2021-ci il avqustun 15-də taliblər bir güllə atmadan Kabula daxil oldu. Prezident Əşrəf Qəni ölkəni tərk etdi, aeroportdakı o məşhur kadrlar - ABŞ təyyarələrinin şassisinə sarılan çaşqın insanlar - bütöv bir dövrün simvoluna çevrildi. 2001-ci ilin 11 sentyabrından sonra başlayan ABŞ əməliyyatı 20 ildən sonra alçaldıcı sonluqla bitdi. Brown Universitetinin araşdırmasına görə, Əfqanıstan müharibəsinə və ona bağlı əməliyyatlara 2,3 trilyon dollar xərclənmişdi. 2400 amerikalı əsgər, təxminən 4 min muzdlu döyüşçü, 66-69 min əfqan təhlükəsizlik qüvvəsi və azı 47 min mülki şəxs həyatını itirdi.
Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:
2020-ci ildə imzalanan Doha razılaşması ABŞ-ın çıxışı üçün əsas sənəd oldu. Amerikalılar qoşunlarını geri çəkməyi, taliblər isə terrorçulara dəstək verməməyə və danışıqlara oturmağa söz vermişdilər. Amma vədlər kağız üzərində qaldı. 2025-ci ildə Anas Haqqani açıq dedi ki, "bu, ABŞ-ın imzalanmış məğlubiyyəti idi".
Elitanın qaçışı və korrupsiya ittihamları
Əşrəf Qəninin qaçışı respublikanın dağılmasının ən bariz rəmzi oldu. Onu 169 milyon dollar nağdı ölkədən çıxarmaqda suçladılar. Qəni bunu rədd etsə də, ABŞ audit hesabatları göstərdi ki, məbləğ çox şişirdilmişdi: pullar daşınmışdı, amma o qədər yox. Bununla belə, əfqan cəmiyyətində Qəni korrupsioner elitanın vətəni atıb qaçan siması kimi yadda qaldı.
Yeni reallıq: taliblərin hakimiyyəti və xarici əlaqələr
Kabula nəzarət götürüldükdən sonra ölkə üçqat təzyiq halqasına düşdü:
Siyasi - beynəlxalq legitimliyi olmayan "Əfqanıstan İslam Əmirliyi" quruldu. Qərb tanımaqdan imtina etdi, amma Çin 2023-cü ildə ilk olaraq səfir göndərdi, BƏƏ diplomatik nümayəndəlik açdı, 2025-ci ilin iyulunda isə Rusiya talibləri rəsmi olaraq tanıdı.
İqtisadi - ABŞ banklarında dondurulmuş 7 milyard dollarlıq aktivlər. Onun 3,5 milyardı İsveçrədə yaradılmış xüsusi fonda yönləndirilib, beynəlxalq strukturlar tərəfindən idarə olunur.
Sosial - Əfqanıstan bu gün dünyada yeganə ölkədir ki, qadınlara orta və ali təhsil qadağan edilib, dövlət idarələrində və humanitar təşkilatlarda işləmək hüquqları kəsilib.
İqtisadiyyat: çöküş və zəif sabitləşmə
2021-ci ildə ÜDM 20 faizdən çox azaldı, 2022-də daha 6 faiz. 2023-dən etibarən təqribən 2,5 faiz artım qeydə alınsa da, bu bərpa yox, sadəcə dərin böhrandan sonra yerdə saymaqdır. İqtisadiyyatı əsasən diasporadan gələn pul köçürmələri və humanitar yardımlar ayaqda saxlayır.
Xüsusi mövzu - narkotiklər. 2022-ci ildə xaşxaş əkini qadağan edildikdən sonra əkin sahələri 95 faiz azaldı: 233 min hektardan cəmi 10,8 min hektara. Bu, kəndliləri 1 milyard dollardan artıq gəlirdən məhrum etdi, dünya heroin bazarı "çatışmazlıq" yaşadı və sintetik narkotiklərin yayılması sürətləndi.
