Gecə oxusu: Şərq təfəkkürü ilə Qərb təfəkkürünün fərqi
14 Oktyabr 2011 00:30
İsveçrə psixoloqu, mədəniyyət fəlsəfəsinə dair bir sıra əsərlərin müəllifi Karl Qustav Yunqun (1875-1961) "Şərq təfəkkürü ilə Qərb təfəkkürünün fərqi" məqaləsi onun "Böyük qurtuluşun Tibet kitabı"na psixoloji şərhlər" əsərinin birinci hissəsini təşkil edir. Əsər 1939-cu ildə yazılmış və ilk dəfə 1954-cü ildə çap edilmişdir.
Şərq təfəkkürü ilə Qərb təfəkkürünün fərqi
D-r Evans Vens Şərq "psixologiyasının" vacib müddəalarından ibarət mətnin şərhi vəzifəsini mənə həvalə etdi. Dırnaq işarəsi belə bir ifadənin işlədilməsinin şübhə doğurduğunu göstərir. Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, Şərq Avropa psixologiyasına bənzər bir şeydən daha çox fəlsəfə və ya metafizika yaratmışdır. Orta əsrlər Avropası kimi, Şərqə də müasir psixologiyanın anası - tənqidi fəlsəfə yaddır. Şərqdə "idrak" anlayışı metafizikaya aiddir, Qərbdə isə o artıq orta əsrlər dövründən metafizik mənasını itirmiş, "psixi funksiya" mənasını əldə etmişdir. "Psixi"nin nə demək olduğunu bilmədən və bunu bilməyə iddia etmədən biz metafizik bütövlüyə malik olmayan, fərdin idrakının mövcudluğu və onun universal korrelyatının hipotetik mövcudluğu arasında hər hansı bir əlaqəsi olmayan "idrak" fenomeni ilə kifayətlənəcəyik. Psixologiya, beləliklə, hadisələr dünyasını metafizik implikasiyalarsız dərk edən elmdir. Son iki əsr ərzində Qərb fəlsəfəsinin inkişafı idrakın Universumla əvvəlki vəhdətinin yox olmasını və onun öz sərhədlərində qapanmasını başa çatdırdı. İnsan özü artıq mikrokosm və kosmosun obrazı, onun ruhu isə daha Dünya Ruhunun qığılcımı deyil.
Buna uyğun olaraq psixologiya istənilən metafizik iddiaları və mülahizələri psixi fenomenlər kimi şərh edir, bunlarda son nəticədə şüuraltı meyllərdən yaranan idrak və onun strukturu haqqında məlumatlar görür. Psixologiya baxımından bu mülahizələr şəksiz dəyərə malik deyillər və özlüyündə heç bir (hətta metafizik) həqiqətin ifadəsi deyillər. Elə bir intellektual "gediş" yoxdur ki, onun köməyi ilə belə bir mövqeyin nə dərəcədə düzgün olduğunu aydınlaşdırmaq mümkün olsun. Həmçinin o da aşkardır ki, Universal İdrakın mövcudluğu haqqında metafizik postulatı qənaətbəxş şəkildə əsaslandırmaq qeyri-mümkündür. Ümumiyyətlə, onu əsaslandırmaq mümkündürmü? İnsanın idrakı Universal İdrakın mövcudluğunu fərz edə bilər, lakin bununla o hələ sonuncunu gerçəkdən mövcud olan kimi təsdiq etmir və biz bunu yalnız fərziyyə saymaqda haqlıyıq. Bu fərz etmənin özü və bizim onu fərziyyə kimi müəyyən etməyimiz eyni dərəcədə sübut edilməzdir. Başqa sözlə, eyni dərəcədə ehtimal var ki, bizim idrakımız Dünya İdrakının nümayişidir. Lakin insan əsl həqiqəti bilmir və bilə də bilməz. Buna görə də psixologiya onun hüdudlarından kənarda olan hər hansı bir şeyin mövcudluğunu əsaslandırmağa və ya təsdiq etməyə qadir deyil.
Sağlam düşüncə bizi bu məhdudiyyətləri qəbul etməyə məcbur edir, bu zaman verilən qurbanlar - nağıl dünyası və orada yaşayan idrakın yaratdıqları ilə vidalaşma da qaçılmazdır. İbtidai insanın dünyası belə idi; orada hətta cansız əşyalar da canlı, şəfaverici, magik qüvvəyə malik idilər, bunun sayəsində əşyalar və insanlar qarşılıqlı əlaqə şəraitində mövcud idilər. Bir gün insan başa düşür ki, əşyaların qüdrəti onun özündən gəlirdi, bunların mənası isə onun proyeksiyası idi. İdrak nəzəriyyəsi bəşəriyyətin uşaqlığından - səmalarında və cəhənnəmində idrakın yaratdığı fiqurların məskən saldığı metafizik Kainatdan sonuncu addım atır. Bu qaçılmaz epistemoloji tənqidilik insanın inanmaq qabiliyyətinin Tanrını dərk etməyə imkan verdiyi dini baxışına qəti tərəfdar olmağa maneçilik törətmir. Buradan da Qərbin yeni bəlası - elm və din arasında ziddiyyət meydana çıxır. Elmin tənqidi fəlsəfəsi (neqativ metafizika, başqa sözlə, materializm olaraq) belə bir məntiqi səhv, ehtimal üzərində qurulub ki, materiya yalnız qeyri-tənqidi idrakın hipostazirə etdiyi hipotez, sırf metafizik anlayış deyil, hiss olunan, dərk edilən reallıqdır. Əslində isə "materiya" sözü "ruh" və ya hətta "Tanrı" sözü kimi bilinməyənin rəmzidir. Digər tərəfdən, dini inam özünün tənqidəqədərki dünyagörüşündən imtina edə bilmir. İsanın çağırışına baxmayaraq, inananlar uşaq kimi deyil, uşaq olaraq qalmaq istəyirlər. Bir məşhur müasir ilahiyyatçı öz tərcümeyi-halında etiraf edir ki, "uşaqlığından bu günə qədər" İsa onun mehriban dostudur. İsa - təlimi atalarının dini ilə prinsipial ziddiyyət təşkil edən təbliğçinin parlaq nümunəsidir. Lakin İsanın təqlidi, göründüyü kimi, ardıcıllardan öz yolunun başlanğıcında onun verdiyi psixi və mənəvi qurbanı tələb etmir - Bu qurban olmasaydı, o heç bir zaman xilaskar olmazdı.
