Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:
Dünyanın böyük bir hissəsini bu gün antimiqrasiya ritorikası bürüyüb. ABŞ-da deportasiya reydləri adi bir siyasi alətə çevrilib, Avropada hər yerdə yeni məhdudiyyətlər tətbiq olunur, Rusiyada isə on minlərlə miqrantın taksi və çatdırılma sektorundan sıxışdırılıb çıxarılmasına hazırlaşırlar. Siyasətçilər bunu müxtəlif arqumentlərlə əsaslandırır: guya miqrantlar cinayətkarlığı artırır, innovasiyaları ləngidir və ya yerli əhalinin çörəyinə bais olur. Amma faktlar və statistika bir daha sübut edir: bu iddialar boş mifdən başqa bir şey deyil.
Əmək bazarı: siyasi manipulyasiyaların qurbanı
ABŞ rəsmiləri uzun illərdir iddia edir ki, miqrantlar yerli işçiləri sıradan çıxarır, texnoloji inkişafın motivasiyasını azaldır. Rusiyada da vəziyyət fərqli deyil: sorğular göstərir ki, əhalinin yarıya yaxını inamla düşünür - gəlmələr iş yerlərini əllərindən alır. Halbuki real mənzərə tam başqadır. ABŞ nümunəsi göstərir ki, miqrantlar əsasən yerli işçilərin boyun qaçırdığı sahələrdə çalışır: ağır, az maaşlı, nüfuz gətirməyən işlərdə.
On illərlə aparılan tədqiqatların yekunu dəyişməyib: kütləvi miqrasiya nə maaşları aşağı salır, nə də işsizlik səviyyəsini artırır. Hətta kəskin axın zamanı belə - məsələn, 1980-ci illərdə Floridada - nə gəlirlərə, nə də məşğulluğa ciddi təsir müşahidə olunmadı. Hətta ən həssas qruplar, yəni miqrantlarla eyni peşə kateqoriyalarına yaxın olanlar da ciddi zərər görmədi.
Nadir hallarda əks arqument irəli sürən alimlər tapılsa da, onların nəticələri hər dəfə daha geniş və dəqiq təhlillərlə iflasa uğrayıb. Ssenari dəyişmir: "miqrant maaşı azaldır" iddiası özünü doğrultmur.
İnnovasiya və yeni imkanlar
Miqrasiyaya qarşı ən populyar arqumentlərdən biri də budur ki, guya ucuz işçi qüvvəsi innovasiyaları əngəlləyir. Amma dünya əmək bazarının tarixi tam əksini göstərir. Texnoloji sıçrayışlar daim yeni sahələr, yeni peşələr yaradıb. Hətta ixtisas tələb etməyən seqmentlərdə də yeni iş yerləri formalaşıb. Başqa sözlə, innovasiya iş yerlərini ləğv etmir, əksinə yeni imkanlar açır.
Tarixdən konkret nümunələr çoxdur. 1962-dən sonra Fransa yüz minlərlə Əlcəzair repatriantını qəbul etdi. 1990-cı illərin əvvəlində İsrail əhalisini 12 faiz artıraraq SSRİ-dən gələnlərlə ölkənin iqtisadiyyatını daha da canlandırdı. ABŞ XX əsrin birinci yarısında Avropadan miqrasiya dalğasını qarşıladı. Skandinaviya ölkələrində isə son onilliklərin miqrasiya dinamikası detallı şəkildə öyrənildi. Və nəticə hamısında eynidir: maaşlara və iş yerlərinə ciddi mənfi təsir aşkarlanmayıb. Əksinə, bəzi hallarda yerli əhalinin məşğulluğu da artıb.
Məntiqi izah: iş bölgüsünün təbii ritmi
Artıq elmi dairələrdə bir ortaq qənaət formalaşıb: uzunmüddətli perspektivdə miqrasiya yerli insanların maaşlarına ciddi təsir göstərmir. Bunun sadə izahı var. Miqrantlar əsasən fiziki zəhmət tələb edən sahələrə üz tutur: tikinti, kənd təsərrüfatı, təmizlik. Yerli əhali isə dil, ünsiyyət və idarəçilik bacarığı tələb edən sahələrdə cəmləşir - menecment, ticarət, administrasiya. Bu sahələr daha yüksək maaş verir, nəticədə yerlilərin ümumi gəliri artır.
