Azərbaycan iqtisadiyyatında bəzən elə məqamlar olur ki, quru statistika rəqəmləri sadəcə illik hesabatların göstəricisi olmur, birbaşa hərəkətə çağırışa çevrilir. 2025-ci il də məhz belə məqamdır. Dünya Bankının son hesablamalarına görə, Azərbaycanın nominal ÜDM-i 78,87 milyard dollara yaxınlaşıb (PPP ilə - 272,1 milyard dollar). İqtisadi artım var, amma tempi bir qədər zəifləyib: 2024-cü ildəki 4,1%-lik sıçrayışdan sonra bu il 3,5% gözlənilir, yanvar-may aylarında isə artım cəmi 1,5% olub.
Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:
Əsas kapitala yönəldilən investisiyalar 6,69 milyard manata çatıb. Neft-qaz sektorundan asılılıq, dünya xammal bazarındakı dalğalanmalar və xarici şoklar Bakını iqtisadi təhlükəsizlik üçün yeni müdafiə alətləri axtarmağa məcbur edir - burada isə səhnəyə qızıl çıxır.
2025-ci ildə Azərbaycan ehtiyat siyasətində səssiz, amma köklü bir dönüş edib: simvolik səviyyədə olan qızıl ehtiyatından - 181 tona və ehtiyat fondunun demək olar üçdəbirini "sarı metal"a çevirməyə. Bu, iki cəbhədən gələn təzyiqə cavabdır: daxildə artım tempinin azalması, xaricdə isə valyuta bazarlarında fırtına.
Ən önəmlisi, bu qızıl ölkənin öz yurisdiksiyası daxilində və dövlətin tam nəzarəti altındadır. Deməli, heç bir xarici təzyiq aləti bu aktivləri Azərbaycanın özünə qarşı çevirə bilməyəcək.
Qızıl ekspansiyası: beş dəfə baha, dörd dəfə ağır
2025-ci ilin ilk beş ayında Azərbaycan 30,9 ton qızıl idxal edib - dəyəri isə 2,94 milyard dollar. Bu, ötən illə müqayisədə dəyərdə beşqat, həcimdə isə dördqat artım deməkdir. Daha da maraqlısı - bu qızıl 23 fərqli ölkədən gətirilib.
Liderlər sırasında Rusiya (4,75 ton), Avstraliya (3,99 ton), ABŞ (3,35 ton - ötən il sıfır idi), Qazaxıstan (2,56 ton), Böyük Britaniya (2,77 ton) və hətta İsveç (cəmi 38 kiloqram) var.
Ölkə daxilində yanvar-iyun aylarında çıxarılan qızıl isə cəmi 1,6 ton olub. Beləliklə, ümumi ehtiyat 181,1 tona çatıb və Azərbaycan dünya qızıl ehtiyatları reytinqində 27-ci pilləyə yüksəlib.
Dövlət Neft Fondu (SOFAZ) 2025-ci ildə 34,5 ton qızıl alıb, bunun 15,8 tonu ikinci rübdə reallaşıb. Fondun portfelində qızılın payı bir il ərzində iki dəfə artaraq 14,8%-dən 28,8%-ə yüksəlib.
Alışlar artıq dayandırılıb - plan yerinə yetirilib. Amma nəticə diqqətçəkəndir: hələ bir neçə il öncə ehtiyatlarda qızılın payı 0-5% arası idi, bu gün isə milli portfelin üçdəbirinə yaxındır.
Niyə məhz indi?
Cavab qlobal valyuta bazarındakı silkələnmədədir. Dollar indeksinin (DXY) yarım il ərzində 10-11% dəyər itirməsi 1973-cü ildən bəri ən kəskin enişdir. Morgan Stanley-nin proqnozuna görə, il ərzində dollar daha 10% zəifləyə bilər.
Valyuta aktivləri məhdud olan ölkələr üçün bu, açıq mesajdır: ehtiyatların "bərk" aktivlərə yönəldilməsi vaxtıdır. Qızıl bu baxımdan ideal seçimdir - yüksək likvidliyə malikdir, heç bir ölkənin pul emissiyasından asılı deyil, sanksiyalardan qorunur və əgər öz ərazində saxlanılırsa, real maliyyə suverenliyinə çevrilir.
Bu, sadəcə diversifikasiya deyil, strateji sığortalanmadır. Azərbaycan açıq şəkildə bazarların sabit olmaması və geosiyasi böhranların yeni norma halına gələcəyi ssenarisinə hazırlaşır.
