"Əgər aclıqdan öləcəksənsə, heç kimə təsir etməyəcək". Sky News-un nadir kadrları bu sözlərlə açılır və Afrikanın yandırıcı günəşindən də çox yandırır. İnformasiya blokadasını təsadüfən yarıb keçən həmin video, bir milyon əhalisi olan şəhərin aclıqdan, xəstəlikdən və yardımın tam yoxluğundan necə öldüyünü göstərir. Niyə bu görüntülər dünya mediasının manşetlərinə çıxmır? Çünki söhbət Qəzzadan yox, Sudanın Darfur bölgəsinin paytaxtı El-Faşerdən gedir.
Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:
Nə xatırlayan var, nə də danışan. BMT-də qətnamələr qəbul edilmir, təcili sammitlər keçirilmir, ianə toplamaq üçün telemarafonlar təşkil olunmur. İsrailin qonşuluğunda güllə səsləri eşidilmirsə, demək, faciə də yoxdur kimi davranmaq olar. Amma Sudanda indi, bu dəqiqə insanlar ölür. Onlar hesabatlarda yox, real həyatda ölür - yeməyin anlayış olaraq belə mövcud olmadığı bir gerçəklikdə.
Sky News-un "Çəkilişin qadağan olunduğu Sudan şəhərində" adlı üç dəqiqəlik reportajı nə siyasi tufan qopartdı, nə də media həyəcanı yaratdı. Necə ki, HƏMAS tunellərində özünə qəbir qazmağa məcbur edilən israilli girovun görüntüləri xəbər boşluğunda itib getdi. Media prioritetləri yaxşı bilir: Qəzza - sivilizasiyaların dramı, Sudan isə şüur periferiyasında.
Tava və qazanlarla "həmrəylik yürüşləri"nin səs-küyü arasında, fıstıq qabığı dolu əl arabasını itələyən sudanlı könüllünün zəif səsini eşitmək olmur - orada bu, yeganə yeyiləsi şeydir. "Aclıq və susuzluqdan əziyyət çəkirik. Su yoxdur. Heç nə yoxdur", - deyir o, kameraya baxaraq. Bu sözlər sükutda əriyib gedir, çünki dünya Xan-Yunisə və Rəfaha baxır. Sudana baxmaq əmri isə verilməyib.
El-Faşer 15 aydır tam mühasirədədir. Bu, rəsmi olaraq tanınmış fəlakətdir - humanitar böhranın son mərhələsi. Şəhərdə elektrik yoxdur, bazarlar boş, çörək sexləri bağlanıb, infrastruktur dağıdılıb. 150 minə qədər insan ölüb, 13 milyon qaçqına çevrilib. BMT ilə əlaqəsi olmayan könüllü missiyalar əhalinin cəmi 10 faizini qidalandıra bilir. Qalanları isə dünya xəbər axınının sükutunda təkbaşına ölümə buraxılıb.
BMT vaxtaşırı Sudanı xatırlayır, amma sözlər hərəkətə çevrilmir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı blokada zonasındakı vəba epidemiyasını qeydə alır, amma bir neçə gün sonra gündəmi yenidən Qəzza tutur. Böyük dövlətlərin liderləri Sudan ordusu ilə RSF silahlı dəstələrini ayırmaq üçün tələsmir. İslam ölkələri liderləri və İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı sanki Darfuru xəritədən siliblər, susurlar.
Universitet kampuslarında Sudan üçün plakat cıran yoxdur. Papa bu barədə bir kəlmə də demir. Media sudanlı uşaqların şok fotolarını dərc etmir, çünki həmin kadrlar çox realdır - nə qurama, nə fotomontaj var. Sudanda tava-dəmir əlində küçəyə çıxan izdiham da yoxdur, çünki tava o zaman lazımdır ki, içinə qoymağa bir şey olsun.
"Əgər aclıqdan sönəcəksənsə, hamıya vecsiz olacaqsan" - filmin əvvəlində deyilən bu cümlə, çağdaş dünyanın acı hökmünə çevrilir. Sudan sadəcə formata uyğun gəlmir: yəhudi yoxdursa, xəbər də yoxdur.
