Füzulinin qəzəli bu misra ilə başlayır: "Könül, səccadəyə basma ayaq, təsbihə əl vurma". Məlumdur ki, adi mənada səccadə və təsbeh dini atributlardan sayılır, onları inkar etmək bir mənada namazı inkar etməyə bərabər tutulur. Lakin dediyimiz kimi, kəlmələrin təsəvvüfdəki terminoloji mənaları onların adi mənalarından fərqlənə bilər. Bəzən seyri-süluk yolunun üç mərhələsini, yəni şəriət, təriqət və həqiqət mərhələlərini "səccadə" adlandırırlar. Eləcə də, bu mərhələlərin hər üçündə sabitqədəm məqam sahibi olan şəxsə "səccadə" deyirlər. Lakin bu sözün mənaları bununla bitmir. "İrfani söz, termin və ifadələrin lüğəti"ndə "səccadə" bölməsində yuxarıdakılardan əlavə, həm də bu mənaya rast gəlirik: "Həmçinin, batindəki səddə (maneəyə) də səccadə deyirlər, yəni ürəyin istəkləri (ürəyin bağlandıqları)". Göründüyü kimi, "səccadə" sözünün bir mənası da arifin qəlbi ilə haqq arasında olan maneələr, onu haqdan ayrı salan, özünə bağlayan səbəblərdir. Arifi Allahdan savayı məşğul edən hər şey səccadə adlana bilər. Bu da öz növbəsində arifin qorxmalı və çəkinməli olduğu məsələdir. Ona görə Füzuli öz qəlbinə müraciət edərək, onu səccadəyə ayaq basmamağa, yəni bütün dünya bağlılıqlarından xilas olmağa çağırırdı. Ona görə məşhur arif Əttar Nişaburi qəzəllərinin birində yazırdı:
Çün nist hiç mərdi dər eşq yar ma-ra,
Səccade zahedan-ra, dərdo qomar ma-ra.
(Heç kim eşqdə bizə yar olmaz,
Səccadə zahidin olsun, dərd çəkmək və qumar bizim olsun).
Qeyd edək ki, buradakı "qumar" anlayışı da sözün həqiqi mənasını əks etdirmir. Qumar - sevgilinin (yəni Allahın) yolunda özünü qurban verməyə deyilir.
Füzulinin qəzəlinin ilk beytində rast gəldiyimiz növbəti ifadə təsbehdir. Şair öz könlünə təsbehə əl vurmamağı tapşırır. Bəs ariflərin nəzərində təsbeh nədir? Təsbeh - riyakar zahidlərin əlində insanları aldatmaq üçün bir vasitədir. İrfanda əql (ağıl) ilə eşq bir-birinə əks qüvvələr kimi təqdim edilir. Ariflərin fikrincə, eşq istedadına sahib olmayanlar heç zaman Haqqı lazımınca dərk edə bilməzlər. Quru ibadət və ağıl qüvvəsi burada acizdir. Yalnız eşq və vəcd haqq yolunun yolçusunu irəli apara bilər. Eşqdən məhrum olan abid və zahidlər isə ya cənnət təmənnası ilə, ya da cəhənnəm qorxusundan ibadət edirlər. Onların ibadəti faydasızdır, hətta ziyanlıdır. Onlar başqalarını da özlərinə tərəf çəkir, bəsirətsiz quru təqlidə öyrədirlər. (Bir daha təkrar edirik ki, bunlar ariflərin nəzəridir).
Milli.Az islam.az-a istinadən bildirir ki, zahid, yəni eşq istedadından məhrum olan, hər hansı məqsədlə ibadət edən şəxs əlindəki təsbehdən tələ kimi istifadə edir. Quş tutmaq üçün tələnin içinə dən tökür, tələyə də ip bağlayırlar. Quş tələnin altına girib dəni yeyəndə ipi dartırlar, tələ bağlanır və quş onun içində qalır. Ariflərin fikrincə, zahidin əlindəki təsbeh də bu cürdür. Ona görə əsil arif bu cür riya vasitələrindən uzaq olmalıdır. Onun təsbihi (zikri, duası) hər hansı kənar vasitə ilə deyil, bütün vücudu ilə olmalıdır. Əsil təsbihi (zikri) saymaq, təsbehlə ölçmək lazım deyil, arif zikrdə qərq olmalıdır. Onun yalnız dili deyil, bütün əzaları və hətta qəlbi də təsbeh oxumalıdır.
Qeyd edək ki, Nəsimi də quru zöhdü tənqid edərək, təsbihi tənqid atəşinə tuturdu:
Aşiqi-sadiq duzağın quşu, ey zahid, degil!
Danə düzmə təsbihi, səccadəni dam eyləmə!
*
Təsbih ilə səccadə çün zərq əhlinin ərkanidir,
Aşiqlərə zülfün yetər dəvət qıla zünnarinə.
Füzulinin adıçəkilən qəzəlinə Seyyid Əzim Şirvani nəzirə (bənzətmə) yazmışdır. Nəzirə bu beytlə başlayır:
Könül, ta var əlində cami-mey, səbhəşümar olma,
Riyayi-xəlqdir, billah, namaz əhlinə yar olma!
Göründüyü kimi, S.Ə.Şirvani də Füzulinin ifadə etdiyi mənalara uyğun olaraq öz könlünə xitab edir, onu təsbehçevirən (səbhəşümar) olmaqdan və riyakar namaz əhli ilə dostluqdan çəkindirir. Şair növbəti beytlərin birində təsbeh mövzusuna bir daha qayıdır:
Qurub təhtül-hənəkdən dam zahid, səbhədən danə,
Həzər, ey mürği-dil, ol danəvü damə şikar olma!
Bu beytdə zahidin boğazının altına dolanmış əmmaməsinin ucu ov üçün qurulmuş tələnin ipinə, təsbeh dənələri isə tələnin içinə səpilmiş yemə bənzədilir. Qəzəl bu cür simvolik ifadələrlə zəngindir. Nəhayət, qəzəlin son beytində müəllif bütün bunları həqiqi deyil, rəmzi mənada qavramaq lazım gəldiyini vurğulayır və "nöqtə"ni qoyur:
Rümuzi-şerimin dərk etməmiş mənasını, Seyyid,
Gedib meyxanələrdə laübalı meyküsar olma!
Yəni, şerimin rəmzlərini dərk etmədən meyxanalarda (burada həqiqi şərab içilən məkanlar nəzərdə tutulur) mey içməklə vaxtını keçirmə!..
Milli.Az