BMT məlumatına görə, 12 milyondan çox əfqan kəskin aclıqla üz-üzədir. 2025-ci ildə Dünya Ərzaq Proqramı maliyyə çatışmazlığı səbəbindən hər ay cəmi 1 milyon nəfərə yardım edə bilir. İşə deportasiya dalğaları da qarışır: təkcə 2024-cü ildə İrandan və Pakistandan 1,3 milyon əfqan geri qaytarıldı və ya qovuldu. Sağlamlıq sistemi də çökür: onlarla klinika bağlanıb, qızılca və malyariya epidemiyaları yayılıb.
Müharibənin yerini "aşağı intensivlikli" zorakılıq tutub. Ölkədə "İŞİD-Xorasan" hücrəsi fəaldır, tez-tez terror aktları törədir. BMT missiyası keçmiş təhlükəsizlikçilərə qarşı məhkəməsiz qətlləri, kütləvi həbsləri və mətbuat üzərinə təzyiqləri sənədləşdirir. 2025-ci ildə hökumət interneti ölkə üzrə bloklamağa başladı. Bu, təkcə media və insan haqları üçün yox, həm də humanitar missiyalar və pul köçürmələri üçün ölümcül zərbə oldu.
"Taliban" və həyata keçməyən vədlər
Dörd il öncə taliblər özlərini "mötədil" göstərməyə, amnistiya elan etməyə and içirdilər. Nəticədə ortaya "əxlaq qanunları" adlı kodifikasiya çıxdı: qadınlara orta və ali təhsilin qadağan olunması, əksər peşələrdən və ictimai məkanlardan uzaqlaşdırılma; kişilərə isə geyimdən tutmuş saqqal və saç formasına qədər zorla qaydalar tətbiq olundu, "səhv" görünüşə görə saxlanmalar başladı. BMT və hüquq müdafiəçiləri baş verənləri açıq şəkildə "gender aparteidi" adlandırır. BMT ekspertlərinin sözləri ilə desək, "miqyas dəhşətlidir" - çünki bu basqıların fonunda eyni vaxtda milyonlarla insanın zorla qaytarılması prosesi gedir.
Rəqəmlər inadkardır. BMT-nin Əfqanıstan üzrə missiyası 2024-2025-ci illərdə qadağaların ardıcıl şəkildə genişləndirildiyini sənədləşdirib; BMT agentlikləri və beynəlxalq media isə kişilərin üzdə saqqal qırxmağa görə həbsini, bərbərlərin saxlanmasını, saqqalsız olduqları üçün yüzlərlə təhlükəsizlik əməkdaşının işdən qovulmasını qeydə alır. Bunlar "lokal epizod" yox, sistemin özüdür.
Dünya Bankı bildirir: 2021-ci ildə 20,7 faiz, 2022-ci ildə daha 6,2 faiz çöküşdən sonra əfqan iqtisadiyyatı hələ də böhrandan öncəki səviyyədən dörddə bir aşağıdır. 2024-cü ildəki zəif canlanma - təqribən 2,5-2,7 faiz - mənzərəni dəyişmir. BMT İnkişaf Proqramı hələ 2021-ci ildə xəbərdarlıq etmişdi: əhalinin 97 faizi yoxsulluq həddindən aşağı düşə bilər. Bu hədd gözləniləndən də tez reallığa çevrildi. 2025-ci ildə artıq 22,9 milyon nəfər - ölkə əhalisinin yarısı - humanitar yardıma möhtacdır, amma maliyyələşmə ildən-ilə azalır.
Uşaqların qidası - yalan danışmayan göstərici
UNICEF xəbər verir: Əfqanıstan dünyada xroniki qidalanma çatışmazlığının ən yüksək göstəricilərindən birinə sahibdir. 5 yaşınadək uşaqların 41-45 faizi inkişafdan qalır, 10 faizdən çoxu isə tam qidalanma aclığı çəkir. Bu, sadəcə rəqəm deyil - bütöv bir nəslin sındırılmış taleyidir. Vəziyyət isə ərzaq yardımlarının kəsilməsi fonunda daha da ağırlaşır.
