Dövlətçilik tarixində itaət heç vaxt sadəcə intizam və ya etik çərçivə ilə məhdudlaşmayıb. Bu, əsrlər boyu həm hərbi, həm də siyasi sistemlərin dayağına çevrilib, hakimiyyətin davamlılığını və xarici təzyiqlərə uzunmüddətli müqavimət qabiliyyətini təmin edib. Amma burada söhbət kor-koranə itaətdən getmir. Siyasi loyalıq daha çox cəmiyyətin dövlətin strateji xəttinə inteqrasiyası, kütlələrin razılığının hərbi güc və iqtisadi resurslarla müqayisə oluna biləcək faktora çevrilməsi deməkdir.
Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:
Hələ qədim çağlardan hökmdarlar anlayırdılar ki, təkcə döyüş meydanında qələbə qazanmaq yetərli deyil. Hakimiyyətin möhkəmliyi xalqın siyasi hədəflərə boyun əyməsi ilə ölçülürdü. Böyük Kir özünü ilahi fəzilətlərin təcəssümü kimi təqdim edərək dini sitayişi siyasi itaətə yönləndirmişdi. Min illər sonra isə Makkiavelli bu mexanizmi sekulyar məcrada izah edərək vurğuladı ki, dövlət idarəçiliyi abstrakt dəyərlərə deyil, hökmdarın gücü inandırma bacarığı ilə uzlaşdırmasına söykənir.
Erkən Yeni dövrdə isə Yustus Lipsius kimi düşünürlər siyasi loyalığı strateji zərurət kimi təqdim etdilər. Onun traktatlarında qeyd olunurdu ki, güclü ordu belə, cəmiyyətin razılığı olmadan dövlətin hədəflərini həyata keçirə bilməz. Məhz dini müharibələr və Avropa monarxiyalarındakı siyasi böhranlar dövründə aydın oldu ki, hakimiyyətin legitimliyi və uzunömürlülüyü vətəndaşların siyasi qərarları öz öhdəlikləri kimi qəbul etmə dərəcəsindən asılıdır.
Müasir strateji araşdırmalar da eyni məntiqin davam etdiyini göstərir. Antulio Eçevarria yazır ki, strategiya yalnız siyasi rəhbərliklə hərbi əməliyyatlar vəhdətdə olduqda mümkündür. Şeron Vaynerə görə, mülki-hərbi münasibətlər kampaniyaların uğur və ya iflasında həlledici faktora çevrilir. Dayan Çemberlen isə vurğulayır: daxili siyasi iradə olmadıqca, hətta ən güclü dövlətlərin təhdidləri və təzyiqləri boş bəyanatdan o tərəfə keçmir.
Siyasi itaəti strateji aktiv kimi götürsək, bu, dövlət üçün bir növ "görünməz zireh"dir. O, təkcə daxili həmrəyliyi qoruyur, həm də kritik anlarda hərbi üstünlüyün belə zəmanət vermədiyi qələbəni təmin edə bilir. 2023-cü ilin Qəzza müharibəsi göstərdi ki, strateji uğur təkcə texnoloji imkanlarla və ya hərbi doktrinalarla deyil, həm də cəmiyyətin mübarizəni davam etdirməyə siyasi razılığı ilə ölçülür. Orada, itaət və həmrəylik yüksək səviyyədə saxlanıldıqda, dövlət uzunmüddətli münaqişələrə tab gətirə və güclü xarici təzyiqlər altında belə möhkəm qala bilir.
Beləliklə, antik monarxiyalardan tutmuş müasir münaqişələrədək siyasi loyalığın təkamülü göstərir ki, bu, hərbi strategiyanın açar resursudur. O, inamı, inteqrasiyanı və intizamı formalaşdırır, ordunun və xalqın dağınıq səylərini vahid gücə çevirir. Və bu güc təkcə dövləti qorumaqla kifayətlənmir, onun dünya siyasətində strateji mövqelərini də möhkəmləndirir.
İtaət və ordu
Hərbi tarixin dərsləri göstərir ki, orduda itaət heç vaxt yalnız intizam və ya əmrlərə əməl etməklə məhdudlaşmayıb. O, hərbi səmərəliliyi dövlətin siyasi hədəfləri ilə birləşdirən bünövrə rolunu oynayıb. Vətəndaş-hərbi münasibətlərdəki fərqliliklər - almanların ordunu siyasətdən uzaq tutmaq istəyi, ya da amerikalıların hərbi strukturların siyasi təsirə məruz qalmasından çəkinməsi - milli ənənələrin özünəməxsusluğunu əks etdirir, amma mahiyyəti dəyişmir: siyasi itaət strateji resursdur, onsuz hərbi səylər pərakəndə və həssas qalır.
