London rəsmi şəkildə təsdiqlədi: Böyük Britaniya ilə Azərbaycanın münasibətləri strateji tərəfdaşlıq səviyyəsinə qaldırıldı. Bu qərar Avropa məsələləri üzrə nazir Stiven Dautinin Bakıya səfərinin, ali səviyyədə keçirilmiş bir sıra görüşlərin və 25 avqustda baş tutmuş altıncı Strateji Dialoq raundunun nəticəsi oldu. Müzakirələrin mərkəzində Azərbaycan ilə Ermənistan arasında sülh prosesi, regional təhlükəsizlik məsələləri, həmçinin artım, təhsil və iqlim gündəliyinə dair ortaq prioritetlər dayanırdı. Beləliklə, tərəflər siyasi bəyanatların real layihələrə və maliyyə alətlərinə çevrildiyi formulu rəsmiləşdirdilər.
Hadisələrin gedişini izah edən bir neçə amil var. Cənubi Qafqaz, Bakının əsas Qərb paytaxtları ilə intensivləşən təmasları və Avropadakı enerji böhranı fonunda, geosiyasət ilə iqtisadiyyatın vahid bir konturda birləşdiyi məkan oldu. London üçün statusun yüksəldilməsi həm Bakı ilə İrəvan arasındakı danışıqlar prosesini dəstəkləmək, həm regional təhlükəsizliyin dayanıqlığını gücləndirmək, həm də Rusiyanın Ukraynaya qarşı müharibəsinin yaratdığı dalğalanmaları minimuma endirmək üsuludur. Əsas amillərdən biri isə Avropanın enerji təhlükəsizliyi olaraq qalır: 2022-ci ildə qəbul edilmiş çərçivə sənədinə görə, Azərbaycanın Avropa İttifaqına qaz ixracının 2027-ci ilə qədər illik 20 milyard kubmetrə çatdırılması nəzərdə tutulub. Məhz bu hədəf Avropa paytaxtlarını Azərbaycanla əlaqələri möhkəmləndirməyə sövq edir. Britaniya üçün bu yanaşma həm qitədəki müttəfiqləri dəstəkləmək, həm də qlobal enerji arxitekturasında öz mövqelərini gücləndirmək deməkdir.
Burada söhbət yalnız şüarlardan yox, konkret mexanizmlərdən gedir. Ən başlıca alət Böyük Britaniyanın ixrac kredit agentliyi "UK Export Finance"dir (UKEF). 2025-ci ildə onun həcmi 80 milyard funt-sterlinqə çatdırılıb. Bu isə bəyanatları real layihələrə çevirməyə imkan verir: UKEF ixrac əməliyyatlarını sığortalayır və kreditləşdirir, kapitalın dəyərini azaldır, maliyyələşmə müddətlərini uzadır. Azərbaycan üçün bu, Britaniya texnologiyaları və standartlarından istifadə etməklə infrastruktur, logistika və sənaye layihələrini genişləndirmək imkanı deməkdir. Artıq ilk nümunə reallaşıb - Milli Aviasiya Akademiyası və "Silk Way West" üçün pilot hazırlığında istifadə olunacaq aviasiya trenajoru maliyyələşdirilib. Vacib məqam odur ki, bu layihə qeyri-xammal sektoruna aiddir, diversifikasiyanın və yüksək texnologiyalı sahələrə çıxışın simvoludur. Bakı üçün isə bu, uzunmüddətli və ucuz maliyyə resurslarına çıxış, risklərin sığortalanması və Britaniya keyfiyyət və təhlükəsizlik standartlarına inteqrasiya deməkdir.
Enerji bloku tərəfdaşlığın əsasını təşkil edir. London-Bakı əməkdaşlığı 1990-cı illərdə bp ilə formalaşan baza üzərində dayanır. AÇG-də yeni dəniz platforması - "Azeri Central East" layihəsinin işə salınması neft profilini sabitləşdirir, təxminən 2,9 milyard dollarlıq "Şahdəniz" kompressiya layihəsinin təsdiqlənməsi isə aşağı təzyiqli qaz ehtiyatlarının çıxarılmasına və ixrac potensialının qorunmasına yönəlib. Paralel olaraq yeni quyuların qazılması planlaşdırılır. Bu o deməkdir ki, Avropa və Britaniya qarşıdakı illərdə təkcə tarixi "Əsrin müqaviləsi" çərçivəsində deyil, həm də yeni mühəndislik sərmayələrinin hesabına qaz alacaqlar. Başqa sözlə, strateji tərəfdaşlıq yalnız şüarlara deyil, real molekullara və dəqiq tərtib olunmuş təchizat qrafikinə söykənir.
