Miqrasiya böhranı 2015-ci ildə zirvəyə çataraq Avropanın müasir tarixində dönüş nöqtəsinə çevrildi. Bir il ərzində milyonlarla qaçqın və miqrantın Avropa İttifaqına üz tutması, həm siyasətdə, həm də cəmiyyətdə dərin iz buraxdı.
Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:
Sonrakı onillikdə Avropa həm siyasi yanaşmalarda, həm də ictimai ovqatda ciddi transformasiya yaşadı. Bu proses humanitar borc ilə real məhdudiyyətlər, açıqlıqla təhlükəsizlik, qlobal məsuliyyətlə milli maraqlar arasında balans axtarışına çevrildi. Hadisələrə yalnız həmin dövrün prizmasından deyil, həm də struktur amillər, uzunmüddətli nəticələr və davam edən sistemli çağırışlar kontekstində baxmaq zəruridir.
Tarixi kontekst və miqyas
2015-ci il, İkinci Dünya müharibəsindən sonra Avropada ən böyük əhali köçü ilə yadda qaldı. Yalnız yanvar-sentyabr ayları arasında Aİ ölkələrinə 700 mindən çox sığınacaq axtaran daxil oldu. İlin yekununda isə müxtəlif hesablamalara görə, ümumi say 1 milyondan 1,8 milyona qədər yüksəldi. Müqayisə üçün: 2014-cü ildə bu rəqəm cəmi 280 min idi. Əsas çıxış ölkələri müharibə və humanitar böhran içində olan Suriya, Əfqanıstan və İraq idi.
Gələnlərin coğrafi bölgüsü kəskin disbalanslı idi. Əsas marşrut Aralıq dənizi üzərindən Yunanıstan və İtaliyaya gedən yol oldu. Təkcə 2015-ci ildə Aralıq dənizində 2600 miqrant həyatını itirdi. 2000-ci ildən bu yana ölənlərin ümumi sayı 22 minə çatdı. Beynəlxalq Miqrasiya Təşkilatının hesablamalarına görə, hər 1 milyon keçid edənə qarşı 3700 nəfər dənizdə boğularaq həlak olurdu.
Ölkələr üzrə mənzərə də birmənalı deyildi. Almaniya həmin il 476 mindən çox sığınacaq ərizəsi aldı, amma ölkəyə gələnlərin sayı 1 milyonun üzərində idi. Macarıstan isə rəsmi olaraq 177 min müraciətlə ikinci yeri tutsa da, əhalinin sayına görə lider oldu: hər 100 min vətəndaşa 1800 sığınacaq ərizəsi düşürdü. İsveç 1667 müraciətlə onu izləyirdi. Almaniyada bu göstərici 587, Böyük Britaniyada isə cəmi 55 idi.
Siyasi reaksiyanın təkamülü: açıqlıqdan məhdudiyyətə
Əvvəlcə Avropa liderlərinin reaksiyası çox fərqli oldu: bəziləri ehtiyatla qəbul etdi, bəziləri isə açıq-aşkar etiraz etdi. 2015-ci ilin avqustunda bir Avropa liderinin məşhur "Biz öhdəsindən gələcəyik" bəyanatı isə sanki ümid işığına çevrildi. Lakin çox keçmədən bu sözlər siyasi yükə dönərək opponentlərin əlində arqumentə çevrildi. Tənqidçilər hesab edirdi ki, məhz bu bəyanat əlavə miqrasiya dalğasına stimul verdi.
Cəmi iki həftə sonra hökumət sərhədlərdə nəzarəti bərpa etməyə məcbur qaldı. Bu addım Avropa siyasətində daha geniş dönüşün başlanğıcı oldu. Açıq yanaşmadan məhdudlaşdırıcı modelə keçid başladı.
2016-cı ilin martında Aİ Türkiyə ilə razılaşma imzaladı: məqsəd miqrantların Yunanıstana və Bolqarıstana axınının qarşısını almaq idi. Ardınca Aİ Mərakeş, Tunis, Liviya və Misirlə də oxşar sazişlər bağladı. Bununla miqrasiya nəzarəti faktiki olaraq üçüncü ölkələrə ötürüldü.