Tarixi təcrübə də bunu təsdiqləyir. Myanmada rejim yalnız ordunun - "Tatmado"nun - mütləq loyalığı hesabına ayaqda qalır və onun varlığını təmin edir. Əfqanıstanda isə talibanlar cəmiyyəti dini iyerarxiyalara ideoloji itaətə məcbur edərək hərbi davamlılıq qura bildilər. Hər iki nümunə universal həqiqəti göstərir: hərbi intizam siyasi iradə ilə uzlaşmadıqca, ən müasir silahlarla təchiz olunmuş ordular belə istiqamətini itirir və nizamsız mexanizmə çevrilir.
Müharibələrin millətçilik dövründə necə dəyişdiyini müşahidə edən Klauzevits yazırdı ki, orduda itaət yeni ölçü qazanıb - artıq o, milli kimlik ideyasından ayrı deyil. Əsgər təkcə komandanın əmrinə yox, həm də siyasi hakimiyyətdə təcəssüm olunan dövlət rəmzinə boyun əyir. Makkiavelli isə hələ bundan əvvəl qeyd edirdi ki, "müharibə sənətinə yiyələnmək" hakimiyyəti qorumağın əsas şərtidir: onun anlayışında hərbi intizam sırf hərbi praktikadan ibarət deyildi, siyasi nəzarətin vasitəsinə çevrilirdi. Lipsius bu fikri möhkəmləndirərək yazırdı ki, dövlət sabitliyi ordunun siyasi iradəyə tabeçiliyindən asılıdır və idarəetmə hərbi və mülki itaətin birliyini tələb edir.
Müasir nəzəriyyəçilər də bu xətti davam etdirirlər. Kolin Qrey siyasəti "təsir prosesi" adlandırmaqla əslində intizamlı silahlı qüvvələrin siyasi təsirin aləti olduğunu vurğulayırdı. Ordu vasitəsilə dövlət təkcə müharibə aparmır, həm də gücünü cəmiyyətin içində proyeksiya edir, nəzarəti möhkəmləndirir və strateji hədəflərin icrasını təmin edir.
Ənənəvi hərbi itaətdən inteqrasiya olunmuş siyasi loyalığa keçid isə strategiyanın təkamülünü açıq göstərir: ordu sadəcə hərbi maşın olmaqdan çıxır, hakimiyyətlə cəmiyyət arasında bağa çevrilir. O bağ qırıldığı anda isə hərbi kampaniyalar, texnoloji və taktiki üstünlüklərə baxmayaraq, uğursuzluğa məhkum olur.
Siyasi itaət hərbi-strateji aktiv kimi: İsrail-ərəb konteksti
Ərəb-İsrail münaqişəsinin gedişatı bir daha göstərir ki, siyasi itaət sadəcə daxili faktor deyil, həm də qarşıdurmaların taleyini həll edən mühüm alətdir. Bu, dövlətlərin və hərəkatların dayanıqlıq qazanmasına, qüvvələri səfərbər etməsinə və hərbi strategiyanın istiqamətini müəyyənləşdirməsinə imkan verən resursdur.
1936-1939-cu illərdə mandat altında olan Fələstində baş verən ərəb üsyanı dövründə sionist təşkilatlar taktika məsələsində parçalanmışdı. Bəziləri "havlagah" - yəni təmkin siyasətinə üstünlük verir, digərləri isə simmetrik cavab zərbəsi tələb edirdi. Bu fikir ayrılığı ortaq məqsədi az qala dağıdacaqdı: bəzi hallarda hətta rəqib yəhudi dəstələrinə çatacaq silahlar məhv edilirdi. David Ben-Qurion bu parçalanmanın təhlükəsini aydın görürdü. Onun üçün revizionistlərlə danışıqların şərti onların Sionist təşkilata siyasi tabeçiliyi idi. Başqa sözlə, daxili razılıq və itaət olmadan gələcək İsrail dövlətini quracaq hərbi strategiyanı formalaşdırmaq mümkün deyildi.
Ərəb tərəfi də siyasi itaəti səfərbərlik vasitəsinə çevirməyə çalışırdı. Millətçi və dini liderlər kütlələri müqavimət ideyası ətrafında birləşdirərək siyasi loyalığı silahlı mübarizənin şərti kimi qəbul edirdilər. Bu mənzərə ümumi qanunu təsdiqləyir: uzunmüddətli münaqişə şəraitində hərbi uğur siyasi itaətsiz əldə edilə bilməz. İtaət dağınıq səyləri vahid sistemə çevirir, strateji davamlılıq yaradır və dövlətlərin, hərəkatların uzun və ağır qarşıdurmalara tab gətirməsini mümkün edir.