Qızıl ehtiyatlarının yığılması Bakının iqtisadiyyat ətrafında "maliyyə sipəri" qurduğunu göstərir. Bu sipər ölkəni xarici təzyiqə qarşı daha dayanıqlı edir.
...2025-ci ilin ilk yarısında Bakı dünya maliyyə təcrübəsində çox da gözə çarpmayan, amma əhəmiyyətli bir addım atdı: böyük həcmdə dollar axınını fiziki qızıla çevirdi. Lakin burada sadəcə idxal statistikası deyil, kompleks, hesablanmış resurs strategiyası dayanır.
Fakt 1: Misilsiz idxal həcmi. Yanvar-may 2025-də ölkəyə yarımemal olunmuş formada 30 875 kq qızıl gətirilib - dəyəri 2,94 milyard dollar. Bu, ötən illə müqayisədə dəyərdə 5 dəfə, çəkidə isə 4 dəfə artım deməkdir. Orta idxal qiyməti kiloqram üçün 95,23 min dollar (unsiya üzrə 2 962 dollar) olub ki, bu da 2024-cü ilin orta spot qiymətindən yüksəkdir. Səbəb - dünya qiymətlərinin artması və partiyaların xüsusiyyətləri: formaya, mənşəyə, logistika və sığorta xərclərinə görə əlavə ödənişlər.
Fakt 2: Mənbələrin maksimal diversifikasiyası. Rusiya - 4,75 ton, Avstraliya - 3,99 ton, ABŞ - 3,35 ton, Qazaxıstan - 2,56 ton, Böyük Britaniya - 2,77 ton, İsveç - 38 kiloqram. Bu 6 ölkə ümumi həcmin 56,5%-ni təmin edib, qalan 43,5% isə digər 17 istiqamətdən gəlib. Bu, təsadüfi deyil - idxal şəbəkəsi elə qurulub ki, heç bir kanal kritik asılılıq yaratmasın.
Fakt 3: Mədən deyil, idxal üstünlükdə. Yanvar-iyun dövründə daxili hasilat cəmi 1,6 ton olub - bu, yarımillik metal axınının cəmi 4,93%-i deməkdir. Operativ məqsəd aydındır: hasilatın genişlənməsini gözləmədən hazır metal hesabına "yastıq" yaratmaq.
Fakt 4: Nəticə - diqqətəlayiqdir. Ümumi ehtiyat 181,1 tona çatdırılıb ki, bu da dünya üzrə 27-ci yer deməkdir. Yanvar-may dövründə aylıq orta idxal tempi 6,17 ton olub. Bu temp illik 74,1 ton ekvivalentinə bərabərdir - bu isə mövcud ehtiyatların 41%-i deməkdir. Temp yavaşlasa belə, Azərbaycanın neft-qaz valyuta gəlirlərini metal ehtiyatına çevirmə sürəti kifayət qədər aydındır.
Dolları qızıla dəyişmək - sadə riyaziyyat yox, strateji instinkt
2025-ci ildə dollar indeksinin 10% dəyər itirdiyi fonda Bakıdakı qərar heç də emosional addım deyil, tamamilə praqmatik yanaşmadır. Məntiq aydındır:
Valyuta risklərinə qarşı sığorta - ixrac gəlirlərinin əsasən dollar və avro ilə daxil olduğu iqtisadiyyatda məzənnə dalğalanmalarına qarşı sipər.
Xarici siyasi şoklardan qorunma - ölkə ərazisində saxlanılan qızıl, xarici depozitarların və sanksiya "şalterlərinin" əlindən tam kənarda.
Hesablaşmalarda çeviklik - fiziki qızıl əmtəə svoplarında, barter sövdələşmələrində və ya iri infrastruktur layihələrində girov kimi istifadə oluna bilər.
Aktivin çevriləbilənliyi - avadanlıqdan fərqli olaraq, əlverişli bazar şəraitində qızılı tezliklə pula çevirmək mümkündür.
Alış qiymətinin birja dəyərindən yüksək olması - partiyaların forması, keyfiyyəti və logistikası üçün ödənilən əlavədir. Qızılın likvidliyi ABŞ Xəzinədarlıq kağızlarından bir qədər aşağıdır, amma onun üstünlüyü - nə emissiya, nə də siyasi risk daşımamasıdır. Ən vacibi isə - saxlanma yeri Azərbaycandır: böhran anında bu aktivin taleyini xarici məhkəmə deyil, yerli institutlar müəyyənləşdirir.