ABŞ prezidenti Donald Trampın administrasiyası 2025-ci ilin yayında əfqanlar üçün müvəqqəti müdafiə statusunu (TPS) dayandırdı. Təxminən 11-12 min nəfər deportasiya riski altındadır. Almaniya isə üç illik fasilədən sonra 2024-cü ilin avqustunda 28 əfqanı, 2025-ci il iyulun 18-də isə daha 81 nəfəri geri göndərdi. Avropada minlərlə insan üçün deportasiya mexanizmlərinin genişləndirilməsi real müzakirə mövzusuna çevrilib.
Diplomatik boşluq və narkotik dilemması
İzolasiya tam deyil: 2025-ci il iyulun 3-də Rusiya Kabildəki de-fakto hakimiyyəti rəsmi olaraq tanıdı. Amma dünyanın əksər dövlətləri hələ də sadəcə texniki təmaslarla kifayətlənir. Paralel olaraq "narkotiklərlə mübarizə"nin nəticələri ikili mənzərə yaradır: 2022-ci ildə dini qadağadan sonra xaşxaş əkinləri 95 faiz azalmışdı, 2023-də bu göstərici tarixən minimal həddə düşdü, 2024-də cüzi artım olsa da, hələ də əvvəlki səviyyənin çox-çox aşağısındadır. Eyni zamanda metamfetamin istehsalı və qaçaqmalçılığı kəskin artıb. Avropa üçün bu heroinin sintetiklərlə əvəzlənməsi riskini, Əfqanıstan üçün isə milyardlarla dollarlıq kənd təsərrüfatı gəlirinin alternativsiz itirilməsini deməkdir.
Acı reallığın sadə düsturu
Dağıdılmış iqtisadiyyata, "əxlaq qanunları" ilə idarə olunan bir dövlətə, kəsilmiş humanitar büdcəyə milyonlarla insanın zorla qaytarılması yalnız yeni faciələr doğura bilər. BMT Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığı açıq xəbərdarlıq edir: "indiki şəraitdə məcburi qaytarılmalar həssaslığı artıracaq və yeni sabitsizlik dalğası doğura bilər". Əfqanıstan yenidən miqrasiya, qara bazarlar və potensial terror ocağına çevrilir - bunu yaradan coğrafiya yox, ardıcıl qərarlar və hərəkətsizlikdir.
Və bəli, 2021-ci ilin dərsi acı, amma sadədir. İmperiyalar trilyonlar xərcləyə, institutlar və ordular qura bilər, amma hakimiyyət korrupsiyaya, zorakılığa və xarici pullara söykənirsə, bir neçə günün içində çökür. Ödənişi isə elita yox, sərhəddə növbəyə düzülən, heç kimin gözləmədiyi "evlərinə" qaytarılan sadə insanlar verir.
2021-ci ilin avqustunda Taliban Kabula qayıdanda "yumşaq idarəçilik" vədləri çox tez havaya sovruldu. Cəmi dörd il ərzində ölkə məhdudiyyətlərin memarlığına çevrildi - şəxsi azadlıqlardan tutmuş iqtisadiyyata və humanitar yardıma qədər. Hətta dilin özündə ban sözü rejimin koduna çevrildi: qadağa üsul, qadağa dil, qadağa məqsəd oldu.
Qadınlar sistemli "hədəf" kimi
2024-2025-ci illərə gələndə Əfqanıstan dünyanın yeganə ölkəsi olaraq qalırdı ki, qızlara və qadınlara orta və ali təhsil almaq institusional şəkildə qadağan olunmuşdu. YUNESKO-nun məlumatına görə, məktəb və universitetlərdən təxminən 1,4 milyon qız sıxışdırılıb çıxarıldı. Bu siyasət açıq şəkildə "qlobal anomaliya" adlandırıldı.
