Azərbaycan iqtisadiyyatı: struktur islahatları şəraitində strateji yenilənmə

Asiya İnkişaf Bankı sentyabr hesabatında Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələrinin iqtisadi dinamikasına dair yenilənmiş proqnozlarını açıqlayıb. Ekspertlərin qiymətləndirməsinə görə, 2025-ci ildə region iqtisadiyyatları orta hesabla 5,5% artacaq, 2026-cı ildə isə artım tempi 4,9%-ə enəcək. Bu fərq, bir tərəfdən, Qazaxıstanda yaxşılaşan perspektivlər, digər tərəfdən isə Azərbaycanda karbohidrogen hasilatının azalması ilə izah olunur.

AİB vurğulayır ki, Cənubi Qafqaz ölkələri ümumilikdə mülayim iqtisadi artım nümayiş etdirir. Bununla belə, Azərbaycanın trayektoriyası ziddiyyətli məqamlarla seçilir. 2025-ci ilin ilk yarısında ölkədə iqtisadi aktivlik nəzərəçarpacaq dərəcədə zəifləyib: artım tempi əvvəlki ilin 4,3%-i ilə müqayisədə 1,5%-ə düşüb. Əsas səbəb isə neft və qaz hasilatının azalması nəticəsində karbohidrogen sektorunun 3,1% kiçilməsi olub.

Bununla yanaşı, Azərbaycan makroiqtisadi sabitliyini qoruyub saxlaya bilib. Büdcə gəlirlərinin artması profisit yaradaraq Maliyyə Nazirliyinə ehtiyatları artırmağa imkan verib. 2025-ci ilin yanvar-iyun aylarında büdcə profisiti ÜDM-in 4,4%-i səviyyəsində olub, gəlirlər isə 31,9%-ə çatıb. Bu artımı vergi yığımlarının yüksəlməsi və Dövlət Neft Fondundan büdcəyə transfertlərin çoxalması şərtləndirib. Xərclər də artıb - 2024-cü ildə ÜDM-in 26,8%-i olduğu halda, 2025-ci ildə 27,5%-ə yüksəlib. Bu isə əsasən investisiya qoyuluşlarının və cari xərclərin genişlənməsini əks etdirir.

Ölkəmizin xarici mövqeyi də güclü qalıb: təkcə 2025-ci ilin ilk rübündə cari hesabın profisiti 1,1 milyard dollar təşkil edib, iyunun sonuna isə ölkənin valyuta ehtiyatları 77,6 milyard dollara çatıb. Bu göstərici ÜDM-in 105%-inə bərabərdir və dövlətin xarici borcunu təxminən 15 dəfə üstələyir. Mərkəzi Bankın 11,2 milyard dollarlıq ehtiyatı isə mal idxalını demək olar ki, doqquz ay ərzində qarşılamağa imkan verir. Neft və qaz ticarətindən yüksək gəlirlər, eləcə də qeyri-neft ixracının artması pul köçürmələrinin azalmasını kompensasiya edib, baxmayaraq ki, xidmətlər balansı hələ də mənfi olaraq qalır.

Rəqəmlər iqtisadi ləngiməni deyil, milli təsərrüfatın mürəkkəb struktur transformasiyasını əks etdirir. Proqnozun apreldəki gözləntilərlə müqayisədə müvafiq olaraq 1 və 1,3 faiz bəndi aşağı salınması səthi şərhlərdən daha çox, daxili dinamikanın dərindən təhlilini tələb edir. Burada ənənəvi karbohidrogen sektorunun sıxılması, paralel şəkildə isə qeyri-neft sahələrinin sürətlə inkişafı və makroiqtisadi dayanıqlığın möhkəmlənməsi müşahidə olunur.