El-Faşer bu gün təkcə Şimali Darfurun xəritəsində bir nöqtə deyil, bütün bir regionun necə planlı şəkildə ölümə aparıla biləcəyinin simvoludur. 2024-cü ilin mayından bəri, Darfurda Sudanın ordusunun son istehkamı olan bu şəhər, RSF və onların müttəfiqlərinin sıx mühasirəsi altındadır. 2024-cü il 13 iyunda BMT Təhlükəsizlik Şurasının 2736 saylı qətnaməsi dərhal blokadanın qaldırılmasını tələb etsə də, üzərindən bir il keçib, kağız üzərində qalıb.
2025-ci ilin yaz və yayında böhran fəlakət mərhələsinə keçdi. Aprel-may aylarında Zamzam köçkün düşərgəsinə hücumlardan sonra yüz minlərlə insan - Beynəlxalq Miqrasiya Təşkilatının 2 may məlumatına görə, təxminən 406 min nəfər - El-Faşer, Tavilə və digər məntəqələrə axışdı. Amma şəhər sığınacaq yox, ölüm tələsinə çevrildi.
Ərzaq böhranı son həddə çatıb: Şimali Darfurun Zamzam, Əbu Şuk və Əl-Səlam düşərgələri də daxil olmaqla bir sıra ərazilərində aclığın beşinci - ən yüksək səviyyəsi (IPC) rəsmi şəkildə təsdiqlənib. 2024-cü ilin dekabrından 2025-ci ilin mayına qədər olan dövr üçün proqnozlara El-Faşer və qonşu bölgələr də daxil edilib - burada insanlar tam təchizat yoxluğunda yaşamağa məhkum ediliblər.
Hərbi əməliyyatlar mülki infrastrukturun hədəf alınması ilə müşayiət olunurdu. 2025-ci il yanvarın 24-də RSF dronları El-Faşerdəki Səud Ana və Uşaq Xəstəxanasını - şəhərdə tam gücü ilə işləyən yeganə tibb ocağını - yerlə-yeksan etdi. Təxminən 70 nəfər həyatını itirdi. Həmin ilin avqustunda isə yeni zərbə Abu Şuk qaçqın düşərgəsinə dəyib, ən azı 40 dinc sakin qətlə yetirildi. BMT və hüquq müdafiə təşkilatları bu hücumları pisləsə də, həmin pisləmələrin, əvvəlki kimi, real nəticəsi olmadı.
Səhiyyə sistemi tam çökdü. Son illərin ən ağır xolera dalğası baş qaldırdı: təkcə bir həftə ərzində "Sərhədsiz Həkimlər" Darfurda 2 300 yoluxma və 40 ölüm faktı qeydə aldı. Ölkə üzrə isə 11 avqusta olan məlumata görə, təxminən 100 min şübhəli yoluxma və 2 470 ölüm halı təsbit olundu. Mühasirədəki rayonların əhalisinin böyük əksəriyyətinin normal tibbi yardıma çıxışı isə ümumiyyətlə yoxdur.
Mühasirənin xəritəsi RSF-in strategiyasının necə planlı və sistemli qurulduğunu göstərir. Onlar Çada gedən yolları - qaçqınlar və humanitar təchizat üçün həyati əhəmiyyətli dəhlizi - kəsdilər, Məlitə və cənub istiqamətlərinə gedən marşrutları bağladılar. Yaşayış məhəllələrinin və bazarların atəşə tutulması gündəlik norma çevrildi. 2025-ci ilin yayında OCHA humanitar karvanların girişinə sərt məhdudiyyətlər və birinci zərurət mallarının tam çatışmazlığını qeydə aldı.
ABŞ 2025-ci il yanvarın 7-də RSF-in Darfurdakı fəaliyyətini rəsmi olaraq soyqırım kimi tanıdı. Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin prokuroru mütəmadi olaraq BMT Təhlükəsizlik Şurasına insanlığa qarşı cinayətlərin istintaqı barədə hesabat verir. Amma nə bu bəyanatlar, nə də "humanitar fəlakət" statusu El-Faşer sakinlərini xilas yoluna bir addım belə yaxınlaşdırmadı.