Qadağalar mərhələ-mərhələ genişləndi: 2022-ci ilin noyabrında qadınların park və idman zallarına girişi bağlandı, səfər və bir sıra idarələrə baş çəkmək üçün mütləq məhrəm şərti tətbiq olundu. Qadınlar nazirliyi isə ləğv edilərək yerinə "fəziləti təbliğ və əyrilikdən çəkindirmə" qurumu yaradıldı - rejimin bütün göstərişlərini ötürən həmin əxlaq idarəsi.
2022-ci ilin dekabrında taliblər qadınların QHT-lərdə işləməsini qadağan etdilər; 2023-cü ilin aprelində bu məhdudiyyətlər BMT əməkdaşlarına da şamil olundu. Bu addım humanitar proqramları iflic etdi - xüsusən səhiyyə, uşaqların müdafiəsi və yardımın paylanması sahələrində qadınların iştirakı həyati əhəmiyyət daşıyırdı. Ən çox zərbə isə ən həssas təbəqələrə dəydi.
2023-cü ilin yayında gözəllik salonlarının bağlanması qadın məşğulluğuna ağır zərbə vurdu. On minlərlə qadın işini itirdi, yüz minlərlə ailə isə yeganə nağd gəlir mənbəyindən məhrum oldu. Human Rights Watch kütləvi iş yerlərinin itirildiyini və ev təsərrüfatlarında yoxsulluğun sürətlə artdığını sənədləşdirdi.
2024-cü ildə de-fakto hakimiyyət "mənəvi nəzarəti" qanunlaşdırdı. Onun tətbiqi qadınların əsassız saxlanmasına, hətta səs və üzdən istifadəyə məhdudiyyətlərə gətirib çıxardı. Xidmət müəssisələrində məhrəmsiz qadınlara xidmət göstərilməməsi kimi hallar normaya çevrildi. Bunlar təsadüfi sərəncamlar yox, bütöv bir sistemdir.
İkiüzlülük və "əxlaq polisi"
Bu qaydaların icrasında açıq-aşkar ikili standartlar görünür. Beynəlxalq missiyalar mütəmadi reydləri, qadınların "əxlaq naminə" əsassız saxlanmalarını, klinikalara və bizneslərə təzyiqləri sənədləşdirir. Yerli səviyyədə isə əlavə qadağalar tətbiq olunur - qadınların hərəkət azadlığından tutmuş qəfil "tərbiyələndirmə" kampaniyalarına qədər.
Kişilər də nəzarət altındadır, sadəcə daha yumşaq formada. 2024-cü ildə Əxlaq Nazirliyi 280-dən çox təhlükəsizlik əməkdaşını "saqqalsızlığa görə" işdən çıxardı, "əxlaqsız əməllərə" görə 13 min saxlanmanı rəsmən hesabatlara daxil etdi. Dövlət qulluqçularına yumruq boyda saqqal saxlamaq və icbari kollektiv namazlar tapşırıldı.
Media və ictimai məkan: üzlər əvəzinə sükut
2021-ci ilin noyabrından "media qaydaları" qüvvədədir: telekanallara qadınların iştirak etdiyi dramların nümayişi qadağan olunub. 2022-ci ildə aparıcılar efirdə üzlərini örtməyə məcbur edildi. Küçələrdə bilbord və vitrinlərdə qadın şəkilləri boyanır, xəbər lentlərində isə üzlər yoxa çıxır, onların yerini "neytral" təsvirlər tutur. Bu, estetika deyil - görünməzlik siyasətidir.
İqtisadiyyat: "insansız artım"
Dünya Bankının hesablamalarına görə, 2024-cü ildə Əfqanıstanın ÜDM-i ardıcıl ikinci dəfə 2,5 faiz artdı. Amma bu "artım" əhalinin rifahına çevrilmədi: zəif sənaye və xidmət sektoru, xarici yardımın azalması, ixrac baryerləri öz sözünü dedi. İnkişaf proqramları əhalinin 75 faizinin "subsistent təhlükəsizsizliyini" təsbit edir - üçdə dördü elementar qida və xərclərini qarşılaya bilmir. Bu, xətti yoxsulluq yox, birbaşa sağ qalma mübarizəsidir.
