ABŞ və İsrailin qarşısını alma mexanizmindən çıxmasından sonra İranın nüvə proqramının real məqsədləri və perspektivləri nələrdir, və strateji tükənmə ilə qlobal təsir bölgələrinin yenidən bölüşü şəraitində Tehran regional güc statusunu qoruya biləcəkmi?
Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:
... İran dünyanın ən qədim sivilizasiyalarından biridir, lakin müasir İran İslam Respublikası iki fərqli sistemin - Qərb sənaye modeli ilə islam inqilabının ideoloji kimliyinin toqquşmasının məhsuludur. 1979-cu ildən sonra Tehran öz subyektivliyini inkar üzərində qurdu: ABŞ-a, İsrailə və Fars körfəzi monarxiyalarına qarşı düşmənçilik təkcə ideoloji vasitə deyil, həm də daxili birləşmə forması idi.
Qərb isə əksinə, İranı beynəlxalq legitimliklə sanksiya təzyiqi arasında qalan "boz zona"da saxlamağa çalışdı. Vaşinqtonun 1979-cu ildə tətbiq etdiyi ilk sanksiyalar XXI əsrin ən uzunömürlü sanksiya rejimlərindən birinə çevrildi. Yarım əsr ərzində bu sanksiya arxitekturası Yaxın Şərqin enerji və hərbi-siyasi balansını tənzimləyən mexanizmə dönüb.
2015-ci il nüvə sazişi (JCPOA) kompromis kimi görünürdü, amma əslində beynəlxalq təminatların əsas prinsipini pozdu: etimad olmadan nəzarət mexanizmi işləmir. 2018-ci ildə Tramp Obamanın qurduğu sistemi dağıtdı və İran qısa iqtisadi nəfəsdən sonra yenidən blokada vəziyyətinə düşdü. Bu gün JCPOA-nın müddətinin bitməsi status-kvoya qayıdış deyil, yeni dövrün başlanğıcıdır - "post-nüvə İranı" dövrünün, harada ki, nüvə məsələsi texnoloji yox, rejimin sağ qalması məsələsinə çevrilib.
2025-ci ilin İranı: zəif güc, sərt ritorika
Sanksiyaların bərpası fonunda İran iqtisadiyyatı çökmə həddindədir. BVF-nin məlumatına görə, ÜDM artımı cəmi 0,3 faizdir, inflyasiya 37-43 faiz arasında, büdcə kəsiri isə ÜDM-in 7 faizindən çoxdur. Neft ixracı 16 faiz azalıb, rial tarixi minimuma düşüb. Enerji sektorunda 25 min meqavatlıq çatışmazlıq, su təsərrüfatında isə 31 vilayətdən 30-da quraqlıq hökm sürür. İnvestisiyalar yoxdur, infrastruktur dağılıb.
İranın siyasi modeli üç dayağa söykənir: dini hakimiyyət (Vilayət-e Fəqih), repressiv institutlar (Sepah, Bəsic) və xarici təzyiqə qarşı müqavimət ideyası. İqtisadi çöküş və "Hizbullah" kimi müttəfiqlərin zəifləməsi fonunda Xameneinin rejimi daxili nəzarəti daha da sərtləşdirir.
Hərbi baxımdan İran zəifləyib. İsrail və ABŞ-ın Natanz və Fordo obyektlərinə endirdiyi zərbələr nüvə proqramını azı iki il geriyə atdı. Amma Tehranın ritorikasında yeni anlayış peyda olub - "asimmetrik dözümlülük": hərbi potensialı Çin vasitəsilə bərpa etmək və "müqavimət oxunu" (Yəmən, Suriya, İraq, Livan) İsrailə qarşı strateji çəkindirmə aləti kimi qorumaq.
Qərbin təzyiqin yeni formulu
Obamanın "kompromis vasitəsilə cəlbetmə" siyasətindən fərqli olaraq, Tramp administrasiyası "qorxu ilə təzyiq" prinsipinə qayıdır. Trampın Misirdəki çıxışında dediyi "İran təslim olsa, sanksiyalar qaldırıla bilər" fikri ümumi ssenarinin bir hissəsidir. Vaşinqton "dialoqa hazırıq" mesajı verir, amma eyni anda Aralıq dənizinin şərq hissəsində və Fars körfəzində hərbi mövcudluğunu artırır. İsrail, ABŞ-la 2021-2024-cü illərin turbulent dövründən sonra yenidən bərpa olunan ittifaq sayəsində strateji sərbəstlik qazanıb: Tehran tərəddüd edərsə, hərbi arqument dərhal işə düşür.