Bu gün Şimali Darfurun paytaxtında baş verənlər təkcə müharibə deyil. Bu, dünyanın gözləri qarşısında, beynəlxalq xəbərlərin sükutunda həyata keçirilən bir şəhərin nümayişkaranə edamıdır. Qlobal gündəm başqa münaqişələrlə dolu olduğu halda, El-Faşer hər gün "dünya siyasətinin formatına sığmayan" bir faciənin qiymətini insan həyatı ilə ödəyir.
IPC 5 - publisistik bənzətmə yox, beynəlxalq aclıq təsnifatının ən sərt mərhələsidir. Bu, hər beş ailədən ən azı birində qida çatışmazlığının tam və ya demək olar ki, tam olması, kəskin qidalanma çatışmazlığı və ölüm səviyyəsinin kritik hədləri aşması deməkdir. 2024-2025-ci illərdə Zamzam, Abu Şuk və Əl-Səlam düşərgələrində məhz bu göstəricilər qeydə alınmışdı. Famine Review Committee ekspertləri xəbərdarlıq edirdilər: blokada götürülməsə, bu aclıq El-Faşeri də bürüyəcək.
2025-ci ilin avqustunda BMT-nin Dünya Ərzaq Proqramı açıq dedi: bəzi bölgələrdə lokal yaxşılaşmalara baxmayaraq, El-Faşer hələ də bağlıdır, anbarlar boşdur, yaxınlaşan yağış mövsümü yolları yumaq təhlükəsi yaradır. WFP-yə görə, kütləvi aclıqdan ölüm riski hər gün artır. ACAPS isə blokada iqtisadiyyatını təsvir edirdi: 2025-ci ilin mayına qədər El-Faşerdə WFP ərzaq səbətinin qiyməti əvvəlki illə müqayisədə 124% qalxıb, inflyasiya isə 2024-cü ildəki rekord 200%-dən sonra 119% səviyyəsində qalıb.
UNICEF mənzərəni daha da qaranlıq göstərirdi: təkcə 2025-ci ildə Şimali Darfurda 457 mindən çox uşağın kəskin qidalanma çatışmazlığından əziyyət çəkəcəyi, onların təxminən üçdə birində isə bu çatışmazlığın ağır formaya keçəcəyi gözlənilirdi.
Vəziyyəti ağırlaşdıran hədəfli hücumlar səhiyyə infrastrukturuna yönəlmişdi. 2025-ci il yanvarın 24-də RSF El-Faşerdəki Səud Ana və Uşaq Xəstəxanasını dağıtdı - həmin vaxt bu, şəhərin yeganə işlək tibb müəssisəsi idi. 70-dən çox insan öldü və bu hadisə Darfur səhiyyə sisteminin tam çökməsinin simvoluna çevrildi. Eyni zamanda, WFP və UNICEF-in humanitar karvanları şəhərə gedən yollarda, o cümlədən Əl-Kuma marşrutu üzərində, mütəmadi olaraq hücumlara və gecikmələrə məruz qalırdı. Hər uğursuz səfər yüzlərlə ailənin yemək və dərmansız qalması demək idi.
Aclığın fonunda ölkəni xəstəlik dalğası bürüdü. 2025-ci ilin ortalarına doğru xolera demək olar ki, bütün Sudan ştatlarına yayıldı. Təkcə iyunda 7 696 yeni yoluxma və 115 ölüm, ilin əvvəlindən iyunun sonuna qədər isə 32 359 yoluxma və 426 ölüm qeydə alındı. Avqustda "Sərhədsiz Həkimlər" bildirdi: Darfurda bir həftədə 2 300 xəstə və 40 ölüm faktı var, 2024-cü ilin iyulundan bəri isə ölkə üzrə təxminən 100 min yoluxma və 2 470 ölüm halı təsbit olunub.
BMT və Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi bu böhranı prioritet elan edib. BMT Təhlükəsizlik Şurasının 2736 saylı qətnaməsi RSF-dən El-Faşerin mühasirəsini dayandırmağı və humanitar yardıma icazə verməyi tələb edir. ABŞ 2025-ci ilin yanvarında RSF-in Darfurdakı fəaliyyətini soyqırım kimi tanıyıb və komandanlığa qarşı sanksiyalar tətbiq edib. BCM prokuroru Karim Xan isə kütləvi cinayətlərə dair sübut toplamağa davam edir və bu barədə hesabat verir.