Ayrı bir istiqamət isə nəqliyyat və logistika sahəsidir. Böyük Britaniya Orta Dəhlizə Avropa ilə Asiya arasında alternativ marşrut kimi diqqətlə baxır. Azərbaycan üçün bu, dəmir yolu və liman infrastrukturunun modernləşdirilməsi, eləcə də "yumşaq infrastrukturun" inkişafı - rəqəmsal logistika, gömrük uyğunluğu, sığorta və bank məhsulları üçün tələbin artması deməkdir. London bu dəhlizi davamlı və proqnozlaşdırıla bilən etmək niyyətindədir. Praktiki baxımdan söhbət əsas qovşaqların yenilənməsindən, rəqəmsal standartların tətbiqindən və Xəzər dənizində gəmiçiliyin dəmir yolu marşrutları ilə sinxronizasiyasından gedir. Britaniya şirkətləri üçün isə bu, qlobal logistikanın bir hissəsinə çevrilən layihədə möhkəmlənmək imkanıdır.
Nəhayət, humanitar və təhsil ölçüsü. "Chevening" proqramları, bərpa olunan enerji üzrə birgə magistr proqramları, mühəndislik kursları və təcrübə mübadilələri ölkələr arasında insan körpüsü yaradır. Məhz bu layihələr vasitəsilə təhlükəsizlik, keyfiyyət və risklərin idarə olunması standartları ən sürətli şəkildə yayılır. London üçün bu, Azərbaycanın britaniya institut mühitinə uzunmüddətli bağlanmasının vasitəsidir. Bakı üçün isə bu, qlobal istehsal və texnoloji zəncirlərə təbii şəkildə inteqrasiya olunacaq kadrların hazırlanması imkanıdır.
Britaniya ilə Azərbaycanın strateji tərəfdaşlığı sadəcə bəyanat deyil, maliyyə, energetika, logistika və təhsili birləşdirən praktik konstruksiyadır. Onun mahiyyəti ondadır ki, hər bir tərəf konkret fayda qazanır: Bakı - resurslara və texnologiyalara çıxış əldə edir, London isə dayanıqlı enerji təchizatı kanalı və Cənubi Qafqazın yeni konfiqurasiyasında möhkəmlənmək imkanı qazanır. Əsas nəticə budur ki, tərəfdaşlıq kağız üzərində deyil, uzunmüddətli gündəliyi müəyyənləşdirən real layihələrdə işləyir.
İqtisadi tərəfdaşlıq bloku təkcə bəyanatları deyil, konkret rəqəmləri də nümayiş etdirir. 2025-ci ilin ilk rübünün sonuna olan dörd rüblük göstəricilərə görə, Böyük Britaniya ilə Azərbaycanın ümumi ticarət dövriyyəsi təxminən 888 milyon funt təşkil edib. Bunun 723 milyonu Britaniya ixracının, 165 milyonu isə Azərbaycanın ixracının payına düşüb. Saldo London üçün müsbət olub - 558 milyon funt. Ticarət strukturunda xidmətlərin - mühəndislik, təhsil, peşəkar servislər, eləcə də mürəkkəb avadanlıq tədarükünün xüsusi çəkisi böyükdür. Strateji səviyyəyə keçidlə birlikdə üç istiqamətdə artım gözlənilir:
1. Enerji mühəndisliyi və servis xidmətləri - dəniz obyektlərinin istismarı və modernləşdirilməsi, qaz kompressiyası, yataqların rəqəmsal əkizləri və səmərəlilik nəzarəti;
2. Nəqliyyat və rəqəmsal logistika - Orta Dəhlizin qovşaqlarının layihələndirilməsi, "ağıllı" anbarlar, sığorta, logistika sistemlərinin kiberdayanıqlığı və komplayens;
3. Təhsil və kadr hazırlığı - aviasiya sahəsindən mühəndislik magistr proqramlarına, birgə laboratoriyalara və elmi mərkəzlərə qədər, habelə ixtisasartırma proqramlarının standartlaşdırılması.
