Ağalar Məmmədov: "Yolagətirən yox, yoldançıxaranam! "

6 Yanvar 2011 10:04
Milli.Az xəbər portalının filosof və yazar Ağalar Məmmədovla müsahibəsi:


"Anlamaq -  zənənəsayaq işdi, anlamaq üçün gərək qadın kimi təslim olasan"


- Ağalar bəy, sizi daha çox materialist fikir adamı kimi tanıyırlar. Bununla belə, sizin tez-tez dini mətnlərə, dinə münasibətinizi görürük. Materialist bir düşüncəylə metafiziki məsələlərə münasibət bildirmək nə dərəcədə məntiqə uyğundu?

- Boynuma alım ki, məndən çox az-az hallarda belə fəlsəfi sual soruşublar. Təşəkkür edirəm! Mən heç vaxt materialist olmamışam, ancaq idealist də olmamışam. İndi dünyada ancaq BDU-nun fəlsəfə professorları belə ikili məntiqlə düşünür. Sadəcə olaraq, materializmdən, realizmdən, ateizmdən, naturalizmdən başlayıram mən. Ancaq bu, ontik başlanğıc deyil. İzahın başlanğıcıdı. Dinə gəldikdə, o, mənim üçün həmişə maraqlı olub. Dinin mistik qatı, dinin metafiziki statusu.

- Doğrudan belədi?

- Əlbəttə. Tarix boyu islamdan din düzəltmək istəyən əsl möminlərə divan tutublar. Yəni, mən islamı tənqid edərkən dini, müqəddəsliyi, ilahiliyi filan tənqid etmirəm. Din daoizm, zen, buddizm və sairdi. Üstəlik, materializm də metafizikadı. Mən metafizikəm. Ancaq məsələ belədir ki, Azərbaycanda materializm, idealizm, metafizika kimi fəlsəfi terminlərlə düşünən heç 5 nəfər də yoxdur. Təbii ki, mən burda iki böyük fəlsəfə ustadını istisna etməliyəm və edirəm: Niyazi Mehdi və Rəhman Bədəlovu. Ona görə də istəsəm ağzıma gələni danışaram, heç kim də fəlsəfi yanlışımı düzəltməz, birincisi, yazdıqlarımı oxumayacaqları üçün, ikincisi, oxuyanlar bunun yanlış olduğunu anlamadıqları üçün, anlayanlar da ərinəcəkləri üçün. Bir sözlə, ölkəmizdə fəlsəfənin heç bir məsuliyyəti yoxdur.

"Sehrinə qapıldığım ideyanı vaxtından qabaq səsləndirmək mənim üçün abort effekti verir"


"Fəlsəfə bilicisi" mandatı ilə siz də istədiyinizi deyə və yaza bilərsiniz. Heç mənim də vecimə olmaz bu. Bu, eyni zamanda ölkəmizdə fəlsəfi tənhalıq deməkdi, yəni, heç kim bilmir sən kimsən, nə düşünürsən və nə üçün bunun burasını belə deyirsən. Boynuma alım ki, bəzən olmadığım kimi görünmək xoşuma gəlib və gəlir. Öz oxucularımla belə məzələnməklər xoşdu mənə. Ya da 5 il qabaqkı kimi görünmək adama qəribə rahatlıq verir. Bu, mənə həm də yeni düşüncələrimi gizlincə çək-çevir, biş-düş etmək üçün şahidsiz şərait yaradır. Sehrinə qapıldığım ideyanı vaxtından qabaq səsləndirmək mənim üçün abort effekti verir. Gərək susasan ki, onu mistik düşünə biləsən.

- Misalçün?

- Məsələn, uzun illərdi əsl düşündüklərimi mən heç yerdə demirəm, heç dərslərimdə də. Həm də axı fəlsəfi götür-qoylarımı nə üçün başqaları ilə bölüşməliyəm? Nitsşenin bu sözü gəncliyimdən bu yana daim qulaqlarımda səslənir: "Öz işinə heç kimi qarışdırma".


"Azərbaycanlı fəlsəfə oxucusunun qiyməti mənə qəti maraqlı deyil"


- Sizə elə gəlmir ki, ancaq filosofu, fəlsəfəsi olmayan bir ölkədə filosof ola bilərdiniz? Məsələn, bu düşüncəylə siz Türkiyədə filosof ola bilərdinizmi?