Əgər El-Faşeri yalnız coğrafi bir nöqtə kimi deyil, beynəlxalq siyasətin barometri kimi görsək, mənzərə dərhal aydınlaşır: hətta rəsmi şəkildə təsdiqlənmiş IPC 5 aclıq statusu və "soyqırım" kimi tanınma belə dünyanı fəlakəti dayandıracaq real reaksiyaya məcbur etmir.
"Vircinsiz, vurulmuş, aclığa məhkum" ("Besieged, attacked, starved") adlı hesabat - "Sərhədsiz Həkimlər"in 2024-cü ilin mayından 2025-ci ilin mayına qədərki dövrü əhatə edən sənədi - əslində RSF-in mühasirə taktikasına qarşı hüquqi ittiham aktıdır. Orada zorakılığın sistemli nümunələri incə detallarına qədər qeydə alınıb: qarət, kütləvi qətllər, seksual zorakılıq, oğurluqlar və aclığın müharibə silahına çevrilməsi. Zərbələr bazarlara, xəstəxanalara, su təchizatı sistemlərinə - yəni El-Faşer və Zamzam sakinlərini son ümidlə ayaqda saxlayan hər şeyə endirilirdi.
Beynəlxalq və humanitar qurumların topladığı rəqəmlər faciənin miqyası barədə mübahisəyə yer qoymur. ACLED məlumatına görə, təkcə RSF-in hücumunun ilk 10 həftəsində (2024-cü ilin aprel-iyun ayları) El-Faşer ətrafında ən azı 700 nəfər öldürülüb və bu rəqəm durmadan artıb. 2025-ci ilin aprel-may aylarında Zamzam düşərgəsinə hücumdan sonra IOM, OCHA və Reuters-in qiymətləndirməsinə görə, 400-500 min insan evini tərk edib. UNICEF xəbərdarlıq edir: təkcə 2025-ci ildə Şimali Darfurda 457 mindən çox uşaq kəskin qida çatışmazlığından əziyyət çəkəcək, onların təxminən 32%-i ağır formada.
IPC 5 aclıq təsnifatı Şimali Darfurun bir sıra düşərgələri üçün rəsmi olaraq təsdiqlənib, proqnozlar isə bu halın El-Faşerə də yayılacağını göstərirdi. Paralel olaraq, bölgəni xolera dalğası vurdu: 2024-cü ilin iyulundan 2025-ci il avqustun 11-nə qədər ölkə üzrə təxminən 100 min yoluxma və 2 470 ölüm qeydə alınıb. Təkcə bir həftədə Darfurda 2 300 xəstə və 40 ölüm faktı təsbit edilib.
2025-ci il yanvarın 24-də RSF-in hava zərbəsi Səud Ana və Uşaq Xəstəxanasını məhv etdi, təxminən 70 nəfəri öldürdü və şəhərin səhiyyə sistemini faktiki olaraq sıfırladı. Sağ qalan azsaylı xəstəxanalar tamamilə dolu idi, resursları yox idi, yaralılar və qida çatışmazlığından əziyyət çəkən uşaqlar yardım ala bilmirdi.
Aclığın qaçılmaz, amma hələ də qarşısı alına biləcək səbəbləri RSF-in planlı blokada strategiyasında gizlidir. Yollar kəsilib, nəzarət-keçid məntəqələri qurulub, karvanlar dayandırılıb, anbarlar və bazarlar dağıdılıb. Təkcə ərzaq ehtiyatları deyil, həm də sağ qalma mexanizmləri - barter sistemi, mövsümi iş imkanı, kredit çıxışı - sıradan çıxarılıb. Yağış mövsümü isə quru yollara son qoyaraq logistik axını tamam kəsib.