Ayrı bir istiqamət isə britaniya şirkətlərinin Şuşa və Naxçıvandakı memarlıq-şəhərsalma layihələridir. Bu, həm britaniya ekspertizasına etimadın simvolu, həm də UKEF-in yüklənməsi üçün kanal olmaqla yanaşı, turizm, kreativ sənayelər və xidmət sahələrinin qovuşduğu yeni şəhər mühitinin nümunəvi standartlarının yaradılması addımıdır.
İqtisadi artımın karkası təhlükəsizlikdir. Stiven Dautinin Bakıda Prezident İlham Əliyev, Prezidentin köməkçisi Hikmət Hacıyev və xarici işlər naziri Ceyhun Bayramovla görüşləri müdafiə, kiberdayanıqlıq, narkotiklərə qarşı fəaliyyət və konsulluq dəstəyi sahələrində əməkdaşlıq üçün yeni çərçivələri təsdiqlədi. Bakı ilə İrəvan arasında sülh prosesinə dəstəyin isə bilavasitə praktiki əhəmiyyəti var: təhlükəsizliyin proqnozlaşdırıla bilməsi logistika və tikinti müddətlərindən tutmuş, sığorta haqlarına, kapitalın dəyərinə və bütövlükdə uzunmüddətli infrastruktur layihələrinin reallaşma imkanlarına qədər hər şeyə təsir edir. Biznes üçün bu, kontraktların icrasının proqnozlaşdırıla bilməsi, siyasi risklər üzrə sığorta tariflərinin azalması, bank sindikatlarında daha elastik şərtlər və tədarük-sənaye razılaşmalarında planlaşdırma üfüqlərinin genişlənməsi deməkdir.
Aradakı əsas fərq institusionallaşmadadır. Məhz bu, siyasi iradəni vəzifələri, müddətləri, göstəriciləri və maliyyələşməsi olan idarəolunan sistemə çevirir.
Birincisi, strateji status formal mexanizmlərlə möhkəmlənir - Strateji Dialoqun müntəzəm raundları, qarışıq komissiyalar və sahəvi işçi qruplar qərar protokolları ilə. Böyük Britaniya artıq belə formatlardan Yaxın Şərq tərəfdaşları ilə istifadə edir: hər il keçirilən Qatar-UK Strategic Dialogue səkkiz işçi istiqaməti üzrə aparılır və "vəzifələrin qoyulması və icrasına nəzarət" platforması kimi çıxış edir. Bu təcrübə birbaşa Britaniya-Azərbaycan gündəliyinə də köçürülüb: 2025-ci ilin yazında Londonda keçirilən İqtisadi Əməkdaşlıq üzrə Hökumətlərarası Komissiyanın 7-ci iclasında "münasibətlərin Strateji tərəfdaşlıq səviyyəsinə qaldırılması" razılaşdırılıb. Müqayisə edin: "sadəcə yaxşı münasibətlərdə" bu görüşlər epizodik xarakter daşıyır və nazirliklər üçün məcburi "yol xəritəsi" yaratmır.
İkincisi, strateji dialoq beynəlxalq hüququn hüquqi bazasına söykənir. Anlaşma memorandumları (MoU) tövsiyə xarakteri daşıdığı halda, müqavilələr və hökumətlərarası sazişlər Vyana Konvensiyasına tabedir: "müqavilələr vicdanla icra olunmalıdır" (pacta sunt servanda). Bu, abstrakt tezis deyil, praktik filtrlə işləyən mexanizmdir: protokollara və sazişlərə daxil edilən öhdəliklər hüquqi cəhətdən fəaliyyət planlarına və monitorinqə "tikilir". Azərbaycan üçün bu xüsusilə vacibdir: ölkə Energetika Xartiyası Müqaviləsinin iştirakçısıdır (1994-cü ildə imzalanıb, 1998-ci ildə qüvvəyə minib), yəni investisiya və tranzitlərin qorunmasının tanınmış rejimlərindən istifadə edir; eyni zamanda bütün tərəflər Avropa İttifaqının EÇM-dən çıxmasını nəzərə alır ki, bu da layihə risklərinin və sığorta alətlərinin adaptasiyasını tələb edir.