İdxal xəritəsi: möhkəm mozaika
Rusiya və Qazaxıstan - Avrasiya logistikası və sabit tədarük marşrutu.
Avstraliya - dünyanın ən iri hasilatçılarından biri, "etibarlı tərəfdaş" reputasiyası ilə.
ABŞ və Böyük Britaniya - qlobal emal və əyarlama mərkəzləri, metala yüksək konvertasiya imkanı verən bazalar.
Aİ və Skandinaviya ölkələrindən kiçik partiyalar - əlavə çoxkanallılıq, təchizatın dayanma riskini minimuma endirən element.
Bu coğrafi müxtəliflik yeni resurs strategiyasının açarıdır: tədarükün hər hansı bir xətti müvəqqəti bağlansa belə, digərləri işləməyə davam edir. İdxal marşrutları elə qurulub ki, istənilən xarici zərbə maksimum halda texniki fasiləyə çevrilsin, böhran dərəcəsinə çatmasın.
Yarım ildə 1,6 ton daxili hasilat - rekord yarışı deyil, hesablanmış tempdir. Qısamüddətli perspektivdə əsas yükü idxal daşıyır, uzunmüddətli "yastığı" isə yerli istehsal formalaşdırır. Geoloji kəşfiyyat, hasilatın çıxım faizini artırmaq, aəfinaş prosesinin modernləşdirilməsi - hər bir ton ehtiyatda Azərbaycanın "öz molekulunu" təmin edən elementlərdir.
Xammal iqtisadiyyatında məqsəd hasilatla idxalı bir-birinə qarşı qoymaq deyil, onları tamamlayan iki mühərrik kimi işlətməkdir.
İri həcmdə qızıl alışı, əgər pul bazası ilə birbaşa təmasa girsə, inflyasiyanı qızışdıra bilər. Buna görə də əsas alət - sterilizasiya əməliyyatlarıdır: Maliyyə Nazirliyinin depozitləri, Mərkəzi Bankın not buraxılışı, ehtiyat fondu üzrə əməliyyatlar. Bu mexanizm idxal ödəniş axınını inflyasiya təzyiqindən "ayırır".
Qızılın valyuta ilə alınması - gizli devalvasiya deyil, ölkə aktivlərinin yenidən bölgüsüdür və bu, bazara açıq və dəqiq izah olunmalıdır.
12-18 ay üçün ssenarilər
Baza ssenari - qızıl qiymətləri geniş diapazonda dalğalanır, dollar zəif qalır, istiqraz gəlirliliyi orta səviyyədədir. Cari portfeldə qızılın payı optimaldır.
Stress bazarı - istiqraz gəlirliliyi artır, dollar möhkəmlənir, qızıl müvəqqəti ucuzlaşır. Bu halda metalın bir hissəsi valyutaya çevrilərək xarici ödənişlər bağlana bilər, sonradan isə yenidən geri alınar.
İnflyasiya dalğası - geosiyasi risklər və ya neft şoku artır, qızıl kağız aktivləri geridə qoyur, daxildə fiziki saxlanma isə makro-sığorta funksiyasını yerinə yetirir.
Risklər və idarəetmə
Bazar riski - qiymət volatilliyi mərhələli alış və həcm limitləri ilə yumşaldılır.
Logistika riski - tədarük kanallarının diversifikasiyası, daxili əyarlama standartları, sığorta və mühafizə tədbirləri.
Tənzimləyici risk - hər marşrut üzrə tam hüquqi uyğunluq, heç bir yuridiksiya üzərində asılılığın olmaması.
Reputasiya riski - şəffaf hesabatlıq və partiyaların sertifikatlaşdırılması, ikinci bazarda likvidliyi artıran əsas faktorlar.
Niyə bu məntiq məhz Azərbaycana uyğundur
Azərbaycanın iqtisadi portreti bu strategiyanı təbii və məntiqli edir: ölkə sərt valyutada dayanıqlı ixrac gəlirlərinə malikdir, xarici borcu minimaldır, fiskal siyasəti isə kifayət qədər konservativdir. Bu, sterilizasiya əməliyyatlarını asanlaşdırır. Üstəlik, bölgənin geosiyasi reallıqları şəraitində qızılın ölkə daxilində suveren saxlanması təkcə maliyyə deyil, həm də siyasi alət rolunu oynayır. Öz hasilatı az olsa da, daimi ehtiyat artımını təmin edən "daxili damcı" effekti yaradır.