Əslində elm və din arasındakı ixtilaf hər iki tərəfdən anlaşılmazlığa əsaslanır. Yeni hypostasis tətbiq edən elmi materializm intellektə qarşı günah etmişdir. Çünki bu dəfə gerçəkliyin ali prinsipi necə adlanırsa adlansın - materiya, Tanrı və ya enerji - özlüyündə ad dəyişdirmə heç nəyi məhv etmir və yaratmır, yalnız rəmzi dəyişdirir. Buna görə də materialist məcburən metafizik olur. Digər tərəfdən, əsasında sırf emosional olan primitiv psixi vəziyyətdən yapışmış inam idrakın hipostazirə edilmiş yaratdıqlarına qarşı ibtidai, infrantil münasibətdən əl çəkə bilmir. O qüdrətli, məsuliyyətli və xeyirxah valideynlərin hökm sürdüyü təhlükəsiz, intim dünyanı qoruyub saxlamaq istəyir. İnam hətta intellekti qurban verməyə hazırdır (təbii ki, əgər sonuncu varsa), lakin heç zaman hissləri qurban verməz. İnananlar özlərini uşağa bənzətmirlər, onlar uşaqdırlar, həyat əldə etmirlər, onun itkisini də bilmirlər. Bundan başqa, din elmlə toqquşduğu zaman dövrümüzün mənəvi hərəkatında iştirakdan imtina etdiyinə görə bunun qarşılığını alır.
Hər bir vicdanlı mütəfəkkir metafizik mövqelərinin (xüsusilə də dinlərin) səbatsızlığını, istənilən metafizik postulatın sübutedilməzliyini, idrakın "özünü öz saçlarından tutub bataqlıqdan çıxarmağa", başqa sözlə, transsendent bir şey yaratmağa aşkar qadir olmadığını etiraf etməli olur.
Materializm insan tərəfindən birdən-birə onun dərkinə metafizik reaksiyadır ki, idrak psixikanın təzahürlərindən biridir və insandan kənara çıxarıldıqda proyeksiyadır. Bu reaksiya metafizik idi, çünki orta fəlsəfi təhsil "materiyanın" hipostazirə edilməsinin arxasında gizlənən gerçəkliyin ali prinsipini görməyə imkan vermirdi. Eyni zamanda, dini istiqamət adamların fəlsəfi tənqidlə, uşaqlıqdan imtina edərək insana laqeyd olan qüvvələrin hökm sürdüyü yad, naməlum dünyaya düşməklə necə könülsüz razılaşdıqlarını üzə çıxarır. Əlbəttə, istənilən halda insan və onun ətrafı dəyişmir, əvvəlki kimi qalır. Lakin indi aydın oldu ki, insan idrakın divarları arasında qapanmışdır, hətta dəlilik zamanı belə oradan çıxmaq mümkün deyil, onun tanrılarının siması və dünyasının surəti xeyli dərəcədə onun öz psixikası ilə şərtlənmişdir.
Qeyd etdiyimiz kimi, bütün metafizik müddəalarımız birinci növbədə idrakın strukturu ilə müəyyən edilib. Biz onu başa düşə bildik ki, intellekt özündə şey, müstəqil mental qabiliyyət deyil, bütöv kimi psixikanın vəziyyəti ilə şərtlənən psixi funksiyadır. Fəlsəfi mülahizə buna görə sırf məntiqi şəxssiz prosesin nəticəsi deyil, məkan və zaman xarakteristikaları ilə konkret şəxsiyyətin əsəridir. Bu planda o əsasən subyektivdir, onun obyektiv dəyəri isə eyni cür düşünənlərin nə qədər olacağından asılıdır. Epistemoloji tənqidiliyin nəticəsi olan insanın idrak hüdudları arasında qapanması təbii olaraq psixoloji tənqidiliyə də gətirdi. Tənqidilyin bu növü filosoflar arasında populyar deyil, onlar fəlsəfi intellekti kamil və şübhəsiz alət saymağa meyllidirlər. Lakin hər halda onların bu intellekti fərdi psixika ilə şərtlənmiş, bütün münasibətlərdə subyektiv şəraitlərlə, o cümlədən mühitin təsiri ilə determinə olunmuş funksiyadır. Biz doğrudan da belə bir fikrə öyrəşmişik ki, idrak özünün universal xarakterini itirmişdir, onun əvvəlki, kosmik əhəmiyyətindən əsər-əlamət qalmamışdır. Bu gün idrak az və ya çox dərəcədə şəxsi iş, subyektiv, hətta ixtiyari fenomen olub. İndi hətta əvvəllər hipostazirə edilmiş "universal ideyalar" psixi qanunlar olmuşlar, insan bizim gerçəklik təcrübəmizin nə dərəcədə psixi təbiətə malik olduğunu başa düşmüşdür; əslində düşündüyümüz, hiss etdiyimiz və qavradığımız hər bir şey psixi obrazdır və dünyanın özü biz onu "təşkil edə" biləcəyimiz qədər mövcuddur. İnsanın öz psixikasında qapanması və onun hüdudlarından çıxa bilməməsi həqiqətinin aşkar edilməsi ona elə güclü təsir edib ki, indi biz hətta "qeyri-şüuri" adını verdiyimiz özümüzdəki bilinməyənin mövcudluğunu da qəbul etməyə hazırıq.
Beləliklə, universal və metafizik görünən idrakın dairəsi özünün sonsuz subyektivliyini və düşüncəsiz proyeksiya və illüziyalara infantil-arxaik meylini tamamilə başa düşən fərdin şüuruna qədər sıxılmışdır. Bir çox ssienistik düşünən adamlar nəzarətsiz subyektivizmdən qorxaraq hətta dini və fəlsəfi simpatiyalarını belə qurban vermişlər. Nəfəsimizlə canlanan, ürəyində qanımızın cərəyan etdiyi itirilmiş dünyanın əvəzinə biz faktlar - ayrıca adamın mənimsəmə imkanlarından müqayisəedilməz dərəcədə çox olan faktlar yığını qarşısında heyran olmağa başladıq. Biz belə bir mömin inamla yaşayırıq ki, təsadüfən yığılmış parçalar dərk edilmiş bütöv təşkil edəcəklər, lakin heç kim sona qədər buna inanmır - çünki kollektiv biliyin hamısını yerləşdirə biləcək baş yoxdur. Biz sadəcə faktlar qalağı altında qalmışıq və bunları dərkə cəsarət edən vicdanına qarşı xəyanət etməli olacaq, çünki faktlar istənilən nəzəri mühakiməni alt-üst edə bilər.