Aclıq isə dərinləşir. Humanitar agentliklərin qiymətləndirməsinə görə, 2025-ci ilin mart-aprelində 12,6 milyon nəfər ərzaq böhranı və ya fövqəladə aclıq səviyyəsində idi. Ümumilikdə isə 22,9 milyon insan yardıma möhtacdır.
Xaşxaşda kəskin "mənfi" və təhlükəli əvəzlər
2022-ci ilin aprelində xaşxaş əkini qadağan olundu, 2023-cü ilə gələndə sahələr və istehsal 95 faiz çökdü. 2024-də cüzi artım müşahidə olunsa da, hələ də böhrandan əvvəlki səviyyənin qat-qat aşağısındadır. Nəticə - kənd təsərrüfatı ailələri üçün 1 milyard dollardan çox itki və sintetik narkotiklərə keçid meyli.
BMT-nin Narkotiklər və Cinayətkarlıq İdarəsi xəbərdarlıq edir: heroin bazarı daraldıqca Əfqanıstandan metamfetamin axını sürətlə böyüyür. 2016-2021-ci illərdə müsadirələr 12 dəfə artmışdı. Əfədra bitkisi və ucuz prekursorlar istehsal üçün baza rolunu oynayır. 2024-cü ildə sahələrin bir qədər artmasına baxmayaraq, 2022 ilə müqayisədə ölçülər müqayisə olunmaz dərəcədə kiçikdir. Təhlükə heroinin "qayıdışında" deyil, narkoticarətin sintetik seqmentə sürüşməsindədir.
Hüquq və məsuliyyət: Haaqa presedenti
2025-ci il iyulun 8-də Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi Taliban rəhbərlərindən ikisi - o cümlədən Hibatulla Axundzadaya - qarşı qadın və qızların sistemli təqibi ilə bağlı "bəşəriyyətə qarşı cinayətlər" ittihamı ilə həbs orderi çıxardı. Bu, tarixdə ilk dəfədir ki, "gender təqibi" bu miqyasda mövcud rejimə qarşı cinayət kimi tanındı.
De-fakto XİN isə sərt şəkildə ittihamları rədd etdi və Qərbi "ikiüzlülükdə" suçladı. Amma hüquqi mənzərə aydındır: beynəlxalq hüquq ilk dəfə epizodik hallar yox, qadınların hüquqlarının sistemli şəkildə məhdudlaşdırılmasını bəşəriyyətə qarşı cinayət kimi təsnif etdi.
Əfqanıstan rəqəmlərdə və faktlarda
Bu gün Əfqanıstan - BMT-nin 2024-cü il məlumatına görə əhalisinin 97 faizi yoxsulluq həddindən aşağı yaşayan, 28 milyona yaxın insanın humanitar yardıma möhtac olduğu ölkədir. Qadınlar - əhalinin yarısı - faktiki olaraq ictimai həyatın kənarına sıxışdırılıb. ABŞ və Avropa İttifaqı da daxil olmaqla beynəlxalq ictimaiyyət taliblərlə əməkdaşlığa müxtəlif məhdudiyyətlər qoysa da, sərt sanksiyalara tələsmir. Çünki sərt addımlar humanitar böhranı daha da dərinləşdirə bilər.
Moskva tanıdı - növbəti kim olacaq?
2025-ci ilin iyulunda Rusiyanın Əfqanıstan İslam Əmirliyini rəsmi şəkildə tanıması Mərkəzi Asiyada qüvvələr balansını dəyişdi və dünya paytaxtlarında geniş müzakirələr doğurdu. Kreml Əfqanıstan səfirliyi üzərində şahadə yazılı ağ bayraq qaldırmaqla reallığı rəsmiləşdirdi: Taliban artıq "qanundan kənar hərəkat" deyil, Moskvanın işləməyə hazır olduğu legitim hakimiyyətdir. Bu addım, hələ aprel ayında Rusiya Ali Məhkəməsinin Talibanı 2003-cü ildən bəri olduğu terror təşkilatları siyahısından çıxarmasının məntiqi davamı idi.