İsrailin 1948-ci ildən sonra qəbul etdiyi "silahlı millət" konsepsiyası bunun bariz nümunəsidir. Burada vətəndaş sadəcə əsgər deyil, siyasi missiyanın daşıyıcısıdır: dövlətin müdafiəsində iştirak ümummilli loyalığın ifadəsinə çevrilir. Elə buna görə də ehtiyatda olan hərbiçilər institutu Tzaxalda (IDF) həlledici rol oynayır, mobilizasiya qərarları isə sırf hərbi deyil, siyasi akt kimi qəbul edilir. Yağil Levi haqlı olaraq vurğulayır ki, 1973-cü ildə Yom Kippur müharibəsi zamanı ehtiyat qüvvələrin çağırılması ilə bağlı qərarlardakı tərəddüdlər təkcə taktiki deyil, həm də strateji nəticələr doğurdu, "vətəndaş-əsgər" sisteminə inamı sarsıtdı və ordunun daha peşəkar modelə keçidini sürətləndirdi.
Ərəb dünyasında isə başqa trayektoriya müşahidə olunur. Burada siyasi itaət çox vaxt avtoritar nəzarətə söykənib: hərbi loyalıq hakim ideologiyalara bağlılıqdan ayrılmaz olub. Qamal Abdel Nasirin Misiri siyasi layihə ilə hərbi strategiyanı birləşdirən simvola çevrilmişdi. Panərəb millətçiliyi ordunu təkcə müharibə aləti yox, həm də siyasi mesaj daşıyıcısına çevirirdi. Amma məhz bu ideoloji yüklənmə 1967-ci ildəki məğlubiyyətlə nəticələndi. Fars körfəzi monarxiyaları isə başqa yolu seçdi: ordu və cəmiyyətin loyalığı iqtisadi stimullar vasitəsilə "satın alındı". Milli sərvətlərə çıxış sayəsində əldə olunan bu razılıq Səudiyyə Ərəbistanının 2015-dən etibarən Yəməndəki hərbi müdaxiləsinə də təməl oldu - ordu burada siyasi iradənin birbaşa davamına çevrildi.
Tam fərqli model isə İŞİD-in nümunəsində görünür. 2014-cü ildə xəlifəlik elan edən bu qurum, radikal dini şərhlərlə mütləq itaəti legitimləşdirdi. Burada itaət təkcə siyasi vasitə yox, dini borc sayılırdı. Liderə tabe olmamaq imandan dönmək kimi yozulurdu. Beləcə, hərbi intizam dini loyalığın içində əriyir, hər taktiki uğur isə "ilahi həqiqətin" təsdiqi kimi təqdim edilirdi. Bu məntiq köklərini islam siyasi düşüncəsindən alır: hökmdara itaət çox vaxt Allahın iradəsini yerinə yetirmək kimi qəbul olunur. Bu model milli sərhədlərə bağlı deyil, "ümmah" anlayışına əsaslanır və emirlərdən tutmuş silahlı qruplara qədər subdövlət strukturlarında işləyə bilir.
Məhz buna görə İsrail-ərəb qarşıdurmasında siyasi itaət hər iki tərəf üçün strateji resursa çevrilir. İsrail "vətəndaş-əsgər" modeli ilə cəmiyyəti milli müdafiə ideyası ətrafında səfərbər edir, institutlarını möhkəmləndirir. Ərəb dövlətləri və islamçı hərəkatlar isə ordularını avtoritar nəzarət, dini imperativlər və ya iqtisadi stimullar əsasında formalaşdırırlar. Amma nəticədə forma nə olursa olsun - vətənpərvərlik, dini fanatizm, ya da maddi maraq - itaət hərbi strategiyanı siyasi hakimiyyətin xidmətində saxlayan əsas mexanizmə çevrilir.
Siyasi itaət və rəhbərlik: 2023-cü il Qəzza müharibəsinin dərsləri
2023-cü ildə İsrail ilə HƏMAS arasında baş verən qarşıdurma göstərdi ki, siyasi itaət müharibənin gedişatını müəyyən edən həlledici faktora çevrilib. İsrail üçün ehtiyat qüvvələrin səfərbərlik modeli yenidən sınaqdan keçdi: ordunun çevik şəkildə hərəkətə gətirilməsi təkcə hərbi planlardan deyil, hökumətin siyasi iradəsindən asılı idi. Burada Makkiavellinin köhnə dərsi bir daha özünü göstərdi: hakimiyyət hərbi güclə siyasi məqsədləri uzlaşdıra bilməyəndə dövlət strateji zəiflik vəziyyətinə düşür. Müharibənin ilk mərhələlərində tərəddüdlər və daxili siyasi çəkişmələr vahid xəttin formalaşdırılmasını çətinləşdirdi və Tzaxalın effektivliyini ciddi şəkildə azaltdı.