Qərb psixologiyası idrak dedikdə psixikanın fəaliyyətinin mental tərəfini, fərdin "mentallığını" nəzərdə tutur. Fəlsəfə sahəsində hələ də, insanın ilkin "qəlbinin" rudimenti kimi şəxssiz Universal İdraka rast gəlmək olar. Qərb dünyagörüşünün belə şərhi bir az şişirdilmiş görünə bilər, lakin hər halda bu çətin ki, həqiqətdən bir o qədər uzaq olsun. Hər halda mentallığın Şərq tipi ilə müqayisədə qeyd etdiklərimizə yaxın cəhətlər aydın nəzərə çarpır. Şərqdə əql - kosmik qüvvədir, varlığın mahiyyətidir, Qərbdə isə yalnız yaxın vaxtlardaəqli idrakın (və deməli dünyanın koqnitiv mövcudluğunun) mahiyyətə aid şərti kimi şərh etməyə başlamışlar. Şərqdə elm və din arasında ziddiyyət ola bilməz, çünki faktlara qarşı ehtirasa əsaslanan elm və yalnız inam üzərində dayanan din yoxdur: Şərq idrakı - dinidir, Şərq dini - dərk edəndir. Avropalı üçün Tanrının neməti hüdudsuzdur, insan isə son dərəcədə miskindir; Şərqdə insan özü öz tanrısı və xilaskarıdır. Tibetin buddist tanrıları xəyali fərqləndirmə (separateness) səltənətində, proyeksiyalar sahəsində yaşayırlar - hər halda onlar mövcuddurlar. Bizim üçün xəyal həmişə xəyaldır, daha doğrusu, heç nədir; hətta əsl fikri biz ifadə etdiyi mühakimənin müəyyən faktlara istinad etdiyi dərəcədə mövcud hesab edirik. Öz-özlüyündə fikrin reallığının mümkün hesab edilməsi bizə tamamilə absurd gəlir, baxmayaraq ki, atom bombası kimi real şey həm də "faktiki" mövcud olmayan fikirlərin yardımı ilə yaradılıb.
"Psixi reallıq" "psixika" və ya "əql" qədər ziddiyyətli anlayışdır, onu məzmunu ilə şüur kimi başa düşürlər, başqaları "qaranlıq" və ya "şüuraltı" təsəvvürlərin mövcudluğunu mümkün sayırlar, üçüncülər psixika sahəsinə instinktləri aid edirlər, dördüncülər onları istisna edirlər. Böyük əksəriyyət psixikanı beyin hüceyrələrindəki biokimyəvi proseslər məcmusu hesab edir, bəzilərinə görə isə məhz psixika beyin qabığını fəaliyyət göstərməyə məcbur edir. Bəziləri "həyatı" psixika ilə eyniləşdirirlər. Və adamların yalnız cüzi bir hissəsi psixi fenomendə özündə şeyin mövcudluğu kateqoriyasını görürlər və bundan zəruri nəticələrə gəlirlər. Paradoksaldır ki, mövcudluğun məhz bu planına - bütün mövcudiyyətin ayrılmaz zəruri şərtinə - psixiyə qəbul edilən münasibətə görə o, elə bil ki, yalnız "yarımövcuddur". Psixi - haqqında bilavasitə biliyimiz olan yeganə mövcudluq növüdür, çünki dərk edilən predmet psixi varlıq olmadan heç bir şey barədə bilmək olmaz. Bilavasitə gerçəklik kimi bizə yalnız psixi mövcudluq verilmişdir. Dünya psixi obraz forması əldə etmədiyi ("təşkil olmadığı") yerdə faktiki olaraq mövcud deyil. Qərb hələ buna gəlib çıxmayıb, buddizmin və Upanişadın güclü təsiri altında olan Şopenhauer kimi nadir istisnaları çıxmaq şərti ilə.
Şərq fikri ilə hətta səthi tanışlıq Şərqlə Qərb arasındakı fundamental fərqi üzə çıxarmağa imkan verir. Şərq varlığın əsas və unikal xüsusiyyəti kimi psixinin reallığından çıxış edir. Elə görünə bilər ki, bu müddəasına görə Şərq fəlsəfəsi təfəkkür spesifikasından daha çox özünün temperamentinin və psixologiyasının xüsusiyyətlərinə borcludur. Bu tipik introvertirə edilmiş meyl Qərbin bir o qədər tipik ekstravertirə edilmiş mövqeyindən prinsipial fərqlidir. İntrovertlik və ekstravertlik, məlum olduğu kimi, insanın dünyaya qarşı münasibətinin temperamenti və ya hətta konstitusiyası ilə müəyyən olunur və bir qayda olaraq subyekt tərəfindən sərbəst olaraq seçilə bilməz. Ayrı-ayrı hallarda onları iradi səylə meydana çıxarmaq olar, lakin bu imkan tamamilə xüsusi şəraitlərdə təzahür edir. Ekstravertliyi Qərbin "stili" hesab etmək olar. Qərb introvertliyi normadan kənara çıxma, patologiya, qəbahət hesab edir. Freyd introvertliyi əqlin avtoerotik, "narsistik" meyli sayır. Bu neqativ dəyərləndirmə ilə o introvertlikdə kollektiv hissinin təhqir edilməsini görən müasir Almaniyanın nasional - sosialist fəlsəfəsinə şərik olur. Şərq öz növbəsində bizim nikbin ekstravertliyimizi etinasızcasına sansarada1 mövcud olan xəyali istəklər səltənəti (ən yüksək nöqtəsi dünya iztirablarının məcmusu olan nidana2 zəncirinin mahiyyəti, cövhəri) adlandırır. Şərq və Qərb mövqeləri arasındakı emosional ziddiyyətin mənası həyatında introvertlə ekstravertin toqquşması zamanı baş verən dəyərlərin ikitərəfli devalvasiyası ilə rastlaşana aydındır. Avropa fəlsəfəsi tarixi ilə müəyyən qədər tanış olanlara isə hələ Platondan gələn universalilərin təbiəti barədə qızğın mübahisə əyani nümunə ola bilər. İntrovertlər və ekstravertlər arasındakı ziddiyyətin incəliklərinə müdaxilə etmədən yalnız dini aspektlər üzərində dayanacağam. Xristian Qərbi belə hesab edir ki, insanın taleyi tamamilə İlahi Nemətdən və ya hər halda Kilsədən - yuxarıdan insanın yer üzündə xilası üçün təsdiq edilmiş xüsusi təşkilatdan asılıdır. İnsanın "özünün xilasına" inanan Şərq isə, əksinə, güman edir ki, insan öz kamilləşməsi yolunu özü müəyyən edir.
Dini dünyagörüşü həmişə, hətta özünün dini ənənəsini unutmuş və ya bu barədə heç bir şey eşitməmiş adamların belə mahiyyətə dair psixoloji mövqeyini ifadə edir və formalaşdırır. Qərb psixoloji cəhətdən tamamilə xristian ənənəsi məcrasındadır. Tertullianın xristian qəlbinin təbiiliyi ifadəsi Qərb üçün həqiqət olaraq qalır - Lakin onun nəzərdə tutduğu kimi dini deyil, psixoloji mənada. Nemət yuxarılardan enir, hər halda kənardan gəlir. İstənilən digər nöqteyi-nəzər əsl küfrdür. Buradan aydın olur ki, nə üçün bizdə insan psixikasına lazımi dəyər verilmir. Psixi ilə Tanrı ideyası arasında əlaqə yaratmaq istəyən dərhal "psixologizmdə" və ya zərərli mistisizmdə ittiham olunur. Digər tərəfdən, Şərq mərhəmət göstərərək bu "aşağı" mənəvi mərhələlərə qarşı dözüm nümayiş etdirir: Burada karmadan kor kimi xəbərsiz insan hələ də günahkarlıq qayğısına qalır və öz təxəyyülünə mütləq tanrıların mövcudluğuna inamla əzab verir ki, onlar da diqqətlə nəzərdən keçirdikdə onun qaranlıq idrakını bürümüş maya örtüyündən başqa bir şey olmurlar. Beləliklə, yalnız psixi və ya hər yerdə mövcud olan Prana (Ruh), Buddanın mahiyyəti; Budda - İdrak, Yeganə, Dharma kaua (Əsl təlim) şəksiz dəyərə malikdir. Bütün mövcud olan ondan törəyir, bütün ayrıca mövcud formalar onda birləşir. Mövcudluğun hər bir məqamında Şərq insanının şüurunda kök salan, onun bütün fikir, hiss, əməllərinə nüfuz edən və dini etiqadından asılı olmayan əsas psixoloji mühakimə budur.