Qiymət spiralı son zərbəni vurdu: WFP ərzaq səbətinin qiyməti ötən illə müqayisədə 124% artdı, inflyasiya isə alıcılıq qabiliyyətini mərmilərin infrastruktur üzərindəki təsiri qədər amansızca sarsıtdı.
Bu şəraitdə WFP, OCHA, ÜST və UNICEF-in vurğuladığı kimi, əsas tədbirlər dərhal və real monitorinq ilə icra olunmalıdır:
- beynəlxalq müşahidə altında humanitar "sükut rejiminin" tətbiqi və karvanların təminatlı girişi;
- Adre/Tine üzərindən qərb dəhlizinin açılması və gündəlik həyati yardım çatdırılması - oral rehidratasiya məhlullarından tutmuş uşaq qidası və vaksinlərə qədər;
- "Tibbi körpülərin" qurulması - mobil briqadalar və xolera müalicə mərkəzləri, oksigen, dərman və reagentlərlə təmin olunmuş şəkildə.
Bütün bunlar texniki baxımdan mümkündür - logistika hazırdır, təchizat mövcuddur. Hazır olmayan yeganə şey - El-Faşerin xarabalığa, səssiz bir şəhər-ruha çevrilməsini dayandıracaq siyasi qərardır. Dünya Səhiyyə Təşkilatı və Sudanda çalışan digər qurumlar xəbərdarlıq edir: El-Faşeri xilas etmək üçün zaman sürətlə tükənir. Təcili tədbirlər paketi təkcə humanitar logistikadan yox, həm də ədalət mexanizmlərindən və siyasi təzyiq vasitələrindən ibarətdir.
Birincisi, humanitar yardıma çıxışı bağlayan, tibb müəssisələrinə və infrastruktur obyektlərinə hücum edən şəxslərə qarşı hədəfli sanksiyalar tətbiq olunmalıdır. Söhbət simvolik qadağalardan yox, sərt addımlardan gedir - aktivlərin dondurulması, ölkədən çıxış yasağı, Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi çərçivəsində cinayət işlərinin açılması. BCM-in işinə dəstək, şahidlərin qorunması, rəqəmsal və peyk sübutlarının mühafizəsi epizodik deyil, sistemli fəaliyyətə çevrilməlidir.
İkincisi, maliyyələşdirmə məsələsi həlledicidir - UNICEF, ÜST və WFP kimi qurumların artıq bu gün çatışmazlıqla üzləşən müraciətləri tam təmin olunmalıdır. Vəsaitin çatışmaması yardım çatdırılmasında əsas kəsintilərin səbəbidir. Əməliyyatların yağış mövsümündə belə dayanmasının qarşısını almaq üçün əvvəlcədən alışların həyata keçirilməsi və yüklərin əlçatan məntəqələrdə yerləşdirilməsi vacibdir.
El-Faşer beynəlxalq humanitar hüquq sisteminin möhkəmliyinə sınaqdır. Müharibə aparma üsulu kimi mühasirə - Cenevrə Konvensiyalarının birbaşa pozuntusudur. Aclığın, suyun və tibbin silaha çevrilməsi isə beynəlxalq ictimaiyyətin susqunluğunu faktiki olaraq şərikliyə çevirir. BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnaməsi və RSF-in əməllərinin soyqırım kimi tanınması, əgər onların ardınca icra mexanizmləri və humanitar dəhlizlərin real qorunması gəlmirsə, mənasını itirir.
El-Faşer faciəsi daxili münaqişə epizodu deyil, mülki əhalini qorumaqda qlobal acizliyin konsentratıdır. IPC göstəriciləri, BMT hesabatları, Reuters və "Sərhədsiz Həkimlər"in araşdırmaları eyni mənzərəni göstərir: mühasirə, aclıq, epidemiyalar və xəstəxanalara zərbələr təsadüfi fəsad deyil, insanlara təzyiqin məqsədli strategiyasıdır. Dünyanın qarşısında seçim son dərəcə aydın və qəldir: ya humanitar dəhlizlər monitorinq və təhlükəsizliklə dərhal işə düşür, ya da yağış mövsümünün sonuna qədər aclıqdan və qarşısı alına bilən xəstəliklərdən ölənlərin sayı dəfələrlə artacaq.
Milli.Az