Beləcə, "güc nümayişi vasitəsilə sülhə məcburetmə" doktrinası dirçəlir. Bu çərçivədə sanksiyalar artıq məqsəd deyil, diplomatik təzyiqin alətidir: iqtisadi şok vasitəsilə Tehranda siyasi dəyişiklik yaratmaq.
Çin faktoru: köhnə rejimin yeni himayədarı
Pekin yeganə dövlətdir ki, həm İran neftini alır, həm də onu diplomatik təcriddən tam xilas edir. 2021-ci ildə imzalanmış 25 illik strateji əməkdaşlıq sazişindən sonra Çin İrandan "Bir Kəmər, Bir Yol" təşəbbüsünün quru marşrutu kimi istifadə edir. Amma bu, xeyirxahlıqdan doğmur. Çin üçün İran Avropaya gedən quru yolun açarı və ABŞ dəniz təsirindən kənar enerji təchizatına nəzarət nöqtəsidir.
Bununla belə, Pekin riskli oyun aparır: İranı elə səviyyədə dəstəkləyir ki, ABŞ-a qarşı təzyiq aləti kimi saxlasın, amma onun avantüralarına şərik olmasın. Bu isə Tehranın vəziyyətini strateji tələyə çevirir. İqtisadi dayaq var, amma hərbi təminat yoxdur. Əgər İran yenidən İsrail və ABŞ hücumlarına məruz qalsa, Pekinin müdaxiləsi real görünmür. Bu, Xameneinin manevr imkanlarını daraldır və daxili qeyri-sabitlik riskini artırır.
Alternativ ssenarilər
Ssenari 1. İdarə olunan destabilizasiya.
ABŞ və İsrail rejimi birbaşa devirmədən, "idarə olunan təzyiq" taktikasını davam etdirəcəklər. Məqsəd - İran iqtisadiyyatını tam tükətmək və Xameneini danışıqlara qayıtmağa məcbur etməkdir. Ehtimal: 50 faiz.
Ssenari 2. Eskalasiya və rejim dəyişikliyi.
Əsas obyektlərə hərbi zərbələr, kiberhücumlar və neft terminallarının blokadası. Daxili böhran kütləvi etirazlara çevrilir. Sepah-a əsaslanan hərbi xunta və ya kollektiv idarə formalaşa bilər. Ehtimal: 25 faiz.
Ssenari 3. Çin protektoratı.
Pekin iqtisadi yardımı artırır və İranı öz istehsal və enerji zəncirinin bir hissəsinə çevirir. Rejim qalır, amma müstəqilliyini itirir. Ehtimal: 20 faiz.
Ssenari 4. Yeni nüvə sıçrayışı.
İran gizli şəkildə uran zənginləşdirməsini bərpa edir, "müdafiəvi nüvə potensialı" yaratdığını nümayiş etdirir və Qərbə yeni saziş diktə etməyə çalışır. Ehtimal: 5 faizdən çox deyil.
Geosiyasi nəticələr
2025-ci ildə İran ətrafında yaranan gərginlik artıq Yaxın Şərq çərçivəsini aşaraq, qlobal təhlükəsizlik və ticarət sisteminin "stress-test"inə çevrilib. Səthdə nüvə proqramı mübahisəsi görünsə də, dərinlikdə mübarizə dəniz yollarına, sığorta risklərinə, enerji balanslarına və texnoloji təchizat zəncirlərinə nəzarət uğrundadır.
1. Dəniz dəhlizləri və sığorta.
Hürmüz boğazı və Bab-əl-Məndəb ətrafında hər bir gərginlik sığorta tariflərini artırır, nəqliyyat məsafələrini uzadır və tanker donanmasının marşrut iqtisadiyyatını dəyişir. Neft ixracatçıları axınları daha uzaq, amma təhlükəsiz marşrutlara yönəldir, idxalçılar isə ehtiyatları artırır, anbar tutumlarını genişləndirir və uzunmüddətli kontraktlara keçir. Nəticədə logistika bahalaşır, bazar isə qiymət enişlərinə daha az həssas olur.