Elə həmin mənada istənilən Qərb insanı dinindən asılı olmayaraq xristiandır. Xristianlığa görə insan daxilən kiçikdir, heç nəyə yaxındır; Kyerkyeqor isə demişdir ki, "insan həmişə Tanrı qarşısında haqsızdır". Qorxu, tövbə, and, itaət, özünü alçaltma, xeyirxah işlər və duaların köməyi ilə o, özündə deyil, Totaliter Aliter-də, Tamamilə Başqada (kamil və dəyişməz), yeganə realda olan böyük qüvvəni rəhmə gətirə bilər. "Tanrını" hər hansı bir başqa qüvvə ilə (məsələn, "dünyayla", "pulla") əvəz etməklə çalışqan, qorxaq, mömin, özünü alçaldan, işgüzar, tamahkar, dünya nemətləri (mülkiyyət, sağlamlıq, bilik, texniki ustalıq, ictimai firavanlıq, siyasi hakimiyyət, nailiyyətlər və s.) uğrunda coşğun mübarizə aparan Qərb insanının tam xarakteristikasını əldə edə bilərik. Dövrümüzün böyük kütləvi hərəkatlarını nə təşkil edir? Bu, başqasının mülkiyyətinin mənimsənilməsi və ya özününkünün müdafiə edilməsi cəhdlərindən ibarətdir. İdrak əsasən daha böyük tikə əldə etmək üçün özünün əsl motivlərini gizlətmək məqsədi ilə əlverişli "izmin" kəşf edilməsi üçün istifadə edilir. Qərb mövqeyi üstünlüklərinin şübhəli ehtimallarından qaçmaq üçün əgər özünün Buddaya bənzər (budha-essense) idealını yaddan çıxararsa, Şərq insanının başına nə gələcəyini təsvirə girişmək istəmirəm. Lakin mən başqasının nöqteyi-nəzərinin təqlidinin mümkün və ya hətta arzuolunan olub-olmaması sualını verməyə bilmirəm. Onlar arasındakı fərq o qədər böyükdür ki, belə bir imkan yoxdur, bununla bərabər, bu arzuedilən də deyil.
Odla suyu qarışdırmaq olmaz. Şərqin mövqeyi Qərbinkini, Qərbin mövqeyi isə Şərqinkini istisna edir. Özünü azad etməklə məşğul olaraq yaxşı xristian; Tanrıya ibadət edərək Budda olmaq mümkün deyil. Ziddiyyətin mövcudluğu ilə barışmaq daha yaxşıdır, çünki onun həlli, əgər ümumiyyətlə mümkündürsə, yalnız qeyri-rasional ola bilər.
Taleyin hökmü ilə Qərb Şərqin mənəviyyatının bəzi təzahürləri ilə tanış olmağa başlayır. Bunun əhəmiyyətini azaltmaq da, aşkar görünən uçurum üzərindən etibarsız körpü tikmək də eyni dərəcədə mənasızdır. Şərq mənəvi texnikası məşqlərini əzbərləyib özünü təbii ki, zorlayaraq təqlid etmək əvəzinə belə bir məsələni aydınlaşdırmaq daha ağıllı hərəkət olardı: bizim qeyri-şüuri introvert meylimizdə Şərqin rəhbər mənəvi prinsipinə bənzər bir şey mövcuddurmu. Onda biz öz torpağımızda, öz əllərimizlə tikə bilərdik. Bilavasitə Şərq variantının mənimsənilməsi isə sadəcə bizim Qərb işgüzarlığımızdan başqa bir şey olmazdı, bir daha sübut edərdi ki, bütün yaxşı şeylər kənardadır, onları əldə edib bizim boş qəlblərimizə doldurmaq lazımdır. Mənə elə gəlir ki, biz hər halda Şərqdən öyrənmiş, başa düşmüşük ki, psixika başqalarından alınmalara ehtiyac olmayacaq qədər kifayət dərəcədə məzmunludur, hiss etmişik ki, biz ilahi mərhəmətin köməyi ilə və ya onsuz da özümüzün yaradıcılarımız ola bilərik. Lakin nə qədər ki, mənəvi qürurumuzla və küfr özünütəsdiqimizlə rəftar etməyi öyrənməmişik, belə bir təkəbbürlü işə girişməməliyik. Şərq münasibəti spesifik xristian dəyərlərini pozur və bunu görməmək yanlışlıq olardı. Yeni mövqeyimizin həqiqiliyi, daha doğrusu, öz tarixində möhkəmliyi yalnız xristian dəyərləri və introvert Şərq mövqeyi arasındakı ziddiyyətin aydın başa düşülməsi ilə təmin oluna bilər. Biz Şərq dəyərlərini xaricdən deyil, daxildən dərk etməliyik, onları özümüzdə, qeyri-şüuri sahədə tapmalıyıq. Bu zaman aydın olacaq ki, qeyri-şüuri qarşısındakı qorxumuz nə qədər böyükdür, müqavimətimiz nə qədər ciddidir. Buna görə biz Şərq üçün bu qədər aşkar olan introvert idrakın özünü azad edən qüvvəsini şübhə altına alırıq.
Qərb üçün bu qüvvə qeyri-şüurinin vacib tərkibini təşkil etsə də, praktiki surətdə məlum deyil. Bir çoxları qeyri-şüurinin mövcudluğunu qətiyyətlə inkar edir və ya güman edirlər ki, bu istisnasız olaraq instinktlərdən, bir zamanlar şüura məxsus olub sıxışdırılmış və ya unudulmuş məzmunlardan ibarətdir. Belə hesab etmək daha təhlükəsizdir ki, "idrak" bizim başa düşdüyümüz kimi idraka (bu və ya digər dərəcədə şüura aid edilən) deyil, Şərqdə başa düşüldüyü kimi, qeyri-şüuriyə aiddir. Bizim üçün eqosuz şüur ağlasığmazdır; şüur şüurlu məzmunların eqoya münasibətinə bərabər tutulur. Əgər eqo yoxdursa, dərk edən də yoxdur. Beləliklə, eqo dərketmə prosesindən ayrılmazdır. Şərq isə eqosuz şüuru qəbul etməkdə çətinlik çəkmir, belə hesab edir ki, şüur eqonun hüdudları ilə məhdudlaşmaya bilər (eqo "yüksək mərhələlərdə" ümumiyyətlə yox olur). Bizim üçün "məni" istisna edən belə psixi vəziyyət o səbəbdən yalnız qeyri-şüuri hesab edilə bilər ki, dərk edənin instansiyasının özü reduksiyaya məruz qalır. Mən heç də şüura transsendent olan mental vəziyyətlərin mövcudluğunu şübhə altına almıram. Lakin bu zaman şüur tam "dəf edildiyi" dərəcədə qurban verilir. Mən şüurlu mental vəziyyəti subyektlə, daha doğrusu, eqo ilə əlaqədən kənarda təsəvvür edə bilmərəm.