HƏMAS isə tamam başqa modelə söykənirdi. Onun strukturu sərt ideoloji intizam üzərində qurulub, burada "işə sadiqlik" müzakirə mövzusu deyil. Döyüşçülərin loyalığı yalnız cəza qorxusu ilə yox, həm də müqaviməti iman aktına çevirən dini fanatizmlə təmin olunurdu. Qəzzanın sıx şəhər mühitində bu mexanizm tam gücü ilə işə düşdü: tunellər, mina tələləri, mülki əhalinin "canlı sipər" kimi istifadəsi İsrail üçün asimmetrik üstünlük yaratdı. İsrail bu vəziyyəti yalnız nəhəng itkilər hesabına aradan qaldıra bilərdi. HƏMAS üçün isə hər həftəlik müqavimət sırf hərbi qələbə deyil, siyasi kapital idi - "müqavimətin yaşadığına" dair mesaj və öz haqqına inamın möhkəmlənməsi.
Beləcə, Qəzza müharibəsi eyni məntiqin iki qütbünü ortaya qoydu. İsrailin səfərbərlik sistemi siyasi rəhbərliyin qüsurları ilə toqquşaraq ilk aylarda effektivliyini itirdi. HƏMAS isə siyasi itaəti strateji dayanıqlığın mənbəyinə çevirərək münaqişəni uzatdı və bunu legitimlik, simvolik üstünlük faktoruna çevirdi. Nəticə etibarilə, siyasi itaət bu müharibənin görünməz cəbhəsinə döndü: burada həll olunan məsələ təkcə hərbi əməliyyatların taleyi yox, həm də regionun siyasi gələcəyi idi.
Hizbullah da bu mənzərənin başqa bir nümunəsidir. Bu qurum siyasi partiya, hərbi güc və ideoloji hərəkatın xüsusiyyətlərini özündə birləşdirərək xüsusi dayanıqlıq qazanıb. Onun "ikiqat loyalıq" sistemi - həm daxili rəhbərliyə, həm də İranda vali əl-fəqihə tabeçilik - bənzərsiz intizamlı həmrəyliyi təmin edir. Kənar müşahidəçi üçün bu, ikiləşmə təsiri bağışlaya bilər, amma əslində belə struktur aydın hakimiyyət vertikalı və strateji uyğunluq yaradır. Hizbullahın hərbi əməliyyatları siyasi proqramı və ideoloji narrativi ilə sıx bağlıdır, bu isə daxili səfərbərliyi gücləndirir və uzunmüddətli qarşıdurmada effektivliyi artırır.
Amma bölgədə siyasi itaəti analiz etməyi çətinləşdirən əsas amil daxili siyasət və xarici təsirin bir-birinə qarışmasıdır. ABŞ-la sıx bağları olan İsrail yalnız hərbi texnologiya və dəstək qazanmır, eyni zamanda amerikan sisteminin siyasi problemlərini də miras alır: cəmiyyətin parçalanması, partiya çəkişmələri, institutlara inamın aşınması. Bu böhranlar uzunmüddətli perspektivdə korrupsiya, mənəvi avtoritetin itirilməsi və legitimlik böhranı ilə birlikdə İsrailin müharibələrdə ictimai razılığı saxlamaq imkanına da mənfi təsir göstərir.
Siyasi itaət və mənəvi avtoritetin dərsləri
Makkiavelli "Hökmdar" əsərində vurğulayırdı ki, hakimiyyət gücə və itaət etdirmək qabiliyyətinə söykənir. Amma "Müzakirələr"də o, bu tezisi genişləndirərək fiziki gücün yanında mənəvi avtoritet anlayışını da gətirdi və bunun zəruri tamamlayıcı element olduğunu göstərdi. 2023-cü il İsrail-HƏMAS müharibəsi isə bu iki anlayışın - siyasi itaət və mənəvi avtoritetin - necə kəsişdiyini açıq şəkildə nümayiş etdirdi.
Qəzzada cəmiyyətin HƏMAS rəhbərliyinə göstərdiyi demək olar ki, tam itaət diqqətəlayiqdir. Burada dini narrativ və "müqavimət kultu" rəhbərlərə daxildən dayaq verən mənəvi kapital qazandırır, kütlələrin razılığını hətta humanitar fəlakət şəraitində də təmin edir. İsraildə isə əks mənzərə yarandı: hökumətə etimad böhranı elitanın cəmiyyəti səfərbər etmə imkanlarını ciddi şəkildə məhdudlaşdırdı. İstisna yalnız müdafiə naziri Yoav Qalant idi. Sorğular göstərirdi ki, o, nisbətən bacarıqlı və məsuliyyətli siyasətçi kimi qəbul olunur, halbuki 2024-cü ilin əvvəlində Binyamin Netanyahunun reytinqi Qəzzadakı Yahya Sinvarın göstəricisindən xeyli aşağı idi.