Enerji keçidi iqtisadi dinamikanın əsas determinantı kimi çıxış edir. Artım tempini müəyyən edən əsas faktor məhz karbohidrogen sektorunda nəzərdə tutulan korrektələrdir. AİB-in hesabatına görə, 2025-ci ilin ilk yarısında neft hasilatında 5,3%, qaz hasilatında isə 0,4% azalma qeydə alınıb ki, bu da ümumi karbohidrogen sektorunun 3,1% kiçilməsinə səbəb olub. Bu, sənaye göstəricilərinə də dərhal təsir göstərib - ölkə üzrə sənaye istehsalı ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 0,5% azalıb. Məhz bu struktur manevr ümumi ÜDM artımının 2025-ci ilin ilk yarısında 1,5%-ə enməsini izah edir. Halbuki bir il əvvəl bu göstərici 4,3% idi. Lakin rəqəmlərin arxasında böhran deyil, qlobal dekarbonizasiya tendensiyalarına uyğunlaşma və iqtisadiyyatın eyni vaxtda diversifikasiyası siyasəti dayanır.

Neft və qeyri-neft sektorları arasındakı kontrast isə getdikcə daha kəskin görünür. Karbohidrogen sənayesi kiçilərkən, qeyri-neft sektoru 3,9% sabit artım nümayiş etdirir. Bu dinamika ölkə iqtisadiyyatının xammal ixracından asılılığının mərhələli şəkildə azalmasını aydın göstərir. Vacib məqamlardan biri də odur ki, hasilat həcmlərinin azalmasına baxmayaraq, dövlət büdcəsinin sabitliyi qorunur. Bunu qiymət amili təmin edir - orta hesabla 80 dollar ətrafında qalan neft qiyməti Dövlət Neft Fonduna kifayət qədər vəsaitin daxil olmasına imkan yaradır. Fond isə ənənəvi olaraq etibarlı sabitləşdirici rolunu davam etdirir.

Bu il Azərbaycanın iqtisadi mənzərəsi mühüm bir tendensiyanı əks etdirir: neft-qaz sektorundan asılılığın tədricən azalması və qeyri-neft sahəsinin möhkəmlənməsi. Energetikadakı korrektələr fonunda diversifikasiya iqtisadi dayanıqlığın əsas təminat vasitəsinə çevrilib, ölkəyə xarici çağırışları kompensasiya etmək və yeni inkişaf modelini formalaşdırmaq imkanı yaradıb.

Tikinti sahəsi qeyri-neft iqtisadiyyatının aparıcı lokomotivlərindən biri olub. 2025-ci ilin ilk yarısının nəticələrinə görə, artım 8,5% təşkil edib ki, bu da əvvəlki illərin orta göstəricilərini xeyli üstələyir. Dövlətin infrastruktur layihələrinə, xüsusilə də azad edilmiş Qarabağ və Şərqi Zəngəzur ərazilərində bərpa işlərinə yönəltdiyi investisiyaların artması əsas amil kimi çıxış edir. Dövlətin əsaslı xərcləri 11,1% artıb ki, bu da hökumətin yeni iş yerlərinin yaradılması, nəqliyyat şəbəkəsinin modernləşdirilməsi və tikinti şirkətlərinin sifarişlərlə təmin olunması istiqamətində məqsədyönlü siyasətini təsdiqləyir. Bununla yanaşı, özəl sektorun da fəallığı yüksəlir: banklar mənzil və kommersiya obyektlərinin tikintisinə uzunmüddətli kreditlərin həcmini artırır, bu isə iqtisadiyyatda çoxaldıcı effekt doğurur.

Diversifikasiya strategiyasında kənd təsərrüfatı ənənəvi olaraq xüsusi yer tutur. 2026-cı ildə bu sahəyə büdcə xərclərinin 9,3% azalacağı proqnozlaşdırılsa da, 2025-ci ildə artıq pozitiv dinamika müşahidə olunub: artım 1,4% təşkil edib ki, bu da ötən ildəki 0,2% ilə müqayisədə ciddi yüksəlişdir. Sürətlənmə aqrotexnologiyaların tətbiqi ilə bağlıdır: peyk monitorinqi, dəqiq suvarma sistemləri və bioloji gübrələrdən istifadə təsərrüfatları daha məhsuldar edib. Meliorasiya sistemlərinin yenilənməsi sayəsində taxıl və tərəvəz məhsuldarlığı artıb. Kənd təsərrüfatı texnikasına subsidiyaların artırılması nəticəsində müasir traktor və kombayn parkı il ərzində 12% böyüyüb. İxrac potensialı genişlənir: Azərbaycan meyvə-tərəvəz ixracını Rusiya, Fars körfəzi ölkələri və Mərkəzi Asiya bazarlarına artırır. 2024-cü ildə kənd təsərrüfatı ixracı 1,1 milyard dollar təşkil edib, 2025-ci ilin sonuna isə 10-12% artım gözlənilir.