Eqo "zəifləyə" (depotentiated) - məsələn, cismi dərketmədən məhrum ola bilər, - lakin nəyinsə dərki qalıbsa, dərk edən də qalmalıdır. Eqo qeyri-şüurini dərk edə bilmir. Qeyri-şüurinin mövcudluğunu biz yalnız dolayı əlamətlər əsasında anlaya bilərik. Tədqiqatçı psixi xəstəlikləri araşdırdığı zaman pasiyentdə qeyri-şüurinin təzahürlərini müşahidə edə bilər, lakin qeyri-şüurinin məzmununun eqoya analoji olan vahid mərkəzdən gəlməsinin sübutu yoxdur. Belə güman etməyə ciddi əsas vardır ki, qeyri-şüuridə ümumiyyətlə belə bir mərkəz yoxdur.
Şərqin eqodan belə asanlıqla imtina edə bilməsi, görünür ki, idrakın Qərbdən fərqli başa düşülməsini nəzərdə tutur. Aydındır ki, Şərq təfəkkürü üçün eqo bizim üçün olduğu qədər əhəmiyyətə malik deyil. Şərq idrakı daha az dərəcədə "eqo-sentrik"dir, onun məzmunları ilə subyekt arasındakı əlaqə daha zəifdir, eqonun ikinci plana keçdiyi mental vəziyyətlər yüksək qiymətləndirilir. Eqonun şiddətli coşğunluqlarının idarə edilməsinin müstəsna effektiv vasitəsi xatxa-yoqadır. Şübhəsiz, samadxaya nail olmağa can atan yoqanın ən yüksək formaları eqonun praktiki surətdə silindiyi mental vəziyyətə istiqamətlənmişlər. Şüur onun Avropa mənasında aşağı mərhələ (avidaya - "xəbərsizlik") sayılır, şüurun "qaranlıq fonu" (background) adlandırdığımız isə yüksək mərhələ kimi başa düşülür.1 Beləliklə, bizim kollektiv qeyri-şüuri anlayışımız buddhanın ("aydın ağıl") Avropa ekvivalenti ola bilər.
Deyilənlərdən belə çıxır ki, "sublimasiya"nın Şərq forması cisim və təfəkkür arasında aralıq mövqeyinə malik psixi fəallığın mərkəzi kimi eqo-şüurun mənimsənilməsindən ibarətdir. Psixikanın aşağı, yarıfizioloji səviyyələri tərki-dünyalığın, təlimlərin köməyi ilə ram olurlar və ciddi nəzarət altında saxlanılırlar; lakin sublimasiyanın Qərb formaları üçün adi olan bu səviyyələrin inkar edilməsi və ya iradi sıxışdırılması baş vermir. İnadlı yoqa praktikası "yüksək" sahənin fəaliyyətinə təsir etmələrinin dayanmasına qədər onları uyğunlaşdırır və transformasiya edir. Görünür ki, bu spesifik prosesə eqo və onun tələblərinə Şərqdə ənənəvi olaraq "subyektiv amil" sayılan tərəfindən nəzarət səbəb olur. Mən şüurun "arxa planı"nı (background) - qeyri-şüurini nəzərdə tuturam. Bütövlükdə introtvertlik üçün qavrayış məlumatlarının apriorluğuna aksent xarakterikdir. Məlumdur ki, appersensiya aktı iki məqamdan ibarətdir: 1) obyektin bilavasitə qavrayışı; 2) obyekti dərk etməyə imkan verən öncə mövcud olan (pre-existing) model və ya anlayışların köməyi ilə qavranılanın assimilyasiyası. Psixi - hər hansı bir keyfiyyətdən məhrum olan fiksiya deyil, o aydın surətdə formalaşmış və spesifik reaksiya verən sistemdir. İstər qavrayış, istər spontan fikir olsun, hər hansı bir yeni təsəvvür yaddaş xəzinəsindən gələn assosiasiyaların meydana gəlməsinə səbəb olur. Onlar dərhal əslində interpretasiyanın bir növü olan mürəkkəb "təəssürat" mənzərəsini təşkil edərək şüura nüfuz edirlər. Təəssüratın ondan asılı olduğu qeyri-şüurinin istiqamətini (disposition) "subyektiv amil" adlandırıram. O "subyektiv" kimi dəyərləndirilməlidir, ilkin təəssürat əsasında çətin ki, obyektivliyə nail olunsun, adətən "subyektiv amil"in bilavasitə reaksiyasının dəyişdirilməsi və uyğunlaşdırılması üçün kifayət qədər zəhmət tələb edən verifikasiya, müqayisə və analiz prosesləri tələb olunur.
Subyektiv amili "yalnız" subyektiv sayan ekstravertlərin meylinə baxmayaraq onun əhəmiyyətinin etiraf edilməsi əsla şəxsi subyektivliyə aparmır. Psixika öz strukturları ilə - kifayət qədər real quruluşlardır. Onlar, deyildiyi kimi, maddi obyektləri psixi obrazlara transformasiya etməyə qadirdirlər, onların köməyi ilə biz dalğaları deyil, səsləri, müəyyən tezlikli elektromaqnit rəqslərini deyil, bu və ya digər rəngləri qavrayırıq. Bir çox şeylər vardır ki, onları sonsuz sayda müxtəlif üsullarla görmək, hiss etmək, anlamaq olar. Psixika xarici dünyanın məlumatlarını özünəməxsus şəkildə, şəxsi meyldən tamamilə asılı olmayaraq, son hesabda appersepsiyanın qanun və ya modellərinə əsaslanaraq assimilyasiya edir. Müxtəlif dövr və ölkələrin onlara müxtəlif adlar verməsinə baxmayaraq bu qanunlar dəyişməz qalırlar. Keçmişdə insanlar cadugərlərdən qorxurdular, kabusların, əcinnələrin mövcudluğuna inanırdılar - müasir insan mikroblardan ehtiyat edir, vitaminlərin mütləq hakimiyyətinə, iddialara inanır...