Milli səviyyədə isə hər ölkə öz sərt addımlarını atdı. Macarıstan hökuməti sərhəddə hasar çəkərək icazəsiz gələnləri dərhal geri qaytarmağa başladı. Avropa qanunvericiliyinə zidd hərəkətlərinə görə gündə 1 milyon avro cərimə ödəməyə razı oldular və bunu "sərhədlərin qorunması və sabitliyin saxlanması üçün dəyərli qiymət" adlandırdılar.
İsveç, uzun illər qonaqpərvərliyi ilə öyünən ölkə, ictimai təzyiqin təsiri ilə sığınacaq, ailə birləşməsi və daimi yaşayış icazəsi şərtlərini sərtləşdirdi. Almaniya da daha məhdudlaşdırıcı addımlar atdı. Böyük Britaniya isə sığınacaq alanların ailə üzvlərini ölkəyə gətirməsini daha da çətinləşdirməyə hazırlaşırdı.
İnstitusional dəyişikliklər və hüquqi çərçivə
Miqrasiya böhranı Avropanın sığınacaq sistemindəki struktur zəiflikləri bütün çılpaqlığı ilə üzə çıxardı. Dublin qaydaları - yəni sığınacaq müraciətlərinin ilk giriş ölkəsində baxılması şərti - Yunanıstan, İtaliya və Macarıstan kimi sərhəd dövlətlərinə həddindən artıq yük düşdüyündən faktiki işləməz hala gəldi.
2015-ci ilin sentyabrında Aİ ölkələri 160 min miqrantın Avropa daxilində bölüşdürülməsi planına səs verdilər. Amma bu, yalnız İtaliya və Yunanıstanda olanlara şamil edilirdi. Hətta bu məhdud mexanizm belə ciddi müqavimətlə qarşılandı: Macarıstan öz ərazisindən 54 min nəfərin köçürülməsi planını rədd etdi, Böyük Britaniya isə kvotaları qəbul etməkdən tamamilə imtina etdi.
2024-cü ildə isə Aİ yeni qaydalar qəbul edərək potensial qaçqınların xarici sərhədlərdə giriş prosedurlarını dəyişdi. Bu islahatlar miqrasiya axınlarını idarə edə biləcək daha dayanıqlı və vahid sistem qurmaq cəhdinin davamı idi. Amma effektivliyi hələ də mübahisəlidir. Macarıstan-Serbiya sərhədində xidmət edən bir patrulun dediyi kimi: "Açığı, burda gördüyümüz sadəcə böyük bir sirkdir. Sərhəd mühafizəsi şouya çevrilib". Onun sözlərinə görə, miqrantlar sadəcə hasarı kəsib bir neçə yerdən eyni vaxtda girirlər, təşkilatlanmış cinayətkar şəbəkələr isə hökumət addımlarını daim qabaqlayır.
Sosial və iqtisadi nəticələr
Miqrasiya böhranı Avropa cəmiyyətlərinə və iqtisadiyyatlarına dərin təsir göstərdi. Bir tərəfdən, əmək qabiliyyətli yaşda olan çoxsaylı insanların gəlişi qocalan qitənin demoqrafik problemlərini yumşalda bilərdi. Eurostat proqnozlarına görə, mövcud siyasət davam edərsə, Aİ-nin əhalisi 2100-cü ilə qədər 447 milyondan 419 milyona enəcək. Sərhədlərin tam bağlanması ssenarisində isə bu rəqəm 295 milyona düşəcək. 65 yaşdan yuxarı əhalinin payı isə 21 faizdən 32 faizə, sıfır immiqrasiya variantında isə 36 faizə qalxacaq.
Digər tərəfdən, miqrantların inteqrasiyası olduqca çətin prosesə çevrildi. Ekspertlərin dediyi kimi, "gəlmə əhali payı beş faizi keçəndə, inteqrasiya faktiki olaraq mümkünsüzləşir". Müxtəlif ölkələr fərqli metodları sınadılar: assimilyasiya, inteqrasiya proqramları, "inklüziv cəmiyyət" modeli. Amma xüsusən müsəlman ölkələrindən gələnlər üçün heç biri tam uğurlu olmadı.