Eyni dərəcədə maraqlı nümunə Livandır. Ölkə daxilində dərin parçalanmalara baxmayaraq, 2024-cü ilə doğru Hizbullahın reytinqi artdı, özü də ənənəvi olaraq ona uzaq olan icmalar arasında. Sorğular göstərirdi ki, livanlıların 78 faizi İsrailin Qəzzadakı hərəkətlərini terrorçu akt kimi qiymətləndirirdi. Əksinə, Hizbullahın zərbələri əksəriyyət tərəfindən ya qəbul edilən, ya da haqlı müqavimət forması kimi görülürdü. Bu fakt sübut edir ki, mənəvi avtoritet ideoloji və ya dini narrativdə möhkəmləndiyi halda, siyasi itaət daha dayanıqlı və daha güclü səfərbərlik mənbəyinə çevrilir. Bu, xüsusilə etimad böhranı yaşayan liberal-demokratik sistemlərdən kəskin fərqlənir.
Burada paradoks yaranır: daha güclü institutlara və ordusuna malik İsrail daim öz addımlarının legitimliyini cəmiyyət qarşısında sübut etməli olur. HƏMAS və Hizbullah isə siyasi itaəti demək olar ki, avtomatik qazanır. Onların dayağı dini doktrinalar və antİsrail ritorikasıdır. İsrail üçün həlledici amil liderlərin şəxsi avtoriteti olsa da, HƏMAS və Hizbullah üçün bu, şəxslərdən asılı olmayan ideoloji sabitlikdir.
Beləliklə, mənəvi avtoritetdəki strateji asimmetriya İsrail üçün ciddi çağırışdır. Daxildə etimadını itirmiş liderlər hər addımda siyasi itaəti qazanmaq üçün mübarizə aparmağa məcbur qalır. Onların rəqibləri isə möhkəm simvolik kapitala söykənərək, ağır maddi itkilər və hərbi məğlubiyyətlər fonunda belə dəstəyi qoruyub saxlaya bilirlər. Bu, siyasi itaəti təkcə səfərbərlik aləti deyil, həm də Yaxın Şərqdə strateji balansı dəyişən faktora çevirir.
Hizbullah bu fenomenin klassik nümunəsidir. Bu təşkilat eyni vaxtda siyasi partiya, hərbi qüvvə və ideoloji hərəkat kimi fəaliyyət göstərərək xüsusi dayanıqlığa malikdir. Onun "ikiqat loyalıq" sistemi - həm öz rəhbərliyinə, həm də İrandakı vali əl-fəqihə tabeçilik - unikal intizamlı birlik yaradır. Kənardan baxanda bu, ikiləşmə təsiri bağışlaya bilər, amma əslində belə struktur aydın hakimiyyət piramidası və strateji sabitlik formalaşdırır. Hizbullahın hərbi əməliyyatları onun siyasi proqramı və ideoloji narrativi ilə sıx bağlıdır, bu isə daxili səfərbərliyi gücləndirir və uzunmüddətli qarşıdurmada effektivliyi artırır.
Lakin regional münaqişələrdə siyasi itaətin təhlilini mürəkkəbləşdirən əsas amil daxili siyasət və xarici təsirin iç-içə keçməsidir. ABŞ-la sıx bağlı olan İsrail yalnız müasir texnologiya və hərbi dəstək qazanmaqla kifayətlənmir, həm də Amerika sisteminin problemlərini miras alır: siyasi qütbləşmə, partiya qarşıdurmaları, institutlara inamın tükənməsi. Bu proseslər uzunmüddətli perspektivdə korrupsiya, mənəvi avtoritetin itirilməsi və legitimlik böhranı ilə birlikdə İsrailin hərbi kampaniyalarda ictimai razılığı qoruma qabiliyyətinə də ciddi təsir göstərir.
Siyasi itaətin və mənəvi avtoritetin dərsləri
Makkiavelli "Hökmdar"da hakimiyyətin dayağını güc və itaət etdirmə bacarığında görürdü, "Müzakirələr"də isə bu xətti genişləndirib fiziki gücün yanına mənəvi avtoriteti - hakimiyyətin legitimlik kapitalını - qoyurdu. 2023-cü il İsrail-HƏMAS müharibəsi bu iki sütunun - siyasi itaət və mənəvi avtoritetin - necə kəsişdiyini əyani şəkildə göstərdi.