Xüsusilə qadınların vəziyyətində təsir daha barizdir. Uşağa baxan dayə və ya ev işlərinə köməkçi tutmaq imkanı yüksək ixtisaslı qadınların karyeraya tam güclə fokuslanmasına şərait yaradır. Bu isə həm ailələrin rifahına, həm də bütövlükdə ölkə iqtisadiyyatına əlavə güc qatır.
İndi miqrasiya ətrafında qızışdırılan miflərə qarşı faktların özü danışır: gəlmələr nə iş yerlərini "ələ keçirir", nə də maaşları aşağı salır. Əksinə, əmək bazarını daha çevik, daha rəqabətli və daha dinamik edir.
Əmək bölgüsünün dərinləşməsi
Tarix çox ibrətamiz faktlar göstərir. 1930-cu illərdə ABŞ-da kənd təsərrüfatı üçün Meksika işçilərinin cəlb olunması proqramı fəaliyyət göstərirdi. Bu proqram dayandırılanda, guya amerikalılar üçün iş yerləri açılacaqdı. Amma nəticə tam əksinə oldu: idarəçilik və koordinasiya vəzifələrinin sayı azaldı, amerikalıların özləri isə daha ağır və aşağı maaşlı işlərə məcbur qaldılar.
Unutmaq olmaz ki, miqrantlar yalnız işçi qüvvəsini artırmır, eyni zamanda tələb də yaradır. Onlar mənzil kirayələyir, ərzaq alır, xidmətlərdən yararlanır - yəni daxili bazarı stimullaşdırırlar. Əks nümunələr də var: məsələn, Berlin divarı dağılandan sonra çex işçilərinə Almaniyanın sərhəd rayonlarına yalnız gündəlik giriş icazəsi verilirdi, amma orada yaşayıb pul xərcləmək hüququ yox idi. Nəticədə, bu məhdudiyyət almanların maaş və məşğulluğuna həqiqətən mənfi təsir göstərdi.
Unudulan başqa bir amil - gəlmələrin sahibkarlıq fəallığıdır. ABŞ-da miqrantın biznes qurub onu onlarla işçiyə qədər böyütmə ehtimalı yerli sakindən qat-qat yüksəkdir. Bu cür şirkətlər təkcə miqrantların özlərini inteqrasiya etmir, eyni zamanda yerli əhali üçün də əlavə iş yerləri yaradır. 1990-cı illərin əvvəllərində ABŞ-da miqrantların təxminən yarısı məhz miqrantların qurduğu firmalarda çalışırdı.
Ucuz əmək və texnologiyalar: rəqabət, yoxsa simbioz?
Miqrasiyanın əleyhdarları tez-tez deyirlər ki, ucuz işçi qüvvəsi innovasiyaları öldürür. Amma bu məntiq çox sadəlövh yanaşmadır. Bəli, bəzi hallarda işçi çatışmazlığı texniki inkişafı sürətləndirə bilər. 1927-ci ildə Missisipi deltasında dağıdıcı daşqın baş verəndə minlərlə qaradərili bölgəni tərk etdi. İşçi qüvvəsiz qalan torpaq sahibləri məcburən mexanikaya sərmayə qoydular və nəticədə məhz həmin region kənd təsərrüfatında qonşu ərazilərdən daha qabaqcıl texnologiyalara sahib oldu.
Oxşar proseslər sonradan da müşahidə edildi. ABŞ-ın aqrar sektorunda meksikalı işçilərin cəlb olunması proqramı dayandırılanda, əkinçilər artıq əl əməyinə güvənə bilmədilər və texnologiyaları tətbiq etməyə məcbur qaldılar. Nəticə: patentlərin artması və bütöv sahələrin mexanikləşdirilməsi. Məsələn, Kaliforniyada o vaxta qədər pomidor yığımında texnika demək olar ki, istifadə olunmurdu, proqram bağlandıqdan sonra isə maşınlar standart halına gəldi. Amma bu nümunə də ziddiyyətli oldu: avtomatlaşdırma məhsulun maya dəyərini qaldırdı, fermerlərin gəlirlərinə zərbə vurdu, həm də texnikası olmayan məhsulların - məsələn, qulançar, çiyələk və kahının - istehsalını azaltdı. Uduşda qalan yalnız texnika istehsal edən şirkətlər oldu.
Bugün də eyni mənzərə davam edir: ABŞ hakimiyyəti dəfələrlə kənd təsərrüfatından miqrantları sıxışdırmaq istəyib, amma hər dəfə sərt reallıqla qarşılaşıb - nə yerli işçi var, nə də onları əvəzləyəcək kifayət qədər texnologiya.
