35 ilin ağrı və qüruru: Azərbaycan 20 Yanvar şəhidlərini anır

35 il əvvəl, 1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən o zülmətli gecədə Bakının küçələrini hayqırtılar, tankların gurultusu və amansız atəş səsləri bürüdü. Bu gecə Azərbaycanın tarixində ən ağır səhifə oldu, lakin eyni zamanda xalqımızın gücünün və əzəmətinin ən parlaq təcəssümü idi. Qanlı Yanvar təkcə bir faciə deyildi. Bu, qorxunun ləyaqətə məğlub olduğu, qurbanların azadlıq mübarizəsinin təməlini qoyduğu bir gün idi.

O gecə şəhər dəhşət içində donub qaldı. Dünənə qədər adi həyat yaşayan insanlar qəfildən ağlasığmaz bir qəddarlıqla üz-üzə qaldılar. Sovet qoşunları Bakıya daxil olaraq hər şeyi məhv edirdi. Tanklar maşınları və insanları əzir, avtomat atəşləri uşaqları, qocaları, qadınları belə əsirgəmirdi. Bu təkcə hərbi əməliyyat deyildi - bu, bir xalqın azadlıq və ədalət tələbini boğmaq məqsədilə həyata keçirilmiş cəza aksiyası idi.

20 Yanvar faciəsi heç də təsadüfi baş vermədi. Bu hadisə, illərlə davam edən haqsızlıqların və zülmün kulminasiya nöqtəsi idi. Azərbaycan xalqı onilliklər boyu siyasi zorakılığın, deportasiyaların, etnik təmizləmələrin və süni şəkildə yaradılmış münaqişələrin qurbanına çevrilmişdi.

Qarabağlı ermənilərin Moskvadan süni dəstək alan separatçı meyilləri yeni gərginlik dalğasına səbəb oldu. Ermənistandan yüz minlərlə azərbaycanlı evlərindən qovularaq hər şeylərini itirdi. Bu insanlar zorakılığın və soyqırımın şahidi oldular, amma yenə də ədalətə ümid etdilər. Lakin bu xaosa son qoymaq tələbləri güllə ilə qarşılandı.

O faciəli gecədə Bakının küçələrinə axışan minlərlə insan silahsız idi. Onların nə tankları, nə tüfəngləri var idi. Yalnız bir silahları vardı - inam. Azadlığa, ədalətə və öz xalqının ləyaqətinə olan inam. Amma onları tanklar qarşıladı. 65 minlik hərbi kontingent, amansız əmrə tabe olan və heç kimi bağışlamayan əsgərlər və zabitlər, günahsız insanlara hücum etdi. Fövqəladə vəziyyət elan edilmədən əvvəl amansız qətliam baş verdi.

O gecə və növbəti günlərdə 147 həyat məhv edildi. 744 nəfər yaralandı, çoxları ömürlük fiziki və psixoloji yaralar aldı. 800-dən çox insan həbs edildi. Qurbanlar arasında uşaqlar, yaşlılar, qadınlar və yaralılara kömək etməyə çalışan tibb işçiləri də var idi. Bu, bütün bir xalqı susdurmaq məqsədilə törədilmiş soyuqqanlı cinayət idi.

Amma bu gecə son olmadı. Əksinə, bu başlanğıc idi. Azərbaycan xalqı sübut etdi ki, heç bir güc, heç bir tank azadlıq ruhunu məhv edə bilməz. 20 yanvar səhəri, bütün Bakı şəhidlərin son mənzilə yola salınması üçün küçələrə axışdı və dünya gördü: bu xalq əyilməzdir. Şəhidlər xiyabanına doğru hərəkət edən böyük insan seli yalnız gül və göz yaşları deyil, eyni zamanda mübarizəni davam etdirmək əzmini də özündə daşıyırdı.

Qanlı Yanvar yeni millətin doğuluşu oldu. Belə bir ağrını yaşayan xalq artıq kölgədə qala bilməzdi. O gecə tökülən hər damla qan müqavimət simvoluna çevrildi, hər ölüm isə ədalətə çağırış oldu.