2. Enerji balansı və OPEC+.
İran amili OPEC+ daxilində intizamı və sazişlərin arxitekturasını dəyişir. Sanksiya təzyiqinin artması və ya daxili silkələnmələr ağır neft növlərinin bazar təklifini qeyri-sabit edir. Kartel daxilində Asiya payları uğrunda rəqabət artır. Eyni zamanda, "kölgə" ticarət sxemləri çoxalır, qiymət markerləri şəffaflığını itirir, bu da neft emalı zavodlarının qiymət planlaşdırmasını çətinləşdirir.
3. Asiya idxalçıları və emal sektoru.
Çin və Hindistan qiymət fürsətləri ilə ikinci dərəcəli sanksiyalar riski arasında balans qururlar. Onlar alternativ tədarük portfellərini artırır, neft növlərini şaxələndirir, emal güclərini modernləşdirirlər. Bu, İran asılılığını azaldır, amma eyni zamanda Asiya neft emalı mərkəzlərinin mövqeyini möhkəmləndirir.
4. Avropanın zəif nöqtəsi və qaz logistikası.
Avropa üçün əsas məsələ təkcə neft deyil, həm də LNG axınlarının idarəolunmasıdır. Fars körfəzi zonasında istənilən gərginlik Asiya ilə rəqabəti kəskinləşdirir, mövsümi qiymət sıçrayışlarını dərinləşdirir. Cavab addımı - birgə qaz alış mexanizmləri, uzunmüddətli tolkinq kontraktları, qaz anbarlarının və enerji keçidlərinin genişləndirilməsi, sənayedə enerjiyə qənaət və istehlak idarəçiliyi proqramlarının sürətləndirilməsidir.
5. İsrail və Ərəb monarxiyaları.
İranın proksi şəbəkələri ilə davamlı toqquşma şəraitində İsrail yüksək dəqiqlikli zərbə potensialına və kiberəməliyyatlara söykənəcək. Körfəz monarxiyaları isə hava-raket müdafiə inteqrasiyasını və dəniz patrullarını gücləndirəcəklər. Bu, genişmiqyaslı quru müharibəsinin ehtimalını azaldır, amma dəniz insidentlərini və kiberhücumları artırır.
6. Proksi şəbəkələr və "boz zonalar".
Tehranın zəifləməsi, əksinə, qeyri-leqal şəbəkələrin fəallaşmasına yol aça bilər. Büdcədənkənar maliyyələşən bu qruplar sərhəd nəzarətini çətinləşdirir, qaçaqmal axınlarını artırır, liman və telekommunikasiya xətlərində diversiya riskini yüksəldir.
7. Texnologiya ideologiyaya qarşı.
ABŞ artıq ritorika ilə yox, texnoloji nəzarət vasitəsilə təzyiq göstərir: ixrac rejimləri, ikiqat təyinatlı elektron komponentlər, sığorta və logistika komplayansı. Bu, siyasi səs-küy yaratmır, amma real nəticə verir - çünki İranla işləyən bütün zəncirdə risk iqtisadiyyatını dəyişir.
8. Nüvə yayılma riski.
Əgər danışıqlar çərçivəsi tam çökərsə, regionda "nüvə təminatları" tələbi yaranacaq. Bu, milli yanacaq dövriyyəsi proqramları, üçüncü ölkələrin təhlükəsizlik zəmanətləri və birgə hava-raket müdafiə sistemləri formasında təzahür edə bilər. Nəticə - nüvə silahının yayılmaması rejiminin formal çıxışlar olmadan, faktiki şəkildə aşınması.
9. Rəqəmsal kontur və kibertəhlükəsizlik.
İran asimmetrik təzyiq vasitələrinə çoxdan sərmayə qoyur, o cümlədən rəqiblərinin enerji və maliyyə sektorlarına qarşı kiberhücumlar. Cavab olaraq, ölkələr kritik məlumatları lokallaşdırır, sənaye idarəetmə sistemlərini qapalı rejimə keçirir, proqram təminatı zəncirlərini audita cəlb edirlər. Bu, bahadır, amma domino-effektli pozuntuların qarşısını alır.
10. Sanksiya hüququ və humanitar "klapanlar".
İkincil məhdudiyyətlərin artması beynəlxalq hesablaşmalarda xaos yaradır. Humanitar istisnaların (dərman, ərzaq, təhsil texnologiyaları) standart kanallar vasitəsilə formallaşdırılması sosial sabitliyi qoruyur və paralel, qeyri-şəffaf maliyyə sistemlərinin yaranmasının qarşısını alır.