Subyektiv amilin əsasında psixi fəaliyyətin aprior modelləri durur. Əgər subyektiv amili qəbul ediriksə, beləliklə, psixi qanunauyğunluqların reallığından çıxış edirik, bununla da subyektivizmdə mümkün ittihamın qarşısını alırıq. Biz bu yolla gedərək şüurun aşağı təbəqələrinə enə, psixi həyatın əsas qanunlarına toxuna və qeyri-psixi qüvvələrin fatal müdaxiləsi (xarici dünyanın təsiri) olmasaydı, mütləq psixikadan törəyəcək həqiqətə yiyələnəndə başlaya bilərdik. Bu həqiqət, şübhəsiz, bizim xarici dünya haqqında biliklər toplumuzu tarazlaşdıra bilərdi. Qərbdə yalnız faktlarla təsdiq edilmiş bilik qənaətbəxş hesab olunur. Biz müşahidənin və təbiətin araşdırılmasının dəqiqliyinə inanırıq: bizim həqiqət xarici gerçəkliyə uyğun gəlməlidir - əks təqdirdə o yalnız "subyektiv" olacaq. Şərq praktiti1 rəqsindən (fyusis) və mayanın2 saysız illüzor formalarından üz çevirdiyi kimi, Qərb boş fantaziyaları ilə qeyri-şüuridən yan keçir. Lakin introvert Şərq xarici dünyayla rəftar etməyi gözəl bacarır, ekstrovert Qərb isə psixi və onun tələbləri ilə yola gedə bilmir: kilsə kimi institut dərk edilməyən psixini ayinlərdə ifadə etmək imkanı verir. Təbiət elmləri və müasir texnologiya da həmçinin Qərbin monopol ixtirası deyil. Onların şərqli yoldaşları köhnəlmiş və hətta primitiv görünürlər. Lakin mənəvi intuisiya və psixotexnika sahəsində malik olduqlarımız yoqa ilə müqayisədə Şərq astrologiya və tibbinin Qərb elmi ilə müqayisəsində olduğu qədər geridə qalmış görünə bilər. Xristian kilsəsinin rolunu azaltmaq istəməsəm də, hər halda, öz fikrimi İqnatius Loyolanın Exercitiyası1 ilə müqayisədə izah edəcəyəm. Bu səviyyədən birdən-birə yoqa səviyyəsinə sıçrayış Asiya xalqlarının bir anda yarımçıq avropalılara çevrilməsi qədər arzuedilməzdir. Mənim Qərb sivilizasiyasının Tanrı tərəfindən seçilmiş olduğundan və Qərbin Şərq mənəviyyatını uyğunlaşdırma imkanlarından şübhələnməyə ciddi əsaslarım var. Lakin qarşı duran iki dünyanın görüşü artıq baş verib. Şərq çox ciddi transformasiyaya məruz qalır, onun bütövlüyü tamamilə və birdəfəlik pozulmuşdur. Şərq müharibə aparılmasının ən mükəmməl Avropa üsullarını uğurla təqlid edir. Qərbdə bədbəxtlik, görünür ki, daha dərin qatlara nüfuz edib. Bizim fəlakətimiz - ideologiyaların çiçəklənməsidir; çoxdan gözlənilən Antixrist elə onlardır. Nasional-sosializm müsəlmanlıq meydana çıxandan bəri hər hansı bir kütləvi hərəkatdan daha çox dinə çevrilməyə yaxındır. Kommunizm itirilmiş cənnəti geri qaytarmağa iddia edir. Biz, göründüyü kimi, mənəvi epidemiyalara qarşı müqavimətə az uyğunlaşmış ruhumuzun kədərli natamamlığından daha çox məhsulun məhvindən, daşqınlardan, epidemiyalardan, türklərin basqınından müdafiə olunuruq.
Qərbin dini istiqaməti ekstravertdir. Bizim dövrümüzdə xristianlığın dünyaya və bədənə qarşı münasibətdə düşmənçilikdə və ya laqeydlikdə ittihamı əsassız təhqir kimi səslənir. Əksinə, yaxşı xristian gülərüzlü vətəndaş, bacarıqlı biznesmen, əla əsgərdir; hər işdə o ən yaxşıdır. Bu dünyanın nemətləri tez-tez xristian həyat tərzinə görə mükafat forması kimi şərh edilir və "Bizim atamız" duasında supersubstantialis (mahiyyətdən uca, ən mühüm) sifəti artıq çoxdandır ki, çıxarılmışdır, çünki real çörək qayğısına qalmaq daha böyük əhəmiyyətə malikdir. Belə dərinliklərə işləmiş ekstravertlik, əlbəttə ki, insanın öyrənməsi və ya tanrı neməti sayəsində əldə edilmiş olmayan heç olmasa nə isə bir şeydən ibarət psixika verməyə qadir deyil. Bu nöqteyi-nəzərdən insanın psixi təbiətinin onun azadlığının vasitəsi olmasını güman etmək əsl kafirlik olardı. İdrakın özünü azad edən gücü ideyası bizim möminliyimizdə əsasını tapmır. Buna baxmayaraq, psixologiyada ən yeni cərəyan olan "analitik psixologiya" ("komplekslər psixologiyası") özünün simvolik xarakteri sayəsində şüurun nöqsanlarını və onun dolaşıqlarını kompensasiya edə bilən qeyri-şüuri proseslərin mövcudluğunu mümkün hesab edir. Psixoanalizin gedişi zamanı qeyri-şüuri proseslər dərk edilərkən, onlar şüuru o dərəcədə dəyişdirir ki, biz artıq şüurluluğun yeni səviyyəsindən danışa bilərik. Lakin psixoanalitik metod bilavasitə qeyri-şüuri kompensasiya prosesini doğura bilməz - biz tamamilə qeyri-şüuridən və ya "Tanrının mərhəmətindən" asılıyıq, buna hansı adın verilməsinin əhəmiyyəti yoxdur. Lakin qeyri-şüuri proses də çox nadir hallarda müstəqil olaraq, texniki yardım olmadan şüurun sərhədlərinə yaxınlaşır. Üzə çıxmış qeyri-şüuri məzmunlar şüur üçün adi olan təfəkkür və hissetmə üsulları ilə aşkar ziddiyyət təşkil edirlər, axı digər halda onlar kompensator xarakterə malik olmazdılar. Hər halda ilk reaksiya şüurun onunla bu dərəcədə uyuşmaz olan kənar təsirlərin, hisslərin, fikirlərin və s. müdaxiləsinə müqavimətindən yaranan ziddiyyət olur. Şizofreniya belə tamamilə yad və qeyri-məqbul məzmunların müdaxiləsinə ən parlaq nümunədir. Təbii ki, şizofreniya patoloji təhriflərin və mübaliğələrin nəticəsidir, lakin normal psixikanın fəaliyyəti ilə az da olsa tanış olan adam əsas sxemlərin eyniliyini asanlıqla görə bilər. Eyni modelləri biz mifologiyada və təfəkkürün digər arxaik formalarında görürük.