1990-cı ilin 19-dan 20-nə keçən gecə azərbaycanlıların yaddaşında həm ağrı, həm də qəhrəmanlıq simvolu olaraq əbədi həkk olundu. Bu gecənin hadisələri "Qanlı Yanvar" adı ilə tarixə düşərək, müstəqillik və azadlıq arzusu ilə yaşayan bir xalqın qarşılaşdığı illərlə davam edən haqsızlıqların kulminasiyası oldu. Sovet totalitar rejiminin qəddarlığı insanların azadlıq arzusunu qırmaq məqsədilə ən yüksək həddinə çatmışdı.

Amma bu xalqın iradəsi sınmadı. O gecə və sonrakı günlərdə yaşananlar Azərbaycanın müstəqillik yolunda qətiyyətli addımları oldu. Azərbaycan xalqı nəinki o ağrını yaşadı, həm də ondan güc aldı, öz milli ləyaqətini bütün dünyaya göstərdi. Qanlı Yanvar - əbədi dərsdir. Bu dərs bizə bir daha xatırladır ki, azadlıq və müstəqillik yalnız mübarizə və qurbanlar hesabına əldə edilir.

65 minlik hərbi kontingentin Bakıya daxil olması dinc əhaliyə qarşı misli görünməmiş zorakılıq aktı idi. Tanklar və zirehli texnika ilə silahlanmış, avtomatlarla təchiz olunmuş əsgərlər şəhərə hücum etdi. Gözlərindən qəzəb oxunan bu əsgərlərin çoxu, şahidlərin sözlərinə görə, erməni əsilli idi və xüsusi amansızlıq göstərirdilər. Onlar qayda-qanunu qorumaq üçün deyil, məhv etmək üçün gəlmişdilər. Fövqəladə vəziyyət elan edilməmişdən əvvəl artıq 82 nəfər, o cümlədən qadınlar, uşaqlar və yaşlı insanlar öldürülmüşdü. Ümumilikdə isə bu günlərdə 147 nəfər həyatını itirdi, 744 nəfər yaralandı, 800-dən çox insan həbs edildi.

Bakının küçələri döyüş meydanına çevrilmişdi: bir tərəfdə hər cür silahla təchiz olunmuş əsgərlər, digər tərəfdə isə gələcək hüquqlarını müdafiə edən silahsız insanlar. Tanklar avtomobilləri və piyadaları əzir, evlər, xəstəxanalar, təcili tibbi yardım maşınları gülləbaran edilirdi. Qorxu yox idi - qəzəb, ağrı və dözüm vardı. Bu, elə bir gecə idi ki, bütün şəhər tiraniyaya qarşı etirazın birgə səsi kimi səslənirdi.

Sonradan beynəlxalq "Şit" insan hüquqları təşkilatı bu faciənin dəhşətli faktlarını qeydə aldı. İnsanların bədənini maksimum dərəcədə dağıtmaq üçün 5,45 mm-lik ağırlıq mərkəzi dəyişdirilmiş güllələrdən istifadə olunurdu. E.Meyeroviçin cəsədində 21 güllə yarası, R.Rüstəmovda 23 güllə izi aşkar edilmişdi. Təcili tibbi yardım maşınları və xəstəxanalar belə güllə yağışına məruz qalırdı, həkimlər qətlə yetirilirdi. Hətta bəzi qurbanlar soyuq silahla öldürülmüşdü. Bu faktlar yalnız əməliyyatın cinayətkar mahiyyətini deyil, həm də insan həyatına qarşı dərin hörmətsizliyi göstərir.