Xəzərdəki presedentlər göstərir ki, institusionallaşma ağır infrastruktur layihələrində necə işləyir. Bakı-Tbilisi-Ceyhan kəməri üzrə hökumətlərarası və "host government" sazişləri investorlar üçün onilliklərə hesablanmış "vahid" hüquqi rejim və proqnozlaşdırıla bilən mühit yaratmışdı - bunlar olmadan nə tikinti, nə də maliyyələşmə mümkün olardı. Məhz stabilizasiya müddəalarından tutmuş ICSID arbitraj şərtlərinə qədər bu alətlər sistemli tərəfdaşlığı "isti" siyasi bəyanatlardan fərqləndirir. Azərbaycan 1992-ci ildə ICSID Konvensiyasına qoşulub və bu, böyük enerji sazişlərində müstəqil mübahisə həlli mexanizminin əsasını qoyub.
Energetika blokunda "dəmir karkas" strateji tərəfdaşlığın əsasıdır - burada söhbət şüarlardan deyil, mühəndislikdən və kapital qoyuluşlarından gedir. 2024-cü ilin aprelində BP "Azeri Central East" (ACE) platformasında hasilata başladı - gündəlik 100 min barelə qədər gücə malik olan bu layihə AÇG blokunun resurs bazasını uzadır və ixrac səbətini sabitləşdirir. 2025-ci ilin iyununda isə Şahdəniz konsorsiumu təxminən 2,9 milyard dollarlıq (üçüncü faza) kompressiya layihəsini təsdiqlədi. Layihə aşağı təzyiqli qazın hasilata cəlbini, çıxarıla bilən ehtiyatların artırılmasını və yatağın ömrünün uzadılmasını nəzərdə tutur; paralel olaraq Səngəçal terminalının elektrikləşdirilməsi planlaşdırılır. Bu, elə texniki qərarlardır ki, siyasi razılaşmaları zəmanətli hasilat və ixraca çevirir.
Enerji sektoru Avropanın ümumi təhlükəsizliyi ilə birləşdirilib. 2022-ci ildə imzalanmış Avropa İttifaqı-Azərbaycan Memorandumu Cənub Qaz Dəhlizinin 2027-ci ilə qədər ikiqat artırılaraq ildə ən azı 20 milyard kubmetrə çatdırılması hədəfini təsbit edib. Bununla yanaşı, metan üzrə ekoloji öhdəliklər də müəyyənləşdirilib ki, məhz bu standartların üzərində investisiyalar və texnologiyalar formalaşır. Bu, siyasi "strateji tərəfdaşlığın" nazirliklər və şirkətlər üçün konkret texniki tapşırıqlara necə çevrildiyinin nümunəsidir.
Strateji səviyyənin maliyyə ölçüsü uzunmüddətli və ucuz resurslara çıxışdır, özü də ixrac kredit agentliklərinin sığorta "çətiri" altında. 2025-ci ilin iyununda Böyük Britaniya hökuməti "UK Export Finance"ın (UKEF) tutumunu əlavə 20 milyard artıraraq ümumi limiti 80 milyard funtadək yüksəltdi və prioriteti xidmətlərə, aşağıkarbon layihələrinə verdi. Həmin dövrdə UKEF və AZPROMO arasında əməkdaşlıq memorandumu imzalandı - bu addım britaniya-azərbaycan memorandumu rejimini real maliyyə alətlərinə çevirir: zəmanətlər, kreditlərin sığortalanması, Siti banklarının iştirakı. Yəni "niyyətlər" konkret layihə limitlərinə və bağlanan müqavilələrə transformasiya olunur.