Xidmət sektoru hələ də iqtisadiyyatın ən böyük seqmentidir, baxmayaraq ki, artım tempi təxminən iki dəfə zəifləyib: 2024-cü ildəki 6,1%-lə müqayisədə 2025-ci ildə 3,1%. Nəqliyyat və rabitə sahələri bir sıra istiqamətlərdə yükdaşımaların azalması səbəbindən zəif inkişaf etsə də, perspektivdə Transxəzər marşrutu hesabına artım gözlənilir. Turizm isə partlayışlı dinamika nümayiş etdirib: Azərbaycana 178 ölkədən təxminən 1 milyon xarici turist gəlib. Afrikadan gələnlərin sayı 29% artaraq 7 800 nəfərə çatıb, həmçinin BƏƏ, Rusiya və Mərkəzi Asiyadan turist axını güclənib. Ümumilikdə xidmət sektorunun gəlirləri ötən illə müqayisədə 18% artıb. Turizm sahəsində diqqət əsasən mədəni, biznes və ekoloji turizmin inkişafına yönəlib, azad edilmiş ərazilər yeni cazibə mərkəzləri kimi irəli çəkilir.

Rəqəmsallaşma artıq sadəcə tendensiya deyil, dövlətin strateji xəttinin bir hissəsidir. "Rəqəmsal ticarət platforması" genişləndirilib ki, bu da kiçik və orta sahibkarlıq üçün ixrac-idxal prosesini sadələşdirir. "ASAN Finans" və rəqəmsal bankçılıq çərçivəsində yeni xidmətlər istifadəyə verilib, bu isə kreditlərə, investisiyalara və dövlət xidmətlərinə çıxışı asanlaşdırır. Biznes mühiti və beynəlxalq reytinqlər üzrə Komissiyanın rəhbərliyi altında internet infrastrukturunun yaxşılaşdırılması istiqamətində tədbirlər həyata keçirilir. Hökumətin hədəfi Azərbaycanın Dünya Bankının Business Ready hesabatında "Kommunal xidmətlər (internet)" indikatoru üzrə mövqeyini yüksəltməkdir ki, bu da ölkənin investorlar üçün cəlbediciliyinə birbaşa təsir edir.

Qlobal turbulentlik və neft-qaz sektorundakı korrektələrə baxmayaraq, Azərbaycan balanslaşdırılmış inkişaf nümunəsi göstərir. Tikinti sektorundakı uğurlar, kənd təsərrüfatında pozitiv dəyişikliklər, turizmdən artan gəlirlər və rəqəmsallaşmadakı irəliləyişlər diversifikasiya siyasətinin özünü doğrultduğunu sübut edir. Ölkə addım-addım elə bir iqtisadi model formalaşdırır ki, qeyri-neft sahələri artıq əlavə element deyil, bərabərhüquqlu artım drayverləri rolunu oynayır və uzunmüddətli perspektivdə dayanıqlığı təmin edir.

Azərbaycan iqtisadiyyatının transformasiyası şəraitində maliyyə sektoru sistemli tənzimləyici funksiyanı daşıyır, kapitalın hərəkətini tikinti və kənd təsərrüfatından tutmuş rəqəmsal iqtisadiyyat və turizmə qədər müxtəlif sahələr arasında təmin edir.