İqtisadi nəticələr də ikili xarakter daşıdı. London İqtisadiyyat Məktəbinin professoru belə izah edir: "Miqrasiya faydalı olsun deyə, immiqrant işləməlidir. Amma adətən məşğulluq səviyyəsi aşağı olur. İşləməyən, sosial təminata möhtac immiqrant isə vəziyyəti yaxşılaşdırmır, əksinə, ağırlaşdırır". Bir çox ölkədə immiqrantlar və onların Avropada böyüyən övladları cinayət statistikasında həddən artıq təmsil olunur. Amma hökumətlər bunu sadələşdirməməyə çağırır, çünki burada aşağı təhsil, işsizlik, sosial təcrid və qaçqınların psixoloji travmaları kimi amillər də rol oynayır.
Siyasi nəticələr və sağ qüvvələrin yüksəlişi
Miqrasiya böhranının ən mühüm siyasi nəticəsi Avropanın siyasi xəritəsini dəyişməsi oldu. Miqrasiya qorxusu bir çox ölkədə əsas siyasi mövzuya çevrildi və radikal sağ partiyaların yüksəlişinə güclü təkan verdi. London Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunun "Atlas" hesabatına görə, sağçı partiyalara dəstək iki seçki dövründə demək olar ki, ikiqat artaraq 27,6 faizə çatdı.
2025-ci ildə Avropanın üç ən böyük ölkəsində - Fransada "Milli Birlik", Almaniyada "Almaniya üçün Alternativ", Böyük Britaniyada isə Reform UK - seçkilərdə lider mövqeyə yüksəldi. Bu, ilk dəfə idi və illərlə davam edən kütləvi miqrasiyaya etirazın birbaşa nəticəsi oldu.
Hətta həmişə qonaqpərvərliyi ilə öyünən İsveçdə belə, 2022-ci ildə keçirilən seçkilərdə ultrasağçı "İsveç Demokratları" 20,5 faiz səs topladı və ölkənin ikinci partiyasına çevrildi. Onlar koalisiya hökumətini dəstəkləmək qarşılığında öz antimigrasiya proqramlarının əhəmiyyətli hissəsini dövlət siyasətinə daxil etdilər.
Bu ovqat dəyişikliyi nəticəsində mərkəzçi və hətta sol partiyalar belə seçkidə sağ populistlərə uduzmamaq üçün miqrasiya nəzarətini sərtləşdirməyə məcbur oldular. Beləliklə, Avropa siyasətində ideoloji fərqlərə baxmayaraq, vahid tendensiya formalaşdı: daha məhdudlaşdırıcı yanaşma üstün mövqeyə çıxdı.
Humanitar aspektlər və insan haqları
Miqrasiya böhranı insan haqlarının kütləvi pozuntuları ilə müşayiət olundu. BMT-nin məlumatına görə, insan alverinin artması ilə yanaşı, hüquq pozuntularının da sayı çoxaldı. Qaçaqçılar miqrantları Səhra səhrasında tərk edir, digərlərini isə təhlükəli, köhnə qayıqlara mindirirdilər. Bəziləri Avropaya çata bilsə də, nəticədə yerli təhlükəsizlik qüvvələri tərəfindən yenidən səhraya sürülürdülər.
Son 10 ildə Avropaya çatmaq cəhdi 32 mindən çox insanın həyatına son qoyub. Yalnız 2025-ci ildə 1300 nəfər dənizdə həlak olub və ya itkin düşüb. BMT-nin Beynəlxalq Miqrasiya Təşkilatının açıqlamasında deyilir: "Bütün bunların böyük əksəriyyəti demək olar ki, tam cəzasızlıq şəraitində baş verir".