Fərqli seqmentlər - fərqli innovasiyalar
Araşdırmalar bir mühüm həqiqəti təsdiqləyir: innovasiyaların xarakteri onların əmək bazarının hansı seqmentində tətbiq olunmasından asılıdır. Az ixtisaslı işçilərin maaşlarının artması həqiqətən işəgötürənləri rutin prosesləri avtomatlaşdırmağa sövq edir. Amma yüksək ixtisaslı mütəxəssislərin əmək haqqı qalxdıqda təsir tam əksinə olur: şirkətlər yeni texnologiyalara sərmayəni azaldır, çünki bu işçilərin əməyini əvəzləmək həm çətindir, həm də baha başa gəlir.
Fərqin səbəbi aydındır: avtomatlaşdırmaq yalnız təkrarlanan, yaradıcılıq tələb etməyən işləri mümkündür. Məhsul yığımı və ya təmizlik robotlaşdırmaq olar, amma mühəndis və ya dizaynerin işini yox. Buna görə də aşağı ixtisaslıların maaşı qalxanda biznes texnikaya yönəlir, amma yuxarı ixtisaslıların maaş artımı əksinə innovasiyanı ləngidir - çünki onları texnika ilə əvəzləməkdənse, işdə saxlamaq daha sərfəlidir.
Tarix göstərir ki, texnologiya ilə işçi qüvvəsi bir-birini inkar etmir, əksinə yanaşı inkişaf edir. Əgər iqtisadiyyatda ucuz, ixtisasız işçi qüvvəsi üstünlük təşkil edirsə, texnologiyalar da ona uyğunlaşır. Amma savadlı mütəxəssislərin güclü təbəqəsi formalaşanda, innovasiyalar da istiqamət dəyişir və "ağıllı" xarakter alır, çünki məhz onlara tələbat yaranır.
Bu mənzərədə miqrantların rolu da aydındır: çoxluq təşkil edən az ixtisaslı gəlmələr həmin seqmentdə məşğulluğu dəstəkləyir - müəssisələr bahalı texnikaya deyil, ucuz işçi qüvvəsinə güvənməyə üstünlük verir. Amma əl əməyinin qiyməti qalxan kimi biznes texnologiyalara sərmayə qoymağa məcbur olur, bu isə öz növbəsində daha savadlı kadrların tələbini artırır.
Qlobal inkişafın dərsləri
Məhz burada inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrin fərqi gizlənir. Məsələn, Çin və ya sənayeləşmənin astanasında olan digər dövlətlər Qərbin texnologiyasını sadəcə "idxal" edə bilməzdilər. Çoxlu ixtisaslı kadr olmadan mürəkkəb maşın və sistemlərdən istifadə mənasız idi. Amma bu kadrlar yetişən kimi həmin ölkələr sürətlə rəqiblərinə çatdı, hətta bir çoxunu geridə qoydu.
Başqa sözlə, texnologiya insanlardan ayrı mövcud ola bilməz. İxtisasız əmək və innovasiyalar müəyyən müddət rəqabətə girə bilər, amma uzunmüddətli perspektivdə onlar bir-birini tamamlayır: ucuz əmək baza yaradır, ixtisaslı əmək yeni texnologiyalara təkan verir, innovasiyalar isə yeni iş yerləri və yeni biliklərə tələbat formalaşdırır.
XIX əsrin sənaye inqilabı da bunun canlı sübutudur. Texniki tərəqqi ilk növbədə ixtisasız işçilərin məhsuldarlığını artırmağa və bahalı sənətkar əməyini avtomatlaşdırmağa yönəldi. Bu proses ABŞ-ın böyük sənaye sıçrayışına imkan yaratdı - 1840-1920-ci illərdə ölkəyə milyonlarla miqrantın axını fabriklərin tikintisini, istehsalın genişlənməsini və malların ucuzlaşmasını təmin etdi.
Amma zaman keçdikcə vektor dəyişdi. Təhsil səviyyəsinin artması, xüsusilə də işçilərin özlərinin maşınlarla işləyə bilmək üçün savad tələb etməsi, yeni ixtisaslı təbəqənin formalaşmasına səbəb oldu. Texnologiyalar artıq onların məhsuldarlığını artırmağa uyğunlaşdı və eyni zamanda ixtisasız əməyin payını azaltdı. XX əsrdə nəticə aydın göründü: savadlı mütəxəssislərin maaşları stabil artdı, az təhsilli işçilərin gəliri isə getdikcə azaldı - onların yerini maşınlar tutmağa başladı.