Bir tərəfdə Qəzza var: cəmiyyətin HƏMAS göstərişlərinə demək olar ki, tam tabe olması, "müqavimət" narrativi və dini çərçivə rəhbərliyə daxildən qidalanan bir mənəvi kapital qazandırır. Bu kapital humanitar fəlakətin içində belə kütləvi razılığı saxlayır. Digər tərəfdə İsrail: hökumətə inam böhranı elitanın ictimai razılığı səfərbər etmə imkanlarını kəskin daraldır. İstisna kimi müdafiə naziri Yoav Qalantın adı hallanırdı: sorğular onu nisbətən səriştəli və məsuliyyətli fiqur kimi göstərirdisə də, 2024-cü ilin əvvəlində Binyamin Netanyahunun reytinqi Qəzzadakı Yəhya Sinvarın göstəricisindən xeyli geri qalırdı.
Livan nümunəsi də az əlamətdar deyil. Daxili ziddiyyətlərə baxmayaraq, 2024-ə doğru Hizbullahın reytinqi artdı - özü də ənənəvi olaraq ona uzaq dayanan icmalar arasında. Eyni vaxtda livanlıların 78 faizi İsrailin Qəzzadakı addımlarını terror aktı kimi görür, Hizbullahın zərbələrini isə qəbulolunan, hətta haqlı müqavimət sayırdı. Yekun aydındır: mənəvi avtoritet ideoloji və ya dini mətndə möhkəmlənəndə, siyasi itaət daha dayanıqlı və səfərbəredici olur; etimad böhranı yaşayan liberal-demokratik mühitlə müqayisədə üstünlük qazanır.
Burada paradoks yaranır: daha güclü institutlara və orduya malik İsrail cəmiyyət qarşısında hər addımının legitimliyini sübut etməyə məcburdur. HƏMAS və Hizbullah isə dini doktrinalar və antİsrail ritorikasına söykənərək siyasi itaəti az qala avtomatik əldə edir. İsrail üçün həlledici amil liderlərin şəxsi avtoritetidir; rəqibləri üçünsə fərdlərdən asılı olmayan ideoloji sabitlik.
Nəticə etibarilə, mənəvi avtoritetdəki bu asimmetriya İsrail üçün ağır strateji çağırışdır. İnamını itirmiş liderlər ölkə daxilində hər "vahid" siyasi itaət uğrunda ayrıca savaş aparmalı olur. Qarşı tərəf isə simvolik kapitalı işə salaraq, maddi sıxıntılar və hərbi geriləmələr fonunda belə dəstəyi saxlaya bilir. Beləcə, siyasi itaət təkcə səfərbərlik aləti yox, Yaxın Şərqdə strateji tarazlığı pozan amilə çevrilir.
Uzaqmüddətli geosiyasi nəticələr: siyasi itaət asimmetriyasının gələcək İsrail-ərəb müharibələri üçün mənası
Birincisi, çəkindirmə hesablamaları dəyişir. Rəqibin "mənəvi avtoritet"lə möhürlənmiş itaəti yüksək olduqda, o, itkilərə həssaslığını aşağı salır və müharibə müddətini uzatmaqdan siyasi qazanc götürür. Bu, klassik hərbi məntiqi tərsinə çevirir: qısa, sarsıdıcı zərbə yerinə uzunmüddətli aşınma müharibəsi üstün ssenariyə çevrilir.
İkincisi, daxili siyasət ilə cəbhə xətti arasındakı məsafə qısalır. İsraildə ictimai etimad dalğalanmaları qərarların sürətinə və səfərbərlik "düyməsi"nin nə vaxt basılacağına birbaşa təsir edir. Bu dalğalanma operativ ritmi pozur, rəqibin isə informasiya məkanında "mən qalıramsa, qalibəm" narrativini gücləndirir.
Üçüncüsü, koalisiya siyasəti sərtləşir. ABŞ prezidenti Tramp administrasiyasının Yaxın Şərq siyasətində prioritetlərin sərtləşməsi fonunda İsrailin legitimlik kapitalı regiondaxili tərəfdaşlıqlar üçün qiymətli "valyuta"ya çevrilir. İctimai dəstək zəifləyirsə, koalisiya öhdəlikləri də siyasi riskə dönür; bu isə rəqib düşərgənin - xüsusilə İranın proksi şəbəkəsinin - manevr sahəsini genişləndirir.
Dördüncüsü, "vətəndaş-əsgər" modelinin dayanıqlığı sınanır. Ehtiyat sisteminin uzun dövr aktiv saxlanılması iqtisadiyyatın nəfəsini daraldır, ailə institutlarına təzyiqi artırır, cəmiyyətin "yorğunluq həddi"ni aşağı salır. Rəqib bu yorğunluğu siyasi-divident alətinə çevirir: hər həftəlik müqavimət - əlavə simvolik gəlir.
Beşincisi, informasiya cəbhəsi strateji mərkəzə keçir. Mənəvi avtoriteti dominant olan tərəf üçün hər kadr, hər şəkil yeni mobilizasiya çağırışıdır. Bu, diplomatik gündəmi də formalaşdırır: beynəlxalq təşkilatların ritorikası, sanksiya müzakirələri, humanitar rejimlərin "qayçı"lanması - hamısı ictimai qənaətin dalğasına bağlanır.