Amma Moskva bu yola çıxan ilk dövlət deyil. Hələ 2022-2023-cü illərdə Qazaxıstan və Qırğızıstan Kabulla təmaslarda bir sıra məhdudiyyətləri aradan qaldırmışdılar. Mərkəzi Asiyada reallığı qəbul etdilər: taliblər bu dəfə qayıdıb və uzun müddət buradadırlar. BMT-nin məlumatına görə, Əfqanıstan ərazisinin 95 faizindən çoxu onların nəzarətindədir, silahlı qüvvələrinin sayı isə 100 min nəfəri keçir. Beynəlxalq sanksiyalar hakimiyyət sistemini dağıtmaq əvəzinə gücləndirdi və Talibanı ölkədə yeganə güc mərkəzinə çevirdi.
Özbəkistanın xüsusi rolu
Yeni Əfqanıstanın tanınması məsələsində xüsusi yer tutan ölkə isə Özbəkistandır. Prezident Şövkət Mirziyoyev regionda ilk lider kimi Taliban nümayəndə heyətini Daşkənddə qəbul etdi. Özbəkistan Kabulu yalnız təhdid mənbəyi yox, həm də perspektivli tərəfdaş kimi görür. 2024-cü ildə iki ölkə arasında ticarət dövriyyəsi 1,3 milyard dollara çatdı, 2025-ci ilin sonuna isə bu rəqəm 2 milyarda yüksəlməlidir. Termizdə 2022-ci ildən fəaliyyət göstərən Beynəlxalq Ticarət Mərkəzinə əfqanlar 15 gün müddətinə vizasız girə bilirlər. Burada mağaza icarəyə götürür, müqavilə bağlayır, biznes qururlar.
Əlbəttə, kazus da olur. 2024-cü ildə əfqan mediası taliblərin Termizdə konsert və musiqini qadağan etmək istədiyini yazdı. Sonradan Özbəkistan XİN bu xəbərləri təkzib etdi. Amma 2025-ci ildə gerçək məhdudiyyət tətbiq olundu: 40 yaşdan aşağı əfqan qadınlarına bazarı ziyarət etmək yasaqlanıb. Yerli tacirlərin sözlərinə görə, alıcı axını üçdə bir azaldı, satış həcmi isə 20 faiz gerilədi.
Buna baxmayaraq əməkdaşlıq davam edir. Kabul Transəfqanıstan dəmir yolunun tikintisini strateji layihə adlandırır. Bu xətt Özbəkistanı Əfqanıstan üzərindən Pakistan və Ərəb dənizi limanlarına bağlayacaq. Asiya İnkişaf Bankının hesablamalarına görə, marşrutun reallaşması regionun ticarət dövriyyəsini ildə 6 milyard dollar artıracaq və Əfqanıstanı tranzit qovşağına çevirəcək.
Kimlər qoşula bilər?
Rusiya, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan - bu az deyil. İndi sual başqadır: növbəti kim olacaq? Üfüqdə Türkmənistan və İran görünür. Türkmənistan elektrik və qaz ixracında Əfqanıstan üzərindən yeni marşrutlara maraqlıdır. İran isə artıq bu ölkəyə yanacaq və ərzaq göndərir. İstisna deyil ki, onilliyin sonuna qədər tanınma xəritəsi daha sıx və rəngarəng olacaq.
Bir həqiqət aydındır: Talibanın beynəlxalq təcridi artıq dağılır. Region ölkələri məcburiyyət qarşısında körpülər qurur, divarları yox. Bu isə o deməkdir ki, Əfqanıstan böyük geosiyasi oyuna qayıdır - təhlükəli, amma real oyunçu kimi. Onu görməməzlikdən gəlmək artıq mümkün deyil.
Milli.Az