İqtisadiyyatın əsas qaydası dəyişməzdir: hər hansı resursun qıtlığı qiymətini qaldırır və biznesi alternativ axtarışına sövq edir. Neft-qaz bahalaşanda şirkətlər bərpa olunan enerji sahəsinə sərmayə qoyur. Əmək bahalaşanda isə işəgötürənlər avtomatizasiyanı düşünür. Amma bu sərmayələr başqa sahələrə yatırımı azaldır, çünki resurs həmişə məhduddur.
İnnovasiya iş yerlərini məhv etmir, dəyişdirir
Avtomatizasiya çox vaxt məşğulluğa təhlükə kimi təqdim olunur. Halbuki o, işi məhv etmir, sadəcə istiqamətini dəyişir. Hər bir sənaye inqilabı iş sahələrini dəyişib, amma insan əməyinə ehtiyacı ləğv etməyib. İki əsr əvvəl insanların böyük əksəriyyəti kənd təsərrüfatında çalışırdı, yüz il əvvəl - sənayedə, bu gün isə inkişaf etmiş ölkələrdə işçi qüvvəsinin əsas hissəsi xidmət sektorunda çalışır və məhz orada ÜDM-in böyük qismi formalaşır.
Bunun bir neçə səbəbi var:
Xərclərin azalması və tələbin artması. Avtomatizasiya istehsalı ucuzlaşdırır, məhsulları əlçatan edir və nəticədə tələbi artırır. Şirkətlər bu tələbi ödəmək üçün yeni işçilərə ehtiyac duyur. Yaxın misal - bankomatlar. Onlar kassirlərin rutin işini azaltdı, amma bankların xərclərini elə aşağı saldı ki, daha çox filial açmaq mümkün oldu. Nəticədə ABŞ-da bank işçilərinin sayı azalmadı, əksinə artdı.
Texnikaya tələbat və onun istehsalı. Hər yeni avtomatizasiya dalğası texnika istehsalına əlavə tələbat yaradır. Məsələn, kənd təsərrüfatında atların traktorlarla əvəzlənməsi bir çox işi sıradan çıxardı, amma maşınqayırma və servis kimi yeni sahələri doğurdu.
Yeni maşınların xidmət ehtiyacı. İstənilən texnika qulluq tələb edir. Əvvəlcə bunu yüksək ixtisaslı mütəxəssislər görür, amma zamanla bu iş sadələşir və daha az təcrübəli işçilər üçün də əlçatan olur. XIX əsrdə məhz bu səbəbdən fabrik sistemi sənətkarları sıxışdırdı: onların mürəkkəb əməyini standartlaşdırdı və fabrik işçilərinə ötürdü.
Əlbəttə, hər avtomatizasiya uğurlu olmur. Bəzən şirkətlər həddən artıq maşına güvənib effektivliyi itirirlər. Bunu bir avtomobil nəhəngi yaşadı - elektrik avtomobillərinin yığımını maksimum avtomatlaşdırmaq istədi, amma uğursuz oldu. Məhsul hədəflərinə çatılmadı, rəhbərliyin özü etiraf etdi ki, insan əməyinin effektivliyini az qiymətləndirib, robotların imkanlarını isə şişirdib.
Müasir platformalar: texnologiya ilə əməyin sintezi
Bugünkü platforma iqtisadiyyatı da göstərir ki, innovasiya ilə əmək bir-birindən asılıdır. Uber, Amazon və digər çatdırılma və taksi xidmətləri - yüksək texnologiyalardır. Amma bu sistemlər milyonlarla insanın sadə əməyinə söykənməsəydi, işləməzdi. Sadəcə smartfondan istifadə bacarığı kifayət edir ki, texnologiya ilə ucuz əmək sintez olunaraq kütləvi və əlçatan xidmətlər yaratsın.
Bu faktlar göstərir: avtomatizasiya boşluqda mövcud ola bilməz. O, ya yeni sahələr açır, ya da mövcud işçi qüvvəsinə söykənir. Maşınlar əmək bazarını öldürmür - onu dəyişir, vəzifələri yenidən bölüşdürür və insanların fəaliyyət göstərə biləcəyi yeni nişlər yaradır.