Strateji səviyyənin digər meyarı isə logistika blokudur. Orta Dəhliz artıq "kağız üzərində alternativ" deyil: 2024-cü ildə onun üzərindən təqribən 4,8 milyon ton yük daşınıb (+63% illik), Bakı-Tbilisi-Qars xəttinin modernləşdirilməsi isə illik buraxılış gücünü 5 milyon tona çatdırıb. Britaniya ekspert və siyasi dairələri dəhlizi artıq təchizat zəncirlərinin dayanıqlığı və Şimal-Süveyş risklərindən diversifikasiya üçün strateji hesab edirlər. Bu isə britaniya mühəndisliyi, rəqəmsal logistika, Lloyd's sığortası, hüquqi və bank dəstəyi xidmətlərinə tələbin artması deməkdir. Strateji format çərçivəsində tarif, liman və feeder siyasətinin vahid "marşrut planı"na sinxronlaşdırılması, nəqliyyat və maliyyə logistikası üzrə işçi qruplar vasitəsilə həyata keçirilir.
Dördüncü sütun insan kapitalıdır. "BHOS-Heriot-Watt" ikili diplomları, sahəvi magistr proqramları və korporativ layihələr (o cümlədən Azərbaycanda yeni "yaşıl" magistr proqramının Britaniya universiteti ilə birgə işə salınması) standartların uyğunlaşdırılması üçün infrastruktur yaradır - mühəndislikdən HSE-yə və layihə idarəçiliyinə qədər. Buna "Chevening" milli təqaüdləri də əlavə olunur, hansı ki, kritik sahələrdə sabit kadr axını təmin edir. Belə proqramlar "yumşaq standartlaşdırma" rolunu oynayır: məzunlar prosedurlar və təcrübələr gətirir, bunun əsasında tənzimləyiciləri və sığorta mexanizmlərini uyğunlaşdırmaq asanlaşır.
Müqayisə göstərir ki, institusionallaşma əsas nəticə meyarıdır. Dialoq nadir səfərlər və press-relizlərlə məhdudlaşanda irəliləyiş situativ olur, "siyasi havadan" asılı qalır. Strateji formatda isə sessiya təqvimi, işçi qrupların siyahısı, KPI və eskalasiya mexanizmi olduqda, investisiya qərarları və infrastruktur qovşaqları daha sürətlə reallaşır. Britaniya regionda məhz bu yanaşmanı nümayiş etdirir - Qətərlə dialoqlardan tutmuş UKEF-in xidmətlərə və infrastruktura yönləndirilməsinə qədər. Azərbaycan üçün bu, energetika, nəqliyyat və rəqəmsallaşma üzrə qərarların sürətləndirilməsi, həm də Siti ekosisteminə çıxış deməkdir.
Nəhayət, beynəlxalq hüquq təminatları proqnozlaşdırılmanı gücləndirir. Vyana Konvensiyası təkcə öhdəliklərin icrasını (maddə 26) deyil, həm də şərhin qaydalarını (maddə 31) təsbit edir. Energetika Xartiyası Müqaviləsində və ICSID sistemində iştirak isə investor üçün aydın prosedurlar və yurisdiksiya təmin edir. Üstəlik, saziş və protokolların qeydiyyatı praktikasını əlavə etdikdə, siyasi razılaşmanı hesabatlı "iş planına" çevirən məhz həmin "əks əlaqə" mexanizmini əldə edirsiniz.
Beləliklə, "strateji status" ritorika deyil, siyasət, iqtisadiyyat, təhlükəsizlik və humanitar sahəni vahid idarə olunan kontura birləşdirən konstruksiyadır.
Strateji tərəfdaşlıq - hüquqi və maliyyə "şpanqoutları" ilə qurulmuş institusional sistemdir: müntəzəm Strateji Dialoq və işçi qrupları (vəzifələrin qoyulması və icrasına nəzarət), UKEF resurslarına və Siti ekosisteminə çıxış (memorandumların monetizasiyası), şelf və qaz layihələri (ACE, Shah Deniz kompressiyası), Orta Dəhlizin logistik sinxronizasiyası (yüklərin artımı və buraxılış qabiliyyəti), təhsil körpüləri və ikili diplomlar (standartların tirajlanması). Bu elementlərin cəmi strateji tərəfdaşlığı "yaxşı münasibətlərdən" fərqləndirir: birincisi hüquqi məcburiyyət, maliyyə tutumu və operativ idarəolunma gətirir, ikincisi isə yalnız siyasi xoşməramlılıq təqdim edir, nəticəyə zəmanət vermir.