20 Yanvar faciəsi təkcə ədalətsizliyin nəticəsi deyil, həm də Sovet rəhbərliyinin öz hüquqlarını tələb edən xalqın qarşısında duyduğu qorxunun göstəricisi idi. Mixail Qorbaçov sonradan bu zorakılığı SSRİ-nin "ərazi bütövlüyünün qorunması" kimi əsaslandırmağa çalışdı. Lakin reallıq bunun əksini sübut etdi: Sovet rejiminin fəaliyyəti xalq etirazını yatırmağa yönəlmişdi, qayda-qanunu qorumağa yox. Azərbaycan xalqı ədalət, ərazi bütövlüyünün bərpası və separatçı münaqişələrin dayandırılmasını tələb edirdi. Lakin bu tələblərə cavab olaraq, yalnız tanklar və güllələr göndərildi.

Faciədən sonrakı ilk günlər informasiya blokadası ilə müşayiət olunurdu. Yalnız Moskvada Ulu Öndər Heydər Əliyevin səyləri sayəsində dünya baş verənlərdən xəbər tutdu. Onun çıxışı həqiqətin üzə çıxarılmasında ilk addım oldu. Azərbaycan diasporunun fəaliyyəti isə faciənin hekayəsini beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırdı.

Sovet hakimiyyəti faciənin miqyasını gizlətməyə çalışırdı. Lakin artıq 1990-cı il yanvarın 21-i səhəri, faciədən bir neçə saat sonra Heydər Əliyev Moskvada güclü siyasi addım atdı. O, ailəsi ilə birlikdə Azərbaycanın Daimi Nümayəndəliyinə baş çəkərək sovet rejiminin fəaliyyətini açıq şəkildə pislədi. Onun bəyanatı qanlı əməliyyata qarşı güclü etiraz səsi idi.

Ulu Öndərin sözləri beynəlxalq informasiya agentlikləri vasitəsilə bütün dünyaya yayıldı və 20 Yanvar hadisələrinə bu qədər yüksək səviyyədə ilk dəfə açıq etiraz ifadə olundu. Bu addım sayəsində dünya faciədən xəbər tutdu və rejimin qəddarlığı ifşa edildi.

Azərbaycana döndükdən sonra Heydər Əliyev ədalətin bərpası uğrunda mübarizəsini davam etdirdi. Naxçıvanda Ali Məclisin sədri kimi fəaliyyət göstərən Heydər Əliyev 1990-cı il noyabrın 20-də Qanlı Yanvar faciəsinə ilk dəfə siyasi-hüquqi qiymət verilməsinə nail oldu.

Yalnız Ümummilli Lider Heydər Əliyevin ölkə rəhbərliyinə qayıdışından sonra 1994-cü ilin 20 Yanvar hadisələrinin hüquqi müstəvidə əsl mahiyyəti açıqlandı. 1994-cü il yanvarın 12-də keçirdiyi müşavirədə ulu öndər Heydər Əliyev bu barədə deyirdi: "Xalqa təcavüz olunmuş, günahkarlar isə hələ müəyyənləşdirilməmişdir. Görünür ki, ötən yaxın illərdəki Sovetlər birliyi, respublika rəhbərliyi, məsul şəxslər öz mənafeləri naminə bu böyük faciənin əsl mahiyyətini xalqa bəyan etməmişlər".

Bu bəyanat Qanlı Yanvar hadisələrinin Azərbaycanın suveren hüquqlarına qarşı hərbi təcavüz aktı kimi rəsmi tanınmasının təməlini qoydu. Növbəti gün, noyabrın 21-də, Naxçıvan Ali Məclisi tarixdə ilk dəfə olaraq faciəyə siyasi-hüquqi qiymət verən sənəd qəbul etdi. Bu qərar təkcə tarixi ədalətin bərpasına doğru atılan ilk addım deyil, həm də beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətini Sovet rejiminin cinayətlərinə yönəltmək baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyırdı.