Bank sektoru investisiya fəallığının dayağı olaraq qalır. 2025-ci ildə kredit portfeli 14% böyüyüb, artımın əsas hissəsi kiçik və orta biznes kreditlərinin payına düşüb. Yeni rəqəmsal alətlər istifadəyə verilib - o cümlədən bank xidmətlərinin ASAN Finans platforması ilə inteqrasiyası, bu isə kreditlərin əldə olunması prosesini asanlaşdırıb. Eyni zamanda prioritet layihələr (aqrar sektor, infrastruktur, ixracyönümlü istehsalat) üçün uzunmüddətli kreditlər üzrə faiz dərəcələrinin azalması tendensiyası müşahidə olunur.

Sığorta sektoru yeni reallıqlara uyğunlaşaraq genişlənir. 2024-cü ildən 2025-ci ilin ortalarınadək sığorta haqlarının həcmi 9,8% artıb. Aqrosığorta seqmenti fəal inkişaf edir və fermerlər üçün iqlim və bazar risklərini minimuma endirir. Tikinti layihələri və nəqliyyat-logistika şirkətləri üçün innovativ sığorta məhsullarının tətbiqi isə sektorun investisiya cəlbediciliyini artırır.

Azərbaycan fond bazarı hələ ki bank sektoruna nisbətdə daha kiçik miqyasda olsa da, diversifikasiyada rolu getdikcə böyüyür. 2025-ci ildə Bakı Fond Birjasında əməliyyatların həcmi 12% artıb, əsasən istiqrazlar və dövlət qiymətli kağızları hesabına. Azərbaycan şirkətlərinin, xüsusilə tikinti və enerji sahəsindəki korporativ istiqrazlarına xarici investorların marağı artır. Dövlət ekoloji dayanıqlı layihələrin maliyyələşdirilməsi üçün "yaşıl istiqrazlar"ın buraxılışını stimullaşdırır.

Azərbaycanın maliyyə sistemi beynəlxalq arenada mövqelərini möhkəmləndirir. Beynəlxalq maliyyə institutları (BVF, Dünya Bankı, Asiya İnkişaf Bankı) ilə aparılan danışıqlar diversifikasiya proqramlarının dəstəklənməsinə yönəlib. Qlobal reytinqlərdə mövqelərin yaxşılaşdırılması diqqətəlayiqdir - Moody's və Fitch Azərbaycanın suveren reytinqi üzrə proqnozu "stabil"dən "pozitiv"ə yüksəldib. Rəqəmsal bankçılığın inkişafı isə Business Ready indeksində göstəricilərin, xüsusilə "Maliyyə əlçatanlığı" sahəsində yüksəlməsinə səbəb olur.

Bank, sığorta və fond bazarını birləşdirən maliyyə sektoru dəyişikliklərin əsas katalizatoruna çevrilir. Onun inkişafı biznes üçün kreditlərin əlçatanlığını təmin edir, investisiyaları risklərdən qoruyur, xarici kapitalın cəlbini artırır və iqtisadiyyatın xarici şoklara davamlılığını gücləndirir. Beləliklə, məhz maliyyə sistemi diversifikasiyanın bəyanatdan real strateji kursa çevrilməsini təmin edən bağlayıcı həlqə rolunu oynayır.

İqtisadiyyatın struktur yenidənqurulması şəraitində makroiqtisadi sabitlik dəyişməz prioritet olaraq qalır. 2025-ci ilin yanvar-iyun aylarında dövlət büdcəsinin profisiti ÜDM-in 4,4%-ni təşkil edib, gəlirlər isə ÜDM-in 31,9%-ə qədər artıb. Buna vergi daxilolmalarının yüksəlməsi və Dövlət Neft Fondundan edilən transfertlərin çoxalması təkan verib. Xərclər isə 2024-cü ildə ÜDM-in 26,8%-i olduğu halda, 2025-ci ildə 27,5%-ə yüksəlib. Bu artım əsaslı xərclərin 11,1%, cari xərclərin isə 7,5% artması ilə bağlıdır.