Uğurun indikatorları (12-24 ay üfüqündə) dörd əsas istiqamət üzrə ölçülə bilər:
1. UKEF çərçivəsində layihələr - aviasiya trenajorundan kənara çıxaraq nəqliyyat, logistika qovşaqları, sənaye parkları, enerji servisləri və "yaşıl" generasiya layihələrini əhatə edən portfelin formalaşması.
2. "Şahdəniz" və AÇG dinamikası - kompressiya layihəsinin aktiv icra mərhələsinə keçməsi, yeni quyuların qazılması və hasilatın sabitləşməsi; Avropaya faktiki qaz ixracının 2027-ci il hədəflərinə yaxınlaşması.
3. Orta Dəhliz layihələrinin irəliləyişi - dəmir yolu və liman seqmentlərinin maliyyələşdirilməsi, vahid elektron qaimə, izləmə sistemləri, sığorta və məlumat mübadiləsi modullarının işə düşməsi.
4. Təhsil və kadr hazırlığı - yeni birgə proqramların açılması, britaniya kvalifikasiyaları əldə edən tələbə və mütəxəssislərin sayının artması, onların energetika və logistika sektorlarında tələbat görməsi.
Yaxın bir il üçün praktik xəritə belə görünür: Bakı logistika, aviasiya, sənaye zonaları və İKT sahələrində UKEF tələblərinə uyğun layihə portfeli formalaşdırır, ESG-profil və komplayensi gücləndirir. Eyni vaxtda Orta Dəhlizin "yumşaq" komponentləri sürətlənir: sənəd dövriyyəsinin rəqəmsallaşdırılması, vahid məlumat mübadiləsi protokolları, gömrük və fitokontrol prosedurlarının unifikasiyası. London isə artırılmış UKEF limitini bazara çıxarır, Azərbaycanda və regionda əməliyyatları hədəfləyir, iri layihələr üçün sığorta və bank sindikatları formalaşdırır, sülh prosesi və təhlükəsizlik üzrə siyasi dəstəyi davam etdirir (konsulluq, kibertəhlükəsizlik, narkotiklərə qarşı fəaliyyət). Biznes - ilk növbədə bp və tərəfdaşlar - "Şahdəniz"də qazma proqramını və kompressiya layihəsini icra edir, qrafiki Avropa tələbi və Cənub Qaz Dəhlizinin imkanları ilə sinxronlaşdırır. Layihəçilər və mühəndis büroları britaniya standartlarını Şuşa, Naxçıvan və digər şəhərlərdə şəhərsalma və infrastruktur layihələrinə daşıyır, reputasiya kapitalını gücləndirir və kompetensiya vitrinini yaradır.
Son nəticə aydındır: Böyük Britaniya ilə Azərbaycan arasında strateji tərəfdaşlıq statusu diplomatik formalizm deyil, dörd daşıyıcı sütuna söykənən möhkəm konstruksiyadır. Birinci sütun - UKEF və uzunmüddətli maliyyələşmənin təqdim etdiyi pul və zəmanətlərdir. İkincisi - real molekullar və barellər: "Azeri Central East", "Şahdəniz" kompressiyası, yeni qazma proqramları. Üçüncüsü - Orta Dəhliz və onun qovşaqları - dayanıqlı təchizat skeletidir. Dördüncüsü - insan kapitalı və təhsil körpüləri.
Belə arxitekturada Bakı kapitala, texnologiyalara və bazarlara proqnozlaşdırıla bilən çıxış əldə edir; London Avrasiyanın strateji vacib kəsiyində etibarlı tərəfdaşını möhkəmləndirir; Avropa isə qaz və tranzit üzrə əlavə "sığorta" qazanır. Növbəti məntiqli addım - UKEF layihə portfelinin böyüməsi və qaz sərmayələrinin qrafik üzrə irəliləməsidir. O halda "strateji" termini tərəfdaşlığın adında məhz öz mənasını daşıyacaq: uzunmüddətli, qarşılıqlı faydalı və idarə olunan maraqların uzlaşması.
Elçin Alıoğlu
Trend