər.

Bu baxımdan, mühacirətdə olan hökumətlərin yaradılması tarixi və presedentləri ciddi şəkildə nəzərdən keçirilməli, onların beynəlxalq əlaqələrə və geosiyasi proseslərə təsiri analiz olunmalıdır. Həmçinin, əgər yaradılarsa, Qərbi Azərbaycanın mühacirətdə olan hökumətinin mümkün rolu da geniş ictimai müzakirələrin obyektinə çevrilməlidir.

1. Polşa Mühacirət Hökuməti (1939-1990)

Polşa mühacirət hökuməti İkinci Dünya Müharibəsi zamanı nasist Almaniyası və Sovet İttifaqının Polşanı işğal etməsindən sonra yaradıldı. 1939-cu ilin sentyabrında, Polşa işğal edildikdən sonra, hökumət Parisə, daha sonra isə Londona köçərək fəaliyyətini davam etdirdi. Bu hökumət, Polşa xalqının suverenliyini beynəlxalq arenada qoruyub saxlamaq və müharibədən sonra ölkənin müstəqilliyini bərpa etmək üçün mühüm rol oynadı. Polşa mühacirət hökuməti bir çox ölkə tərəfindən tanındı və müharibədən sonra Polşanın sərhədləri və siyasi statusunun müəyyənləşməsində təsirli oldu.

2. Fransa Mühacirət Hökuməti (1940-1944)

İkinci Dünya Müharibəsi dövründə Almaniyanın Fransanı işğal etməsindən sonra general Şarl de Qoll Londonda Fransa mühacirət hökumətini qurdu. Bu hökumət Fransanın azadlığı uğrunda mübarizəni davam etdirmək məqsədilə yaradıldı və son nəticədə 1944-cü ildə Fransanın azad edilməsindən sonra legitim hökumət olaraq ölkəyə geri qayıtdı. De Qollun rəhbərliyi altında bu hökumət Fransa xalqının müqavimət hərəkatını təşkil etdi və müharibədən sonra Fransanın siyasi səhnəsində əsas oyunçulardan birinə çevrildi.

3. Tibet Mühacirət Hökuməti (1959-cu ildən günümüzədək)

1959-cu ildə Çinin Tibetə müdaxiləsi və işğalından sonra Dalay Lama və onun hökuməti Hindistana qaçmaq məcburiyyətində qaldılar və burada mühacirət hökuməti qurdular. Hindistan hökuməti tərəfindən tanınan bu mühacirət hökuməti, Tibet xalqının suverenliyi və mədəniyyətini qorumaq üçün beynəlxalq səviyyədə mübarizə aparır. Tibetin mühacirət hökuməti, günümüzədək öz fəaliyyətini davam etdirir və beynəlxalq miqyasda Tibet məsələsini gündəmdə saxlamağa çalışır.

4. Baltikyanı ölkələrin sürgündə olan hökumətləri (1940-1991)

1940-cı ildə Latviya, Litva və Estoniyanın Sovet İttifaqı tərəfindən işğalından sonra bu ölkələrin hökumətləri sürgündə fəaliyyətlərini davam etdirdilər. Onlar ABŞ da daxil olmaqla bir sıra Qərb ölkələri tərəfindən tanındılar, hansılar ki, Baltikyanı dövlətlərin ilhaqını tanımaqdan imtina etdilər. Bu sürgündə olan hökumətlər Baltikyanı ölkələrdə baş verən vəziyyətə beynəlxalq diqqəti saxlamaqda və bu ölkələrin 1991-ci ildə müstəqilliklərinin bərpası prosesində mühüm rol oynadılar.

Beynəlxalq tanınma və legitimlik

Mühacirətdə olan hökumətlərin uğurunun əsas amillərindən biri beynəlxalq tanınmadır. Belə hökumətlərin digər dövlətlər və beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən tanınması, onların beynəlxalq arenada öz xalqlarının maraqlarını təmsil etməyə davam etmələrinə imkan verir. Məsələn, İkinci Dünya Müharibəsi zamanı Polşa və Fransa sürgündə olan hökumətləri müttəfiqlərin dəstəyindən istifadə edirdi ki, bu da onların legitimliyini və təsirini təmin edirdi.