Altıncısı, peşəkarlaşma ilə legitimlik arasında kompromis qaçılmaz olur. İsrail kimi açıq cəmiyyətlərdə ordunun sürətlə peşəkarlaşması məhz legitimlik böhranını yumşaltmaq üçün seçilir: daha "dəqiq", daha "hesabatlı" əməliyyat vədi verilir. Amma peşəkarlaşma ehtiyat modelinin dayandığı "ümumi vətən borcu" narrativini də zəiflədir; bu, səfərbərlik elastikliyini azalda bilər.
Yeddincisi, regiondaxili güc mərkəzləri yenidən düzülür. Livan cəbhəsinin idarəolunan gərginlik formatında "sürünən müharibə"yə çevrilməsi, Qəzza ətrafında isə uzun epizodlu böhranların normallaşması ehtimalı artır. Bu, sərhədyanı təhlükəsizlik memarlığını "kalibrlənən eskalasiya" prinsipinə bağlayır və səhv hesablamaların qiymətini qaldırır.
Səkkizincisi, diplomatik "nəfəs kanalları"nın dəyəri artır. Mənəvi avtoritet asimmetriyası dərinləşdikcə, vasitəçilik mexanizmləri yalnız texniki deyil, reputasiya menecmenti funksiyası daşıyır. Kim "insani fasilə"ni çıxara bilirsə, informasiya məkanında oyunun qaydalarını da yazır.
Doqquzuncusu, iqtisadi davamlılıq yeni ön cəbhədir. Müdafiə-sənaye zəncirinin genişlənməsi, dron-hava hücumundan müdafiə "yarışı", raket ehtiyatlarının rotasiyası - hamısı cəmiyyətin dözümlülüyünə bağlanır. İtaət asimmetriyası yüksək olan düşərgə resurs azlığı şəraitində belə siyasi məqsədini qoruyur; resurs çoxluğu olan tərəf isə məhz legitimlik defisitinə görə strateji xərcləri izah etməkdə çətinlik çəkir.
Onuncusu, münaqişənin sonrakı mərhələləri "kəsilməz böhranlar" rejimində yaşanacaq. Yəni böyük sarsıntıları kiçik atəşkəslər izləyecek, lakin kök səbəb - mənəvi avtoritet balanssızlığı - aradan qalxmadıqca hər mərhələdə siyasi itaət yenidən əsas dəyişən olacaq.
Nəticə: Gələcək İsrail-ərəb qarşıdurmalarında təkcə tankların sayı və raketlərin mənzili deyil, cəmiyyətlərin liderlərinə nə dərəcədə "siyasi kredit" açdığı həlledici olacaq. Kim mənəvi avtoritetini institusional dəqiqlik, şəffaf hesabatlılıq və ardıcıl siyasi dil ilə yeniləyə bilsə, o, səngərdə də, masa arxasında da üstünlük qazanacaq. Kim bu krediti yalnız ideoloji qapanma ilə saxlayırsa, qısa müddətdə dinamika qura, uzun müddətdə isə iqtisadi və siyasi daralma ilə üzləşə bilər.
Siyasi itaət asimmetriyasının uzunmüddətli nəticələri
İsrail ilə HƏMAS arasında müharibədə üzə çıxan siyasi itaətin asimmetrik xarakteri bütün Yaxın Şərq təhlükəsizlik arxitekturası üçün fundamental nəticələr doğurur. Güclü orduya, yüksək texnologiyalı müdafiə sistemlərinə və ABŞ dəstəyinə sahib olan İsrail daim öz cəmiyyətinə legitimliyini sübut etməyə məcburdur. Hər bir hərbi qərar siyasi əsaslandırma tələb edir, daxili tənqid, partiya qütbləşməsi və hökumətə etimadsızlıq fonunda sınaqdan keçir. Bu isə strateji manevr imkanlarını daraldır, hərbi kampaniyaları daxili etimad böhranına qarşı həssas vəziyyətə salır.
HƏMAS və Hizbullah isə fərqli mobilizasiya mexanizminə söykənirlər. Onlarda itaət dini və ideoloji çərçivəyə bərkidilib və rəhbərlərin hər addımda öz haqlılığını sübut etməsinə ehtiyac yoxdur. Onlar üçün döyüş meydanında məğlubiyyət siyasi məğlubiyyət demək deyil - əksinə, müqavimətin faktı "qurbanlıq" və "haqlı mübarizə" narrativini gücləndirir. Bu, hər bir toqquşmanı maddi itkilərdən asılı olmayaraq simvolik qələbə alətinə çevirir.