- Bunu mən çoxdan düşünmüşəm. M.F.Axundzadənin oğlu fransız mütəfəkkirlərinin əsərləri ilə tanış olandan sonra keçirdiyi məyusluğu və bunu atasından gizlətmədiyini, Axundzadənin də ona regional mütəfəkkir olduğunu boynuna almasından da çoxdan xəbərdaram. Azərbaycan miqyasında "böyük filosof" adlandırılmaq və görünmək istəsəydim bunu çoxdan edərdim. Bəziləri kimi ildə bir fəlsəfə kitabı buraxdırardım. Almanca fəlsəfə kitablarından plagiatlıq edərdim, heç kəs də bilməzdi bunu və s. Halbuki, özünüz də görürsünüz ki, heç mətbuat üçün də yazı yazmıram artıq. O səviyyədə ki, mən məsələn, küçədə, çayxanada dostlarla danışıram, o adamlar belə şeyləri yazırlar və sonra da bunu kitab kimi çap etdirirlər.

Mənim yolum isə bu, deyil. Mən gələcəyimi fəlsəfə alimi və yaxud publisistik maarifçi statusu ilə məhdudlaşdırmıram. Mənə Azərbaycan standartları və inciməyin, azərbaycanlı fəlsəfə oxucusunun qiyməti qəti maraqlı deyil. Sualınıza konkret olaraq cavab verim ki, bu səviyyə ilə Türkiyədə bəli, filosof sayılardım, ancaq Avropada yox. Mənə isə fəlsəfədə Qərbi-Avropa standartları maraqlıdı. Özümü onlarla ölçürəm. Bir dəfə bir müsahibədə bunu demişəm, indi ikinci dəfə deyirəm, mənə bir neçə il vaxt verin, mən fəlsəfədə çox produktiv bir yerə gəlib çıxmışam, bundan sonrası ya alınacaq, ya da yox. Alınsa oxuyacaqsınız, alınmasa da bunu açıq boynuma alacağam. Mən bir çox filosof kimi yolda aza, vaxt itirə, çaşa, dalana gəlib çıxa bilərəm. Təfəkkür işi macəradı. Mənim özüm üçün də maraqlıdı, görəsən 10 il sonra hara gedib çıxacağam.

Ancaq məsələnin əks tərəfi də var. Axı Azərbaycanda filosof olmaq üçün faktik olaraq heç nə yoxdur! Bəs bunu niyə nəzərə almırsınız? Yəni, məsələn, hansısa fəlsəfi problemi anlamaq üçün, hansısa fəlsəfi ideyanı inkişaf etdirmək üçün köməkçi monoqrafiyalar, tərcümələr, samballı fəlsəfə jurnalları, fəlsəfə simpoziumları, ensiklopedik lüğətlər, fəlsəfi dil və s. Hanı bunlar? Yəni, demək istəyirəm, bəlkə əksinədi, mən elə məhz Azərbaycandan qıraqda yaşasaydım filosof olardım, hə? Yəni, siz sualınıza belə də başlaya bilərdiniz: "Heyf ki, Azərbaycanda doğulmusunuz".

- Bəs Əhməd bəy Ağaoğlu deyir ki, biz Qərb dəyərlərini qəbul eləyiriksə, yaxşısıyla-pisiylə birmənalı qəbul etməliyik. Çox vaxt görürük ki, bizdə Qərbin ya yaxşı tərəfləri, ya da pis tərəfləri qəbul olunur. Sizcə, bu, niyə vəhdət təşkil eləmir? Və ya buna ehtiyac varmı?

- Qərbin pis, ya da yaxşı tərəfləri filan... Bunlar nə ifadələrdi axı? Biz Azərbaycan ölkəsi olaraq nəkarəyik ki, Qərbin pis-yaxşı tərəflərini ayırıb saf-çürük edək, təftiş edək? O boyda mədəniyyəti olan, dünyadakı 4-5 sivilizasiya ocaqlarından biri olan Hindistanın tarixi 3 cilddir; Toynbinin dünya, daha doğrusu, mədəniyyətlər tarixi 12 cilddir, qlobusda bəzən heç adı da göstərilməyən Azərbaycanın tarixini isə 7 cildəcən köpürdüblər. Dünya fəlsəfəsi tarixi 3 cilddir, Azərbaycan fəlsəfəsi tarixinin isə hələlik 4-cü cildini yazıblar, hələ yenə də artırmağı planlaşdırırlar.