İran böhranı artıq simvolik güc və ya diplomatik ritual məsələsi deyil.
Bu, XXI əsrin mühəndislik reallığıdır: logistikanın dar boğazları, enerji karkası, hüquqi rejimlər və kiberdayanıqlıq. Münaqişəyə "risklərin idarəedilməsi" problemi kimi baxanlar yeni təhlükəsizlik normalarını müəyyənləşdirəcəklər. Qalanlar isə təsadüflərin, bahalaşan sığortaların və gecəyarı liman xəbərdarlıqlarının girovu olaraq qalacaqlar.
Strateji tövsiyələr
1. ABŞ və Avropa İttifaqı üçün.
Vaşinqton və Brüssel "təzyiq naminə danışıqlar" modelindən imtina etməlidir. Bunun yerinə "nüvə şəffaflıq dəhlizi" lazımdır - MAQATE arxitekturasına inteqrasiya olunmuş daimi yoxlama və monitorinq sistemi. Burada məqsəd cəza yox, etimad olmalıdır. İranın nüvə proqramına nəzarət siyasi konjonkturadan ayrılmalıdır: MAQATE laboratoriyadır, diplomatik oyun meydanı yox. Yalnız bu halda texniki razılaşmalar ideoloji savaşların girovuna çevrilməz.
2. Çin üçün.
Pekin "aktiv neytrallıq" xəttini qoruyub saxlamalıdır: tənzimləmədə iştirak, amma qarşıdurmadan uzaq qalmaq. İran "Bir Kəmər, Bir Yol" layihəsinin mühüm halqasıdır, lakin bu asılılığın hərbi ittifaqa çevrilməsi Avrasiya sabitliyinə zərbə vurar. Çinin strateji marağı - minimal siyasi iştirakla maksimal iqtisadi mövcudluğu saxlamaqdır. O, yeni enerji logistikası arxitekturasının memarı olmalı, köhnə qarşıdurmaların iştirakçısına çevrilməməlidir.
3. Azərbaycan və Türkiyə üçün
Bu gün İran Bakı və Ankara üçün təkcə qeyri-müəyyənlik amili deyil, həm də onsuz regional təhlükəsizlik sisteminin sabit şəkildə qurulmasının mümkünsüz olduğu potensial tərəfdaşdır. Uzun gərginlik dövründən sonra tərəflər münasibətlərdə praqmatik normallaşma mərhələsinə keçid göstərirlər - burada əsas istiqamətlər infrastruktur, ticarət və energetikadır.
Azərbaycan üçün strateji prioritet Tehranın təcridi yox, maraqlar balansıdır. İran böyük tranzit və sənaye potensialına, Fars körfəzinə çıxışa və Cənubi Asiyaya uzanan quru marşrutlara malikdir. "Şimal-Cənub" və "Şərq-Qərb" kimi beynəlxalq nəqliyyat dəhlizləri çərçivəsində birgə inkişaf regionu rəqabət meydanından sinerji məkanına çevirə bilər.
Bu kontekstdə Türkiyə vasitəçi və birləşdirici halqa rolunu oynayır - o, İran iqtisadiyyatını geniş Avrasiya istehsal və logistika zəncirlərinə inteqrasiya edə biləcək yeganə gücdür. Ankara, Bakı və Tehranın enerji dialoqunun dərinləşməsi, qaz və neft kəmərlərinin birləşdirilməsi, ortaq sənaye zonalarının və logistika qovşaqlarının yaradılması tədricən siyasi baryerlərin aradan qalxmasına şərait yaradır.
Praqmatizm yeni diplomatiya forması olur. Sanksiya təzyiqi və geosiyasi qarışıqlığın artdığı bir dövrdə proqnozlaşdırıla bilən münasibətlərə ehtiyac daha çox hiss olunur. Azərbaycan-İran münasibətlərinin normallaşması qarşılıqlı suverenliyə və maraqlara hörmət prinsipləri üzərində qurulan konstruktiv əməkdaşlığın nümunəsinə çevrilə bilər.