Adi şəraitdə istənilən konflikt idrakı onun həll edilməsinin yeni üsullarını axtarmağa vadar edir. Adətən (Qərbdə) şüur qeyri-şüuriyə qələbə çalır, çünki şüura kənardan gələn hər şey lap əvvəldən natamam, hansı mənadasa yalançı hesab edilə bilər. Lakin nəzərdən keçirdiyimiz hallarda biz dinməz-söyləməz güman edirik ki, şüurla aşkar uyğun gəlməyən məzmunlar sıxışdırılmayacaq, ziddiyyət qəbul olunacaq və ona "icazə veriləcək". Öncə onun həll edilməsi tamamilə qeyri-mümkün görünür, lakin bu müvəqqəti vəziyyətə səbrlə dözmək lazımdır. Belə fasilə - qeyri-şüuri üçün tənəffüs dövrüdür və ya başqa cür desək, şüurlu şərait - qeyri-şüuridə yeni, kompensator reaksiyası yaradır. Adətən röyalarda olan bu reaksiya da öz növbəsində idraka çatdırılır. Şüur beləliklə yeni problemləri qaldıran və ya gözlənilməz şəkildə köhnələrini transformasiya edən psixinin yeni hərəkəti ilə toqquşur. Konfliktin qənaətbəxş həllinə qədər təkrar edilən belə prosedura transsendental funksiya adını daşıyır. Bu eyni zamanda həm metod, həm də prosesdir. Qeyri-şüuri kompensasiyaların həyata keçirilməsi spontan prosesdir, onun dərk edilməsi isə metoddur. "Transsendental" sözü ziddiyyətlərin qarşılıqlı konfrontasiyası vasitəsi ilə bir psixi vəziyyətdən digərinə keçidi göstərir.
Transsendental funksiyanın bu təsviri çox sxematikdir və təfərrüatları öyrənmək üçün oxucu digər əsərlərə müraciət etməlidir. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, burada təsvir edilən psixoloji müşahidə və metodlar mənim bu mətndə işlətdiyim "idrak" anlayışının mənasını izah edə bilər. Bu - obrazlar - qeyri-şüuriyə immanent, onun struktur elementi olan qavrayış modelləri nümunələri yaradan idrakdır. Yalnız onların mövcudluğu hətta mümkün keçmə vasitəsi kimi miqrasiyanın tamamilə istisna edildiyi bölgələrdə belə mifoloji motivlərin ümumiliyini izah edə bilər. Röyalar, fantaziyalar, psixozlar bütün cəhətləri ilə mifoloji motivlərə bənzəyən obrazlar yaradır; insan bu sonuncular barədə hətta dolayısilə belə (Bibliyanın iddiaları və ya simvolikası) heç bir təsəvvürə malik olmaya bilər. Qeyri-şüurinin psixologiyasında olduğu kimi, şizofreniyanın psixologiyasında da, şübhəsiz ki, məhz arxaik material təmsil olunub. Qeyri-şüurinin strukturunun necəliyindən asılı olmayaraq bir məsələ aydındır: burada müəyyən miqdarda mifologiya invariantları ilə identik və mifoloji təfəkkür formalarına bənzər arxaik modellər vardır.
Şüurun matritsası qeyri-şüuridə kök salıb və burada göstərdiyimiz Universal İdrak kimi fikir formaları meydana çıxır. Qeyri-şüuri müəyyən bir sabit formaya malik olmadığından, özünün də forması olmayan, lakin bütün formaların forması olan Universal İdrak haqqında Şərq təsəvvürü, görünür ki, psixoloji cəhətdən özünü dərindən doğruldur. Qeyri-şüurinin forma və modelləri hər hansı bir konkret zaman kəsiyinə aid deyillər, onlar "əbədidirlər" və şüur dairəsinə düşdükdə spesifik zamandan xariclik hissi doğururlar.
Primitiv xalqların psixologiyasını öyrənərkən biz eyni vəziyyətlə rastlaşırıq: məsələn, Avstraliya sözü olan, "yuxu" mənasını verən "aljira"nın, həmçinin "kabuslar ölkəsi", "zaman" (əcdadların əvvəllər və indi yaşadıqları) mənaları da vardır. Biz burada özünəməxsus bütün əlamətləri - məzmunlarının röyada görünməsi, qəbilə təfəkkürü formaları dünyası, zamandan xaricliklə qeyri-şüurinin konkretləşdirilməsini və proyeksiyasını görürük.
Xarici dünyadan (şüurdan) yayındıran və diqqəti subyektiv amildə (şüurun arxa planında) mərkəzləşdirən introvert istiqamət qaçılmaz olaraq qeyri-şüurinin xarakter təzahürlərini - "qəbilə" və ya "tarixi" hissi ilə və bundan başqa qeyri-müəyyənlik, zamandan xariclik, Vahid hissi ilə yoğrulmuş təfəkkürün arxaik xarakterini doğurur. Bizim üçün ekstraordinar olan Vahid hissinin yaşanılması - mistisizmin bütün növləri üçün gündəlik təcrübədir. Ola bilər ki, bu təcrübə şüur söndükcə artan - bütün məzmunların total qarışması, seçilməz olması və qarşılıqlı nüfuz etməsinin nəticəsidir. Röyalarda və xüsusilə ruhi xəstələrin psixikasının məhsullarında obrazların, demək olar ki, qeyri-məhdud kontaminasiyası bu obrazların qeyri-şüuri mənşəyini sübut edir. Şüur sahəsindəki formaların dəqiq müəyyənliyindən və ayrıcalığından fərqli olaraq qeyri-şüuri məzmunlar həddindən artıq qeyri-müəyyəndirlər və buna görə də müxtəlif cür kontaminasiyalara məruz qalırlar. Heç bir şeyin müəyyən bir formaya malik olmadığı vəziyyəti təsəvvür etsək, bütövlüyü bir vahid kimi hiss edəcəyik. Buna görə də güman etmək olar ki, spesifik "Vahid" hissi bütün formaların qeyri-şüuridə şüuraltı hiss edilən qarışmasından doğur.