Mühacirətdə olan hökumətlər beynəlxalq təşkilatlarla, məsələn, BMT, Avropa İttifaqı və digər qurumlarla fəal əməkdaşlıq edərək öz mövqelərini təqdim etməyə və xalqlarının hüquqlarını qorumağa çalışırlar. Tibetdə isə geniş beynəlxalq tanınmanın olmamasına baxmayaraq, sürgündə olan hökumət beynəlxalq arenada fəal şəkildə fəaliyyət göstərir, tibetlilərin hüquqlarını müdafiə etmək və Tibetdəki vəziyyətə diqqəti cəlb etmək üçün kampaniyalar təşkil edir.

Mühacirətdə olan hökumətlərin beynəlxalq əlaqələrə təsiri

Mühacirətdə olan hökumətlər beynəlxalq əlaqələrə və geosiyasi proseslərə əhəmiyyətli təsir göstərə bilərlər. Məsələn, Polşa sürgündə olan hökuməti Polşanın maraqlarını beynəlxalq konfranslarda fəal şəkildə müdafiə edirdi ki, bu da Polşanın təcavüz qurbanı kimi tanınmasına və müharibədən sonra müstəqilliyinin saxlanmasına kömək etdi. Eynilə, Fransa sürgündə olan hökuməti müqavimətin simvoluna çevrildi və müharibədən sonrakı Fransanın quruluşunda mühüm rol oynadı.

Tibet mühacirətdə olan hökuməti isə məhdud beynəlxalq tanınmaya baxmayaraq, tibetlilərin hüquqları uğrunda beynəlxalq kampaniyalarda fəal iştirak edir ki, bu da Çinə təzyiq göstərir və Tibet məsələsinin beynəlxalq gündəmdə qalmasına kömək edir.

Qərbi Azərbaycanın (indiki Ermənistan ərazisində yerləşən tarixi Azərbaycan torpaqları) mühacirət hökumətinin yaradılması, regionda son dövrlərdə baş verən geosiyasi proseslər, Azərbaycan-Ermənistan münasibətlərində gərginliyin artması və Ermənistanın hələ də Azərbaycan ərazilərinə olan iddialarını davam etdirməsi fonunda aktuallaşır. Bu hökumətin yaradılması bir neçə mühüm məqsədi həyata keçirmək üçün mühüm addım ola bilər:

Azərbaycanın tarixi haqqının müdafiəsi: Qərbi Azərbaycan ərazisində yaşayan azərbaycanlıların hüquqlarının müdafiəsi, onların əzəli torpaqlarına qayıtması və Ermənistan hökumətinin etnik təmizləmə siyasətinə qarşı mübarizənin beynəlxalq səviyyədə aparılması üçün bu mühacirət hökuməti mühüm platforma ola bilər.

Qərbi Azərbaycanda azərbaycanlıların hüquqlarının müdafiəsi: Sürgündə olan hökumət, indiki Ermənistan ərazisində yaşayan azərbaycanlıların hüquqlarını fəal şəkildə müdafiə edə bilər, etnik təmizləmə və insan haqlarının pozulması problemi ilə bağlı beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətini cəlb edə bilər.

Beynəlxalq arenada Azərbaycan mənafelərinin qorunması: Qərbi Azərbaycan mühacirət hökuməti, beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq edərək, Ermənistanın qanunsuz hərəkətlərini ifşa edə bilər və Azərbaycanın suveren hüquqlarının müdafiəsini təmin edə bilər.

Beynəlxalq tanınma və legitimlik: Əgər Qərbi Azərbaycanın hökuməti beynəlxalq tanınma əldə edərsə, o, azərbaycanlıların maraqlarını beynəlxalq arenada təmsil edə bilər, danışıqlarda iştirak edə və onların hüquqlarının bərpası üçün qərarlar qəbul edə bilər.