Sualınızın başqa tərəfi də var: tutaq ki, bir tələbə mənim fəlsəfə dərslərimdə dediklərimin bəzilərini qəbul edir, bəzilərini də qəbul etmir. Onda mən başa düşmürəm, axı o, kimdi ki, məsələn, Kantı qəbul etməsin?! Çünki mən hələ ona indi öyrədirəm qəbul edib-etməməyi, şübhələnib inkar etməyi, neqativ azadolmağı, pozitiv azadolmağı, fəlsəfi tənqid konstruksiya etməyi və s. Axı o, hələ subyekt kimi yoxdur, doğulmayıb, qurulmayıb. Sözümün canı budur ki, Azərbaycan hansı plastda dayanıb, hansı statusla, hansı diskursda, hansı kriterilərlə Qərbin pis və yaxşı tərəflərini müəyyən edə bilər? Adama gülərlər e. Üstəlik, bizim qərarımız nəyə təsir edə bilər? Məncə, Qərb müəyyən edir və edəcək ki, bizikimilər ondan nələri götürsün, nələrisə yox.

- Öz ölkəmizə, öz insanımıza qarşı niyə belə dəyərsiz yanaşırsız? Çıxış yolu budurmu?

- Çıxış yolu düzünü deməmək, malalamaq, palaz altına süpürmək, yalançı tərifçilikdirmi? Özümünkü-özgəsi, dəyərli yanaşmaq-dəyərsiz yanaşmaq, çıxış yolu göstərmək filan, bunlar mənim leksikonuma daxil deyil. Elmlər Akademiyasında da mənə deyirlər ki, sənin milli qürurun yoxdur, sən dönəksən, satqınsan. Çünki mən, məsələn, Heydər Hüseynovu yox, Nitsşeni filosof sayıram. İndi, sizcə, mən nə edim?

- Mən onu bilirəm ki, fəlsəfənin əsas görəvlərindən biri də çıxış yolu göstərməkdi. Amma sizin cavablarınızda nədənsə bunun əksi görünür, yoxsa mən yanılıram...

- Görünür, niyyətinizdə mənə kompliment edirsiniz, ancaq hamını eyni bir yola səsləmək, yola gəlməyənləri də şişləmək, bu, tərifə yox, lənətə layiq dünyagörüşüdür. Mən fərdiyyətçiyəm. Hər bir detalı eyni bir qlobal prinsiplə izah edən vahid sistem fəlsəfələri dövrü deyil indi. İndi lokal, təvazökar, dəyişkən, çoxlu balaca prinsiplərlə işləməlisən. Dinlərin də bazarı buna görə bağlanıb. Asif Ata bunu axıracan başa düşmədi. O, təəssüf ki, Hegeli tənqid edənləri anlamamışdı. Ancaq tək-tək şəxslər xilas ola bilər, kütlə yox. Azmağı sevən adam yol göstərə bilər? Azmasanız tapa bilməzsiniz.


"Müsəlman Şərqinə mənsub olmağı istəməzdim, öləndən sonra da, lütfən!"


- Şərqli olduğunuz halda bunu qəbullana bilməmək nəyin göstəricisidi?

- Mənim müsəlman Şərqinə qəti olaraq aidiyyətim yoxdur! Uzaq Şərqli isə hə, olmaq istərdim. Düşüncələrim Qərb fəlsəfəsi ilə Uzaq Şərq fəlsəfəsi arasında rəqs edir. Uzaq Şərq təfəkkürü ilə Qərb fəlsəfəsini eyni vaxtda anlaya və duya bilməyim mənim fəlsəfi bəxtəvərliyimdi. Müsəlman Şərqinə mənsub olmağı və daxil edilməyi isə, ümumiyyətlə, istəməzdim. Öləndən sonra da, lütfən!

- Türkiyədə təhsil almış biri kimi burda təhsil alanlardan özünüzün fərqinizi nədə görürsüz? Yoxsa bunun elə də önəmi yoxdu?

- Türkiyədə mənimlə eyni dövrdə yüzlərlə azərbaycanlı tələbə təhsil alıb, Azərbaycana qayıtdı. İndi keçmiş tələbə yoldaşlarım məndən inciməsinlər, onların əksəriyyətinin burda təhsil alanlardan fərqi, olsa-olsa, ixtisaslarını daha yaxşı mənimsəmələridir, vəssalam. Onların çoxu heç də mənim kimi düşünmürlər və duymurlar. Sadəcə olaraq, Türkiyədə mənim şansım bu oldu ki, baza biliklərini gənc yaşda sürətlə yığa bildim və özümü xalis intellekt əməyinə hazırladım. Yəhudilərin müqəddəs kitabı Torada yazılıb ki, müdrik o adamdır ki, o, öyrənməyə açıqdı. Biz öyrəşmişik deyək ki, filankəs müdrikdi.