Əlavə olaraq, polis və sahil mühafizəsinin sığınacaq istəyənləri Aİ-dən kənara çıxarması ilə bağlı saysız-hesabsız sənədləşdirilmiş fakt mövcuddur. 2024-cü ilin yanvarında Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi Yunanıstanı sığınacaq axtaranların Türkiyəyə qanunsuz və "sistemli" şəkildə deportasiyasında günahkar bildi.
Hüquq müdafiəçiləri, o cümlədən Amnesty International, qaçqınların hüquqlarının qorunmasında mühüm rol oynayır. Onlar zorakılıq, qanunsuz həbslər və deportasiya hallarını sənədləşdirir, humanitar şərtlərin yaxşılaşdırılması üçün kampaniyalarda iştirak edirlər. Amma təşkilatın öz qeyd etdiyi kimi: "Miqrasiya beynəlxalq ictimaiyyət üçün getdikcə daha mürəkkəb bir məsələyə çevrilir. Sərhədlərin bağlanması, immiqrasiya qanunlarının sərtləşdirilməsi və məhdud resurslar insan haqlarının təminində yeni problemlər yaradır".
Müasir dinamika və dəyişən tendensiyalar
Bütün çətinliklərə baxmayaraq, son illərin statistikasında müəyyən dəyişikliklər görünür. 2025-ci ilin mayında Aİ ölkələrində ilkin sığınacaq müraciətləri 55,8 min nəfər təşkil edib. Bu, 2024-cü ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 30 faiz azdır, amma apreldəki göstəricidən 12 faiz çoxdur. Ən çox müraciət edənlər Venesuela (8085 nəfər) və Əfqanıstandan (4575 nəfər) olub.
Ən çox ərizə İspaniya (12 755), İtaliya (11 760), Fransa (9490) və Almaniyada (8330) qeydə alınıb. Əhalinin sayına nisbətdə isə Yunanıstan liderlik edib: hər 1000 nəfərə 30,3 müraciət. Sonrakı yerlərdə İspaniya (26,0), Kipr və Lüksemburq (25,8) qərarlaşıb.
2025-ci ilin ilk yarısında Aİ-də sığınacaq müraciətləri 23 faiz azaldı. Əsas səbəb Avropada sığınacaq axtaran suriyalıların sayının kəskin enməsidir. Bu müddətdə 25 min müraciət qeydə alınıb ki, bu da 2024-cü illə müqayisədə 66 faiz azdır. Azalma Aİ-nin miqrasiya siyasətində dəyişikliklə yox, 2024-cü ilin dekabrında Suriyada rejimin devrilməsindən sonra yaranan yeni situasiya ilə bağlıdır.
Bununla belə, ekspertlər həddindən artıq nikbinliyə qarşı xəbərdarlıq edirlər. Lesbos adasında otel sahibi belə deyir: "Əlbəttə, narahatam. Mən insanların əzabını görürəm. Buraya gəlmirlər, amma Kritə üz tutanları görürük. Deməli, sabah müharibələr üzündən bura daha çox adam gələ bilər".
Gələcək çağırışlar və strateji perspektivlər
Avropadakı miqrasiya böhranı hələ bitməyib. Rəqəmlər azalsa da, keyfiyyət baxımından problemlər hələ də dərin olaraq qalır. Gələcək siyasəti müəyyən edəcək bir neçə əsas faktor var.
Demoqrafik imperativ. Avropa ciddi demoqrafik böhranla üz-üzədir. Əgər miqrasiya tamamilə dayandırılsa, əsrin sonuna qədər Aİ-nin əhalisi üçdə bir azalaraq 295 milyona düşəcək. Bu isə əmək resurslarına obyektiv ehtiyac yaradır, eyni zamanda, seçici miqrasiya və uğurlu inteqrasiyanı vacib edir.
Geosiyasi alətə çevrilmə. Miqrasiya getdikcə geosiyasi təzyiq vasitəsi kimi istifadə olunur. Liviyanın Milli Həmrəylik hökumətinin rabitə və siyasi işlər naziri deyir: "Qeyri-qanuni miqrasiya artıq yalnız kriminal şəbəkələrin qazanc mənbəyi deyil, həm də təsir göstərmək, güzəşt qoparmaq və ya Avropa gündəliyini pozmaq üçün strateji vasitəyə çevrilib". Bu isə Aİ-dən daha çevik və strateji miqrasiya diplomatiyası tələb edir.