"Transsendental funksiyanın" vasitəsi ilə biz yalnız Universal İdraka yolu tapmayacağıq, bizə həm də özünü azadetmə imkanına Şərq inamı aydın olacaqdır. Əgər introspeksiya və qeyri-şüurinin kompensator funksiyasının dərki yolu ilə öz psixi vəziyyətini dəyişdirmək və ağrılı ziddiyyətin həllinə nail olmaq mümkündürsə, bizim, təbi ki, özünü azadetmədən danışmağa haqqımız var. Lakin artıq işarə etdiyim kimi, özünü azadetməyə bu məğrur meylə mane olan odur ki, insan bu qeyri-şüuri kompensasiyaları sərbəst olaraq yarada bilməz. İnsan kompensasiyanın spesifik xarakterini də dəyişdirə bilməz: o necədirsə elədir, əks təqdirdə ümumiyyətlə yoxdur. Maraqlıdır ki, bu müstəsna dərəcədə vacib vəziyyəti Şərq fəlsəfəsi tamamilə dərk etmir, əslində isə Qərb mövqeyinin psixoloji əsaslandırılmasını elə o təmin edir. Məhz Qərb təfəkkürü insanın hansısa bir qaranlıq qüvvədən fatal asılılığına dair çox vacib intuisiyanı yaratmışdır, bütün işlərin yaxşı getməsi üçün bu qüvvə ilə əməkdaşlıq zəruridir. Doğrudan da, qeyri-şüurinin "əməkdaşlıqdan" imtina etdiyi yerdə insan hətta gündəlik fəaliyyətində belə çaşqınlıq hiss edir. Yaddaş imtina edə, hərəkətlərin koordinasiyası pozula, diqqəti mərkəzləşdirməyə maraq və ya qabiliyyət itə bilər və hər bir belə pozulma ciddi nevroza, bədbəxt təsadüfə, professional və ya mənəvi iflasa səbəb olmağa qadirdir.
Keçmişdə adamlar tanrıların onlardan üz çevirdiklərindən şikayət edirdilər, indi biz belə vəziyyəti nevroz adlandırırıq və bunun səbəbini vitamin çatışmazlığında, endokrin dəyişikliklərdə, həddindən artıq yorğunluqda və ya seksual disharmoniyada görürük. Haqqında heç bir zaman düşünmədiyimiz və təbii bir şey kimi qəbul etdiyimiz qeyri-şüurinin fövqəladə vacibliyinin bütün əhəmiyyətini biz yalnız ondan məhrum olduqda dərk edirik.
Digər irqlərlə, məsələn, çinlilərlə müqayisədə ağ adamın psixi balansı və ya daha sərt desək, onun beyni, görünür ki, zəif yerdir. Özünün zəif cəhətlərinə göz yummaq qabiliyyəti ilə ətrafdakılara hakim olmaq yoluyla özünün təhlükəsizliyini təmin etməyə can atan ekstravertlik növü izah edilir. Ekstravertlik "daxili insana" (əgər onun iştirakı ümumiyyətlə dərk edilirsə) inamsızlıqla çiyin-çiyinə gedir. Ümumiyyətlə, hamımız bizdə qorxu aşılayan şeyi lazımi qədər qiymətləndirməməyə meylliyik. Görünür, bu səbəblər Qərb sivilizasiyası üçün çox xarakterik olan belə bir əminlik yaratmışdır ki, idrakda əvvəlcə hisslərdə verilmiş heç bir şey yoxdur. Lakin artıq qeyd edildiyi kimi, bu ekstravert meyl o şəraitdə psixoloji təsdiqini tapır ki, qeyri-şüuri kompensasiya iradi nəzarətə məruz qalmır. Məlumdur ki, yoqanın xidməti qeyri-şüuri prosesləri nəzarət altında saxlamaq qabiliyyətindədir; buna görə də bir tam kimi yoqanın psixikasında şüurun ən yüksək təbəqələrinin nəzarəti altında olmayan heç bir şey olmur. Belə bir vəziyyətə potensial nail olmaq imkanına heç bir şübhə etməyərək hesab edirəm ki, bu vəziyyətə özünün qeyri-şüurisi ilə eyniləşdirmə nəticəsində nail olmaq olar. Belə eyniyyət - "mütləq obyektivlik" Qərb fetişinin, daxili həyatın tam yoxluğu şəraitində özünü vahid məqsədə, ideyaya, işə mexaniki tabe etdirmənin Şərq variantıdır. Şərq nöqteyi-nəzərindən belə "tam obyektivlik" dəhşətdir, çünki o insanı "sansaranın" hakimiyyətinə verir. Qərb üçün isə o insanı "samadxanın" - mənasız yuxu vəziyyəti kimi bir şeyin ixtiyarına verir. Şərqdə öz kökündən ayrılmağa imkan verməyən daxili insan həmişə xaricini özünə tabe etdirir; Qərbdə daxilini sıxışdıran xarici insan özünü daxili varlıqdan get-gedə daha da uzaqlaşdırır. Vahid İdrak, Vahid, formaların seçilməzliyi, əbədiyyət yalnız təkcə Tanrıya məxsusdur; insan isə artıq özünün təbiətinə görə miskin və haqsızdır.
Düşündüyümə görə, mülahizələrimdən aydındır ki, hər iki zidd mövqeyin özünün psixoloji əsası var. Bunlardan hər biri öz tərəfindən çərçivələrindən kənara çıxan vəziyyətlə hesablaşmağa qadir deyil. Biri şüur dünyasını, digəri Vahid İdrak dünyasını lazımi qədər qiymətləndirmir. Nəticədə bu da, o da öz ekstremizmində dünyanın yarısını itirirlər; onların varlığın tamlığından ayrılmış həyatı süniliyə və dehumanizasiyaya məhkumdur. Qərbdə biz obyektivlik maniyasını, ideal (və ya qeyri-ideal) məqsəd naminə gözəlliyi və həyatın tamlığını inkar edən mövhumatla mübarizə aparan amilin asketizmini görürük. Şərqdə - müdriklik, sakitlik, özünün dumanlı əsaslarına müraciət edən, həyatdakı kədər və sevinci arxada qoyan psixikanın həyatdan üz çevirməsi və süstlüyü var və bu, göründüyü kimi, belə də olmalıdır. Təəccüblü deyil ki, birtərəflilik rahibliyin çox bənzər formalarını yaradır, həm bu, həm də digər halda tərki-dünyanın, müqəddəsin, rahibin və ya alimin vahid məqsədini təmin edir. Mənim özlüyündə bitərəfliyə qarşı heç bir etirazım yoxdur. Əgər gücü çatacaqsa, təbiətin möhtəşəm eksperimenti - insanın belə tədbirlərə haqqı var. Həmin bu bitərəflilik olmasaydı, insan ruhunun özü bütün əzəməti ilə üzə çıxmazdı. Və hər halda düşünürəm ki, həm bu, həm də digər tərəfdən başa düşməyə cəhd etmək lazımdır.
Qərbin ekstravert və Şərqin introvert meylləri bir məsələdə eynidirlər: hər ikisi həyatın "təbiiliyini" idraka tabe etdirmək üçün böyük cəhdlər edirlər. İdrakın materiya üzərində bu üstünlüyü, təbiətə zidd hərəkət bütün zamanlar ərzində yaradılan özünün ən qüdrətli silahına - dərk edən ağıla sevinməkdən hələ də yorulmamış insanın gəncliyinin əlamətidir. Ola bilər ki, uzaq gələcəkdə, bəşəriyyətin günortasında tamamilə başqa bir ideal bərqərar olacaq və zaman ötdükcə insan qələbə çalmağı arzulamayacaq.
Tərcümə edəni: Paşa Əlioğlu
Milli.Az