"Gənclər yekəxanalıqdan oxumurlar"


Qədim yunan təsəvvürünə görə müdriklik çatılmayan idealdı. Fəlsəfə də elə məhz müdrik olmağa nakam sevgidi. Yəhudilər isə bir az ayrı cürə deyirlər: Kim müdrik olmağa çalışır, o, elə indidən müdrikdi. Mən də tələbə vaxtı müdriklik elədim, özümü təslim etdim müəllimlərimə və yeni-yeni, dərin-dərin fəlsəfi düşüncələrə. Bundan qorxmadım. Danqaz olmadım, müdrik oldum, təslim oldum. Fərqim bu idi.

Hegel deyir ki, hər bir anlama səni bir pillədən o biri pilləyə qaldırır, yəni, hər bir anlama ilə sən bir səviyyədən başqa şüur səviyyəsinə qalxırsan. Mən də əlavə edirəm ki, anlama feminin, qadınvari, zənənsayağı işdi. Sən anlamaq üçün gərək qadın kimi təslim olasan. Bu mənada, harda təhsil almağın elə də prinsipial fərqi yoxdu.

- Qoca ruhlu gəncliyimizi söyməklə, danlamaqla doğru yola gətirmək olarmı?

- Mənim heç kimi yola gətirmək fikrim yoxdur! Çünki elə bir vahid yolun varlığına inanmıram. Belə yol çəkənləri də təhlükəli sayıram. Əksinə, bu mənada, mən yolagətirən yox, yoldançıxaranam! Söyüb danlamağa gəldikdə, mən müəlliməm, danlağım həmişə müəllimcəsinədi. Gənclərimizin problemi oxumamaq yox, yekəxanalıqdı. Oxumayan adam yekəxanalığından, özü haqqında yüksək fikirdə olmağından, kobudluğundan, eqoistliyindən oxumur. Yekəxana adam mütaliə etsə də, faydası yoxdu, çünki o, bunu lovğalanmaq üçün edəcək. Dəyişmək, başqalaşmaq, özünü aşmaq üçün yox.

-  Çox zaman yazarlarla, ədəbiyyatla bir yerdəsiz. Bəs çağdaş ədəbi proses haqqında nə deyə bilərdiz?

- Təəssüf ki, çağdaş ədəbi yaradıcılığı yaxşı izləyə bilmirəm. Ancaq müəyyən qədər tanış oluram, onu da ədəbi saytlar vasitəsilə. Hiss olunur ki, ədəbi canlanma var. Mənə məlum olan ədəbi nümunələrdən çıxardığım nəticə budur ki, çağdaş gənc ədəbiyyatımız əsasən, naturalizmdir. Gənc yazar və şairlərin bəziləri ilə şəxsi tanışlığım, yoldaşlığım var. Çoxusunu işıqlı adamlar sayıram. Bir çox fəlsəfi məsələdə mən də onlar kimi düşünürəm. Ancaq gördüyünüz kimi gənc dostlarımın şəxsi keyfiyyətləri və istedadları haqqında danışa bilirəm, yaradıcılıqları haqqında isə geniş yox, bunu qüsurum sayın, bağışlayın.

- İstər yazılarınızda, istərsə də bu cavablarınızda müxtəlif yerlərdən, adamlardan xeyli sitat çəkirsiz. Bir bilgin adamçün bu, zərərli deyilmi?

- Alim üçün zərərli deyil, yaradıcılıq üçün hə, bəzən zərərlidir. Fəlsəfə ilə ədəbiyyatın fərqlərindən biri də budur ki, fəlsəfədə yaradıcılıq etməzdən qabaq yaxşı araşdırmaçı olmalısan. Sitatsızlıq müstəqillik deməkdir. Ancaq vaxtından qabaq sitatsızlıq oyunu oynamaq yox, fəlsəfə tarixindən yekəxanalıq edib imtina etmək yox, o fəlsəfi istiqlaliyyətə gedib çıxmaq lazımdır. Bu yol isə sitatlarla addımlanır.
Sonda bunu deyim ki, müsahibədə çox mən, mən, mən dedim, bu, sualların quruluşundan irəli gəldi...

Əsəd Qaraqaplan
Milli.Az