Bakı üçün bu, kompromis deyil, rasional hesablamadır: İranla sabit tərəfdaşlıq cənub istiqamətində riskləri azaldır, Azərbaycanın regional mərkəz kimi müstəqil mövqeyini gücləndirir və tranzit infrastrukturunun modernləşdirilməsi ilə rəqəmsallaşdırılmasına resurs yönəltməyə imkan verir.
Beləliklə, Azərbaycan və Türkiyənin yeni strategiyası İranı kənara itələmək yox, onu qarşılıqlı fayda sisteminə cəlb etmək üzərində qurulub. Regionun real gücü artıq sərhədlərlə deyil, inteqrasiyanın dərinliyi ilə ölçülür. Və inteqrasiya nə qədər dərin olsa, Avrasiyanın gələcəyi bir o qədər davamlı olacaq.
4. İran üçün
Tehran bu gün elə bir həddə çatıb ki, ideologiya artıq xilas etmir, əksinə, dağıdır. Siyasi model dəyişmədən və texnokratik, rasional iqtisadi sistemə keçid olmadan sağ qalmaq mümkün deyil.
Yeganə çıxış yolu - dünya sisteminə yenidən inteqrasiya: ekspansionist doktrinalardan imtina, şəffaf ticarət siyasətinə keçid və beynəlxalq institutlarla əlaqələrin bərpası. İran özünü sivilizasiyalar arasında körpü kimi bərpa etməlidir, divar kimi yox.
5. Beynəlxalq institutlar üçün
Qlobal sistemə yeni hüquqi mexanizm lazımdır - "sanksiya hüququ" konsepsiyası. Hazırda sanksiyalar çox vaxt mənasını itirir, təzyiq vasitəsi olmaqdan çıxıb, humanitar əlaqələri dağıdan faktora çevrilir.
Tələb olunan budur: iqtisadi məcburiyyətlə humanitar nəticələri bir-birindən ayıran hüquqi çərçivə. Qida, dərman, texnologiya və təhsil siyasi qərarların girovu ola bilməz. BMT və ÜTT himayəsində kodlaşdırılmış "sanksiya kodeksi"nin yaradılması beynəlxalq məsuliyyət etikası istiqamətində ciddi addım olacaq.
2025-ci ilin İranı - artıq nüvə dövlətinin kölgəsi deyil, tarix və sağ qalma arasında balans axtaran bir ölkədir. Onun taleyi yeni dövrün lakmus kağızına çevrilib: burada güc artıq başlıqların sayına görə yox, mikroçiplərin istehsalına görə ölçülür; ölkənin siyasi çəkisi fanatik orduların sayına yox, infrastrukturun keyfiyyətinə, internet sürətinə və energetikanın dayanıqlığına görə müəyyənləşir.
İslam Respublikası ədalətli Şərq arzusuyla qlobal modernləşmə qorxusu arasında donub qalıb. O, sivilizasiya seçiminin astanasındadır. Bu seçim nə dini, nə də ideoloji xarakter daşıyır - bu, texnoloji seçimdir. Əgər ali rəhbərlik gələcəyi yaradıcılıq yox, müdafiə prizmindən görməyə davam edərsə, İran öz inqilablarının muzeyinə çevrilmək riski daşıyır - gözəl, qürurlu, amma cansız muzeyə.
Bu arada, regionda artıq yeni, praqmatik oyunçular nəsli formalaşır - Türkiyə, Azərbaycan, Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ. Onlar çoxdan anlayıblar ki, XXI əsrdə neft təsir aləti yox, biliklərə sərmayə mənbəyidir. Bu ölkələr rəqəmsal ekosistemlərə, yaşıl enerjiyə, peyk proqramlarına, süni intellektə və texnoloji inkişaf infrastrukturuna sərmayə qoyurlar.
İran isə, böyük insan potensialına və dərin intellektual ənənələrinə baxmayaraq, hələ də öz üsyankarlığını sübut etməyə resurs sərf edir, halbuki dünyanın yeni memarı ola bilərdi.
Bu gün Tehranın taleyi bütün regionun aynasıdır. Kim birinci başa düşsə ki, gələcək uğrunda mübarizə döyüş meydanında yox, laboratoriyalarda və texnoparklarda gedir, məhz o, yeni güc mərkəzinə çevriləcək. Qalanlar isə tarix səhifələrində qalacaq - keçmiş uğrunda döyüşənlər kimi, gələcəyin artıq başladığını görmədən.
Milli.Az