Ulu Öndərin 20 Yanvar faciəsinin 4-cü ildönümünün keçirilməsi ilə bağlı 1994-cü il yanvarın 5-də imzaladığı fərmanda həm də Milli Məclisə hadisəyə tam siyasi-hüquqi qiymət verməsi tövsiyə olunurdu. Bu qiymət xalqımızın müstəqillik yolunda çarpışmasının dolğun mənzərəsini əks etdirməli idi. 1994-cü il mart ayının 29-da ölkə parlamenti "1990-cı il yanvarın 20-də Bakıda törədilmiş faciəli hadisələr haqqında" qərar qəbul etdi. Beləliklə də 20 Yanvar faciəsi məhz Heydər Əliyevin prinsipial və ardıcıl mübarizəsindən sonra öz hüquqi-siyasi qiymətini aldı.

Ümummilli Lider Heydər Əliyev 20 Yanvar şəhidlərinin xatirəsinin əbədiləşdirilməsinə, onların ailələrinə dövlət qayğısının gücləndirilməsinə hər zaman böyük diqqətlə yanaşırdı. Ulu öndər hər il yanvarın 20-də Şəhidlər xiyabanına gələrək ziyarət edir, şəhid ailələri ilə görüşür, onların qayğıları ilə maraqlanırdı. Bu gün Şəhidlər xiyabınında ucalan "Əbədi məşəl" abidə kompleksi də məhz Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə şəhidlərin xatirəsinə ehtiram əlaməti olaraq inşa olunub. Heydər Əliyevin 2000-ci il yanvarın 17-də imzaladığı fərmanla isə 1990-cı ilin faciəli yanvar günlərində şəhid olmuş oğul və qızlarımıza "20 Yanvar şəhidi" fəxri adı verilib.

16 dekabr 1999-cu il tarixdə isə Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev 20 Yanvar faciəsinin 10-cu ildönümü haqqında fərman imzalayaraq bu günün xatirəsinə dövlət səviyyəsində lazımi hazırlıq və mərasimlərin keçirilməsi barədə göstəriş vermişdir.

Bu sözlər şəhidlərin xatirəsinə hörmət olmaqla yanaşı, gələcək nəsillərə bir mesaj idi. Heydər Əliyevin səyləri nəticəsində Qanlı Yanvar faciəsi Azərbaycanın tarixində azadlıq yolunda dönüş nöqtəsi kimi mühüm yer tutdu. Bu gün Azərbaycan xalqı şəhidlərin xatirəsini yalnız kədər hissi ilə deyil, eyni zamanda böyük qürurla yad edir. Onların qurbanları sayəsində 1991-ci il oktyabrın 18-də müstəqillik əldə edildi.

Qanlı Yanvar - sadəcə bir faciə deyil, həm də müqavimət rəmzidir, azadlığın qurban tələb etdiyini xatırladan bir simvoldur. Heydər Əliyevin fəaliyyəti sayəsində bu faciə unudulmadı, milli irsimizin bir hissəsinə çevrildi və müstəqillik üçün ödənilən yüksək qiymətin əbədi xatırlatması oldu.

1990-cı il yanvarın 20-si Azərbaycan xalqının yaddaşında yalnız kədər günü kimi deyil, həm də qəhrəmanlıq və gələcəyə sarsılmaz inamın simvolu kimi qaldı. Heydər Əliyev şəhidlərin qanını müqəddəs adlandıraraq vurğulamışdı ki, bu qan xalqımızın müstəqillik arzusunun gerçəkləşməsinin təməlində dayanır.

Qanlı Yanvar yeni bir dövrün başlanğıcı oldu. Bu ağrılı, lakin qətiyyətli ilk addım 1991-ci il oktyabrın 18-də Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini bərpa etməsi ilə tamamlandı. Lakin mübarizə burada bitmədi. 2020-ci ildə 44 günlük Vətən müharibəsində əldə olunan Zəfər və 2023-cü ildə həyata keçirilən antiterror əməliyyatları Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü bərpa etməklə həmin yolun davamı oldu. Hər bir qələbə, azad olunan hər qarış torpaq bu parlaq gələcək üçün verilən qurbanları bizə xatırladır.