Sülh danışıqlarına təsir: Sürgündə olan hökumət Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh danışıqlarının əsas iştirakçılarından birinə çevrilə bilər, ədalətli münaqişə həllini və azərbaycanlıların öz tarixi vətənlərinə qayıtmasını təşviq edə bilər.

Ermənistana geosiyasi təzyiq: Qərbi Azərbaycanın hökumətinin yaradılması Ermənistan üzərində beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən təzyiqin artmasına səbəb ola bilər, bu isə azərbaycanlıların hüquqlarının müdafiəsi və Qərbi Azərbaycanla bağlı siyasətinin yenidən nəzərdən keçirilməsini tələb edə bilər.

Regionda Azərbaycanın mövqeyinin gücləndirilməsi: Mühacirətdə olan hökumət Azərbaycanın beynəlxalq arenada mövqelərinin möhkəmlənməsinə və Cənubi Qafqaz regionunda təsirinin artmasına kömək edə bilər ki, bu da Azərbaycanın xeyrinə geosiyasi qüvvələr balansının dəyişməsinə səbəb ola bilər.

Bu hökumət Cənubi Qafqaz bölgəsində geosiyasi qüvvələr balansında Azərbaycanın mövqeyini gücləndirə bilər. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün və suverenliyinin qorunması, bölgədə sabitlik və sülhün bərqərar olmasına töhfə verə bilər.

... Mühacirət hökumətləri yalnız öz vətənlərinin daxili işlərinə təsir etməklə kifayətlənmir, həm də regional və qlobal geosiyasi proseslərə təsir edə bilirlər. Məsələn, İkinci Dünya Müharibəsi zamanı Avropada bir çox mühacirət hökumətləri, müttəfiqlərin Almaniya üzərindəki qələbəsinə və müharibədən sonrakı Avropa nizamının formalaşmasına təsir göstərdilər. Tibet mühacirət hökuməti beynəlxalq səviyyədə Tibet məsələsini gündəmdə saxlayaraq, Çin ilə Hindistan arasındakı geosiyasi rəqabətdə mühüm amil olaraq qalır.

Qərbi Azərbaycanın mühacirət hökumətinin yaradılması da oxşar təsirlər yarada bilər. Bu hökumət, Ermənistan-Azərbaycan münasibətlərindəki tarixi ədalətsizliyin düzəldilməsi və Azərbaycanın tarixi hüquqlarının bərpası üçün mühüm vasitə ola bilər. Bundan əlavə, bu hökumət, bölgədə sülh və sabitliyin təmin olunmasına yönəlmiş beynəlxalq səylərə dəstək verə bilər.

Mühacirət hökumətləri, müasir beynəlxalq siyasətdə mühüm yer tutan bir fenomendir. Onlar, işğal, siyasi təzyiq və ya inqilab nəticəsində öz vətənlərindən kənarda fəaliyyət göstərmək məcburiyyətində qalsalar da, öz missiyalarını yerinə yetirir və milli mənafelərin müdafiəsində mühüm rol oynayırlar. Qərbi Azərbaycanın mühacirət hökumətinin yaradılması da bu baxımdan mühüm addım ola bilər və bu hadisənin Cənubi Qafqaz bölgəsindəki geosiyasi proseslərə təsiri əhəmiyyətli ola bilər. Bu hökumət, Azərbaycanın tarixi haqlarının bərpası və bölgədə sabitliyin təmin olunmasına töhfə verə bilər.

Qərbi Azərbaycanın mühacirətdə olan hökumətinin yaradılması indiki Ermənistan ərazisində yaşayan azərbaycanlıların hüquqlarını müdafiə etmək üçün mühüm addım ola bilər və Cənubi Qafqaz regionunda geosiyasi vəziyyətə əhəmiyyətli təsir göstərə bilər. Belə bir hökumətin beynəlxalq tanınması və legitimliyi, eləcə də, sülh danışıqlarında iştirakı regionda ədalətli və davamlı sülhün təmin olunmasına kömək edə bilər.

Elçin Alıoğlu
TREND