Sistemli islahatlar. Son onillik göstərdi ki, hissə-hissə tədbirlər kifayət etmir. Avropa miqrasiya siyasətinə real nəzarət istəyirsə, əvvəlcə vahid strategiya formalaşdırmalıdır. Bu, qanuni miqrasiya üçün təhlükəsiz yolların açılmasını, insan qaçaqçılığından faydalanan qeyri-legitim rejimlərlə əməkdaşlıqdan imtinanı, könüllü repatriasiya proqramlarının inkişafını və ümumavropa həmrəyliyinin gücləndirilməsini əhatə edir.
Maraqlar balansı. Əsas məsələ müxtəlif maraq və dəyərlərin balansını tapmaqdır. Bir tərəfdən Avropa sərhədlərini qorumaq və sosial sabitliyi saxlamaq istəyir. Digər tərəfdən, qaçqınların müdafiəsi üzrə beynəlxalq öhdəliklərinə və insan haqlarına sadiq qalmalıdır. Beynəlxalq münasibətlər üzrə professorun dediyi kimi: "Biz sığınacaq imkanlarını məhdudlaşdırırıq, sərhədləri bağlayırıq, amma eyni zamanda, işçi qüvvəsinə ehtiyacımız var. Bizim milli iqtisadiyyatımızı yaşatmaq üçün əmək miqrantları lazımdır".
Onilliyin dərsləri
2015-ci ilin miqrasiya böhranı və onun nəticələri göstərdi ki, miqrasiya müvəqqəti hadisə deyil, müasir qloballaşmış dünyanın struktur xüsusiyyətidir. O, birbaşa münaqişələr, iqtisadi bərabərsizlik, iqlim dəyişikliyi və demoqrafik disbalanslarla bağlıdır.
Son onilliyin təcrübəsi sübut etdi ki, yalnız məhdudlaşdırıcı yanaşma effekt vermir. Ən sərt tədbirlər belə sığınacaq axtaranların axınını tam dayandıra bilmədi. Digər tərəfdən, praktiki məhdudiyyətləri və ictimai ovqatı nəzərə almayan sırf humanitar yanaşma da siyasi baxımdan dayanıqsız oldu.
Effektiv miqrasiya siyasəti kompleks yanaşma tələb edir: sərhədlərə nəzarətlə yanaşı qanuni miqrasiya kanallarının açılması, inteqrasiyaya sərmayə qoyulması, çıxış ölkələri ilə tərəfdaşlığın inkişaf etdirilməsi, qısamüddətli problemlərə realist yanaşma və uzunmüddətli trendlərə uzaqgörən baxış.
Ekspertlərin dediyi kimi, "həll yolu nə ucaldılan divarlardadır, nə də riskləri azaltmaq üçün bağlanan sövdələşmələrdə. Çıxış yolu hesabatlılıq, uzunmüddətli maraqlar və qarşılıqlı hörmətə əsaslanan tərəfdaşlıqlardadır". Yalnız belə bir yanaşma - nə sadəlövh idealizmin, nə də emosional populizmin təsirinə düşməyən - Avropaya bu dövrün ən mürəkkəb çağırışlarından biri ilə başa çıxmaq imkanı verə bilər.
Yunanıstanın Lesbos adasında bir məzarlıq var. Burada Avropaya çatmaq istəyərkən həyatını itirən sığınacaq axtaranların məzarları yerləşir. Çoxunun məzarı sadəcə "Naməlum" yazısı ilə qeyd olunub. Bu, Avropanın onlara daha yaxşı həyat verəcəyinə inananların son dayanacağıdır. Həmin məzarlar təkcə statistikanın arxasında gizlənən insan faciələrini deyil, həm də yaxın gələcəkdə heç vaxt tam yox olmayacaq bu çağırışlara daha humanist və effektiv cavab yolları tapmaqda kollektiv məsuliyyəti yada salır.
Milli.Az