Şəhidlər Xiyabanı hər bir azərbaycanlı üçün müqəddəs məkandır. Bakının ən yüksək nöqtələrindən birində Vətən yolunda canından keçənlərin uyuduğu bu yer xalqımızın milli şüurunun bir hissəsinə çevrilib. Hər il minlərlə insan bu xiyabana gələrək şəhidlərin xatirəsinə ehtiram göstərir. Onların məzarları üzərinə qoyulan qırmızı qərənfillər yalnız o gecə tökülən qanı deyil, həm də qurbanlarının əbəs olmadığını təsdiqləyən bir inamı təcəssüm etdirir. Bu qərənfillər azadlıq uğrunda mübarizəyə sədaqət andıdır.

Bu gün Azərbaycan gücü, qətiyyəti və inkişafı ilə nümunə göstərilən bir dövlətdir. Azad edilmiş Qarabağ səmasında qürurla dalğalanan bayrağımız, xalqımızın iradəsinin nə tanklarla, nə də güllələrlə sarsıdılmayacağının simvoludur. Şəhidlərimizin canı bahasına azad edilən hər bir qarış torpaq, azadlığın yalnız bir söz deyil, xalqımızın uğrunda hər zaman mübarizə aparmağa hazır olduğu ən böyük dəyər olduğunu göstərir.

Qanlı Yanvar faciəsi bizə azadlıq və müstəqilliyin nəhəng qurbanların nəticəsi olduğunu xatırladır. Biz bu qurbanları yalnız xatırlamamalı, həm də onların ruhunu gələcək nəsillərə çatdırmalıyıq. Həyat bahasına əldə edilən azadlıq, əldə olunduğu cəsarətlə qorunmalıdır.

Azərbaycanın müstəqillik yolu uzun və çətin idi. Amma Qanlı Yanvar dərsləri bizə irəliyə getmək üçün güc verdi. O gecə biz öyrəndik ki, ən böyük haqsızlıq qarşısında belə, birliyi, inamı və azadlıq arzusunu qorumaq lazımdır. Bu gün və həmişə Azərbaycan öz qəhrəmanlarını uca tutan, zəfərləri ilə qürur duyan və gələcəyə inamla baxan bir ölkədir.

35 il sonra biz anlayırıq ki, Qanlı Yanvar əbəs deyildi. Bu hadisə Azərbaycanın müstəqilliyinə gedən yolun başlanğıcı oldu. Yarım ildən bir az artıq müddətdə, 1991-ci il oktyabrın 18-də, Azərbaycan azad və müstəqil dövlətə çevrildi.

Bu yol uzun və ağır idi. Amma 2020-ci ildə 44 günlük Vətən müharibəsində əldə edilən zəfər göstərdi ki, qurbanlar unudulmayıb. Qarabağın azad edilən hər guşəsi, üzərində dalğalanan hər bayraq, 1990-cı ilin yanvar gecəsində həyatlarını fəda edənlərin xatirəsinə ehtiramın təcəssümüdür.

147 insan həyatını itirdi, amma onların qurbanı azad bir ölkənin həyatını bəxş etdi. Qanlı Yanvar sadəcə bir faciə deyil, ən böyük haqsızlıq qarşısında belə azadlıq ideyasına birləşən xalqın zəfər çala biləcəyinin sübutudur.

Bu gün hər bir azərbaycanlı bayrağımıza baxaraq bilir: o, bizə və gələcəyimizə inananların qanı ilə yoğrulub. Biz onları unutmuruq və unutmayacağıq. Hər il yanvarın 20-də onları yalnız kədərlə deyil, həm də böyük qürurla xatırlayırıq. Biz bilirik ki, o gecə bizim tariximizi əbədi olaraq dəyişdi, bizi daha güclü etdi və bizə azadlıq bəxş etdi.

Qanlı Yanvar - bu bizim ağrımız, qürurumuz və azadlığın həmişə cəsarət tələb etdiyini xatırladan əbədi xəbərdarlığımızdır. Bu, ən qaranlıq gecədə belə, ümid işığını görməyin mümkün olduğunu sübut edən bir tarixdir.

Elçin Alıoğlu
TREND