Son onilliklərdə ABŞ-da narahatedici bir meyl gözə çarpır: biznes getdikcə daha çox insan əməyini sıxışdıran, amma insanlar üçün yeni vəzifələr yaratmayan texnologiyalara sərmayə qoyur. Vəziyyəti daha da ağırlaşdıran başqa bir faktor da var - vergi sisteminin təhrif olunmuş quruluşu. Əmək yüksək vergilərlə yüklənir, kapital isə faktiki olaraq dövlət tərəfindən subsidiyalaşdırılır. Nəticə göz önündədir: məhsuldarlıq uzun müddətdir yerində sayır, sosial bərabərsizlik artır, şirkətlər isə nə işçilərə, nə də real səmərəliliyi yüksəldəcək innovasiyalara pul xərcləmək istəmir.
Süni intellektin inkişafı tamamilə insanı əvəzləyəcəyi barədə qorxuları daha da körükləyib. Amma reallıq fərqlidir: İİ hələlik yalnız dar və konkret tapşırıqlarla başa çıxa bilir, əksər sahələrdə insan beyninin yeri hələ də doldurulmazdır. Bununla belə, bir çox peşələr tədricən sıxışdırılacaq və bu, kompensasiya mexanizmlərinin tətbiqini zəruri edəcək. İqtisadiyyat zərbədən yayınmaq üçün yalnız o halda şans qazanacaq ki, insanlar üçün ümumi məhsuldarlığı artıracaq yeni vəzifələr yaradılsın.
Xüsusi potensial isə təhsil, səhiyyə və sənayedə yeni texnologiyaların tətbiqi kimi sahələrdə gizlənir. Avtomatizasiya insanın düşməninə çevrilməsin, əksinə ona xidmət etsin deyə, dövlət səviyyəsində sistemli addımlar vacibdir: işçilərin yenidən hazırlanması, cəmiyyətə faydalı innovasiyaların dəstəklənməsi və biznesin yalnız xərcləri azaltmaq üçün tətbiq etdiyi texnologiyalara qarşı balans yaradılması.
Miqrantlar və maşınlar: oxşar funksiyalar, fərqli nəticələr
Diqqətçəkən paralel var: iqtisadiyyatda miqrantların rolu çox vaxt maşınların roluna bənzəyir. Onlar bəzi işləri öz üzərlərinə götürür, amma eyni zamanda əmək bölgüsünü dərinləşdirərək yeni imkanlar da açırlar. Amma demoqrafik dinamika göstərir ki, bu resurs əbədi deyil. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə ömür uzunluğunun artması, ailələrin kiçilməsi, doğum səviyyəsinin azalması gələcəkdə miqrant axınının zəifləyəcəyini göstərir. Deməli, zaman keçdikcə avtomatizasiyanın rolu labüd şəkildə böyüyəcək.
Yaponiya, Almaniya və Cənubi Koreya bu reallıqla artıq üz-üzədir. Məhdud miqrasiya və qocalan əhali bu ölkələri kütləvi şəkildə robotlara sərmayə qoymağa məcbur edib. Bu gün həmin dövlətlərdə hər min işçiyə 14-20 sənaye robotu düşür. ABŞ-da bu göstərici cəmi 8-dir. Amma paradoks ondadır ki, Yaponiya, Almaniya və Cənubi Koreyanın iqtisadi artımı son onilliklərdə ABŞ və ya daxili miqrasiyadan bəhrələnən Çin qədər sürətli olmayıb.
Əhali qocaldıqca və əmək bahalaşdıqca inkişaf etmiş ölkələr avtomatizasiya texnologiyalarının ixracından daha çox gəlir götürəcəklər. Amma bu gün ucuz miqrant əməyindən qazanan dövlətlər sabah da üstün mövqedə qala biləcək. Onların üstünlüyü ondadır ki, milyardlarla dolları perspektivsiz sınaqlara xərcləmək lazım deyil - artıq sınaqdan keçmiş texnologiyaları mənimsəmək kifayətdir.
Üstəlik, bu ölkələrdə miqrant əməyinin başqa bir strateji effekti də var: savadlı qadınların vaxtını və gücünü azad edir, onlara karyera qurmağa şərait yaradır. Nəticədə, avtomatizasiyanın aparıcı qüvvəsi olan yüksək ixtisaslı kadrların sayı artır. Beləliklə, maraqlı bir qapalı dövr formalaşır: miqrasiya bu gün əmək bazarını dəstəkləyir, eyni zamanda gələcəkdə daha dərin texnoloji modernizasiya üçün baza hazırlayır.
Milli.Az