Xarici iqtisadi sektor da dayanıqlılığını nümayiş etdirir. 2025-ci ilin birinci rübündə cari hesabın profisiti 1,1 milyard ABŞ dolları olub, iyunun sonuna valyuta ehtiyatları 77,6 milyard dollara çatıb. Bu, ÜDM-in 105%-nə bərabərdir və dövlətin xarici borcunu təxminən 15 dəfə üstələyir. Mərkəzi Bankın ehtiyatları isə 11,2 milyard dollar təşkil edir ki, bu da təxminən doqquz aylıq mal idxalını ödəyir. Karbohidrogen qiymətlərinin volatilliyinə baxmayaraq, neft-qaz ticarətindən əldə edilən sabit gəlirlər və qeyri-karbohidrogen ixracının artması pul köçürmələrinin azalmasını kompensasiya edib. Pul-kredit siyasəti qiymət sabitliyini qoruyur - Mərkəzi Bank inflyasiyanı 6-7% intervalında saxlayaraq biznes və istehlakçılar üçün proqnozlaşdırıla bilən mühit yaradır.

Orta səviyyəli iqtisadi artım templərinin 2026-cı ilin sonuna qədər davam edəcəyi gözlənilir. Fəqət bu mülayim dinamikanın arxasında iqtisadi modelin dərin transformasiya prosesi dayanır. Beynəlxalq institutların fərqli proqnozları keçid dövrünün mürəkkəbliyini təsdiqləyir: Azərbaycanın İqtisadiyyat Nazirliyi 2025-ci il üçün ÜDM artımını 3%, 2026-cı il üçün isə 2,9% səviyyəsində gözləyir. Beynəlxalq reytinq agentlikləri isə müxtəlif rəqəmlər təqdim edir: "S&P Global" 2025-2026-cı illərdə hər il üçün 2% artım, "Fitch Ratings" 2025-ci ildə 3,5%, 2026-cı ildə 2,5% artım, Moody's isə hər il üçün 2,5% artım proqnozlaşdırır. Beynəlxalq Valyuta Fondu 2025-ci ildə 3,5%, 2026-cı ildə 2,5%, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı müvafiq olaraq 2% və 2,5%, Dünya Bankı isə 2025-ci ildə 2,6%, 2026-cı ildə 2,4% artım gözləyir.

Uzunmüddətli rəqabətqabiliyyət üçün "yaşıl" energetika sahəsindəki təşəbbüslər prinsipial əhəmiyyət daşıyır. Xızıda 240 MVt gücündə külək elektrik stansiyasının, Abşeron yarımadasında günəş enerjisi layihələrinin tikintisinə start verilib. Xarici investorlarla, xüsusilə Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin "Masdar" şirkəti və Səudiyyə Ərəbistanının "ACWA Power" ilə imzalanan sazişlər Azərbaycanın 2030-cu ilə qədər enerjinin 30%-ni bərpa olunan mənbələrdən əldə etmək hədəfinə tam uyğun gəlir.

Beynəlxalq mövqelərin möhkəmləndirilməsi istiqamətində böyük tədbirlərin planlaşdırılması da önəmlidir. 2026-cı ildə BMT-nin Dünya Şəhərləri Forumunun (WUF13) 13-cü sessiyasının, həmçinin həmin ilin mayında 19-cu Azərbaycan Beynəlxalq "Kənd Təsərrüfatı" sərgisi Caspian Agro-nun keçirilməsi ölkənin biznes mərkəzi kimi beynəlxalq mövqelərini gücləndirəcək.

Beləliklə, Azərbaycanın hazırkı inkişaf mərhələsi iqtisadi tənəzzül yox, strateji yenidən tarazlaşdırma ilə xarakterizə olunur. Karbohidrogen hasilatının məqsədyönlü şəkildə məhdudlaşdırılması, qeyri-neft sektorlarına dəstəyin artırılması və makroiqtisadi sabitliyin qorunması qlobal transformasiya çağırışlarına ölçülmüş cavabdır. Yaxın iki ildə gözlənilən orta artım templəri struktur dəyişikliklərinin təbii nəticəsi olub, postneft dövründə dayanıqlı inkişafın əsasını formalaşdırır.

Elçin Alıoğlu
Trend