Uzaqmüddətli perspektivdə belə asimmetriya İsraili strateji cəhətdən əlverişsiz mövqeyə salır. Onun hərbi qələbələri daxildəki siyasi şübhələrlə neytrallaşdırıla bilər. HƏMAS və Hizbullah isə döyüş məğlubiyyətlərini ideoloji kapitala çevirərək cəmiyyətlərində dayaqlarını möhkəmləndirirlər. İsrail rəhbərliyi üçün əsas vəzifə hərbi uğurları mənəvi avtoritetin bərpası və daxili etimadın möhkəmlənməsi ilə birləşdirməkdir. Əks halda, hərbi kampaniyalar strateji aşınmaya çevriləcək.
Bütün region üçün bu, konfliktlər dövrəsinin dərinləşməsi deməkdir. İsrail siyasi həmrəyliyi bərpa etmək üçün sürətli qələbə qazanmağa çalışır, rəqibləri isə müharibənin uzanmasında maraqlıdır - çünki hər yeni gün və ya həftə onların cəmiyyətlərində mövqelərini gücləndirir. Beləcə, siyasi itaət ordunun effektivliyinin şərti olmaqdan çıxıb, Yaxın Şərq müharibələrinin məntiqini formalaşdıran faktora çevrilir: artıq söhbət torpaqlar uğrunda deyil, legitimlik uğrunda savaşdan gedir - kim münaqişənin mənəvi meydanını müəyyənləşdirə bilirsə, üstünlük də onun tərəfindədir.
Buna görə də demək olar: gələcək İsrail müharibələrinin taleyi təkcə hərbi imkanlardan və müttəfiq dəstəyindən asılı olmayacaq. Həlledici amil - İsrail liderlərinin mənəvi avtoriteti bərpa etmək və daxili parçalanma şəraitində siyasi itaəti qorumaq bacarığı olacaq. Bu baş vermədiyi halda, hətta ən uğurlu hərbi əməliyyatlar belə strateji çıxılmazlığa çevrilə bilər, halbuki onların rəqibləri müqavimətin öz faktını simvolik qələbəyə çevirməyə davam edəcəklər.
Siyasi itaət strateji sabit kimi
Keçmişin və bu günün hərbi düşüncəsi üçün aydındır: heç bir strategiya siyasi kontekstdən ayrı mövcud ola bilməz. Ordu ən müasir silahlara, qüsursuz taktikalara və hazırlıqlı əsgərlərə malik ola bilər, amma siyasi itaət deficitində bu üstünlüklər dağılmağa məhkumdur. Əksinə, məhdud resurslar belə siyasi loyalıqla birləşdikdə, daha güclü rəqiblərin təzyiqinə tab gətirə bilən dayanıqlı gücə çevrilir.
Tarix - Kir Böyükdən və Makkiavellidən başlayaraq İsrail-ərəb müharibələrinə və müasir Qəzzaya qədər - göstərir ki, itaət yalnız hərbi intizamla məhdudlaşmır. O, vətəndaş və hərbi sahələri vahid sistemdə birləşdirən strateji aktivdir. Bu inteqrasiyasız dövlətin strateji xətti zəifləyir, müharibənin özü isə siyasi nəticəsiz, bir-biri ilə əlaqəsiz əməliyyatlar toplusuna çevrilir.
Buradan hərbi strateqlər üçün əsas dərs çıxır: siyasi itaət abstrakt anlayış deyil, kəşfiyyat, logistika və texnologiyalar qədər nəzərə alınmalı praktiki alətdir. O, kampaniyanın nəticəsini hələ başlamadan, ilk güllə açılmadan həll edə bilər. Uğurlu strategiya yalnız o halda mümkündür ki, hakimiyyət, ordu və cəmiyyət bir ahəngdə hərəkət etsin, siyasi rəhbərlik isə bu razılığı böhran şəraitində belə qoruyacaq mənəvi avtoritetə sahib olsun.
Avropa dini müharibələri dövründə dövlətlərin taleyi üzərində düşünən Yustus Lipsius bir aforizm yazmışdı: "İnsan ağlı itəndə, tale bütün planları puç edir". Bu sözləri xəbərdarlıq kimi oxumaq olar: siyasi iradə və daxili itaət olmadan ən mükəmməl strategiyalar belə məğlubiyyətə məhkumdur.
Bu gün isə, müharibə ilə siyasət arasındakı sərhədlər silinib, informasiya məkanı yeni cəbhəyə çevrilib. Belə şəraitdə siyasi itaətin dinamikasını anlamaq xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu, təkcə səfərbərlik vasitəsi deyil, XXI əsrin çağırışları qarşısında dövlətin dayanıb-dayanmayacağını, yoxsa daxili ziddiyyətlərin ağırlığı altında çökməsini müəyyən edən fundamental qüvvədir.
Milli.Az