Nəticə aydındır: Bakı dollar axınının bir hissəsini fiziki qızıla çevirib, onu öz ərazisində yerləşdirib və geniş idxal xəritəsinə söykənib. Bu, bir dəfəlik alver deyil, maliyyə suverenliyini gücləndirən və valyuta sabitliyi ilə ziddiyyət yaratmayan sistemli addımdır. Temp dinamikdir, struktur düşünülüb, 12-36 aylıq perspektiv isə ölkəyə möhkəm strateji baza verir.
Bu gün 2025-ci ildə sual "qızıl ehtiyatını artırmaq lazımdırmı?" yox, "onu hansı həddə qədər artırmaq məntiqlidir?" sualıdır. Hazırkı parametrlər - yanvar-mayda 30,9 ton (2,94 mlrd dollar) idxal, yarımildə 1,6 ton daxili hasilat və ümumi 181,1 ton ehtiyat - sabit nöqtədən yox, hədəf koridorundan danışmağı tələb edir.
Optimal diapazon - dövlət maliyyə aktivlərinin 20-35%-i arası.
20%-dən aşağı olduqda qızıl valyuta və ya geosiyasi şoklar zamanı effektiv "makrosığorta" funksiyasını itirir.
35%-dən yuxarı isə risk zonasıdır: sərt valyutada qısamüddətli və orta müddətli öhdəliklərin yerinə yetirilməsində elastiklik azalır, çünki gəlirlilik və təminat baxımından kağız aktivlər və depozit alətləri burada daha rahatdır.
Yuxarı həddə yaxınlaşmaq üçün üç siqnal lazımdır:
İdxal qiymətləri spot bazara nisbətdə məntiqli diapazonda qalır.
Dollar indeksi eniş tendensiyasını qoruyur.
Neft-qazdan xalis valyuta gəlirləri alışları ağrısız sterilizasiya etməyə imkan verir.
İkiqat struktur: strateji nüvə və operativ qat
Strateji ehtiyatı gündəlik ehtiyaclara "dartmamaq" üçün portfeli iki hissəyə bölmək rasionaldır:
Ehtiyat nüvəsi - ölkədə fiziki saxlanan, yalnız əvvəlcədən müəyyən olunmuş qaydalara əsasən balanslaşdırılan toxunulmaz fond.
Operativ qat - daha çevik hissə, qısamüddətli maliyyələşmə, svoplar və ya kritik idxal üçün girov kimi istifadə oluna bilər. Bu partiyalar beynəlxalq dövriyyə üçün maksimal rahat formatda saxlanmalıdır.
Belə bölünmə bazarın əlverişsiz fazasında emosional qərar riskini aradan qaldırır, amma elastikliyi qoruyur.
Üç "rəf"li dövlət ehtiyatı modeli
Qızıl - valyuta və siyasi risklərə qarşı emissiyasız qoruma.
Qısamüddətli sərt valyuta likvidliyi - kassa ehtiyacları və ödəniş qrafiklərinin hedcinqi üçün alətlər.
Uzunmüddətli infrastruktur - sabit valyuta axını və ya tarif formulu ilə təmin olunmuş layihələr.
Avtomatik rebalance mexanizmi tarazlığı qoruyur: əgər qızıl bahalaşır və pay yuxarı həddi keçir, mənfəətin bir hissəsi fiksasiya olunaraq qısamüddətli aktivlərə yönəldilir; faiz dərəcələri və dollar kursu dəyişəndə "rəflərin" çəkisi yenidən hesablanır.
3 milyard dollara yaxın idxal yükünü inflyasiyasız daşımaq üçün mexanizm
Alışlar ixracdan gələn valyuta və əvvəlki ehtiyatlarla maliyyələşdirilir, manata çevrilmə minimuma endirilir.
Sterilizasiya alətləri işə salınır - dövlət sektorunun depozitləri, Mərkəzi Bankın not emissiyası, iri büdcə ödənişlərinin koordinasiyalı planlaması.
İdxal partiyaları daxili bazarda qiymətlərin həssas olduğu mövsümlərlə üst-üstə düşməyəcək şəkildə vaxtlandırılır ki, qiymət dalğaları bir-birini gücləndirməsin.
Qiymət qərarlarında dəmir intizam
Qlobal bazarlarda yüksək volatillik fonunda qızıl hələ də maliyyə ehtiyatlarının qorunması və makroiqtisadi sabitliyin təmin olunmasında əsas alətlərdən biridir. Onun bu rolunu maksimum effektiv etmək üçün strategiya yalnız alış-satışdan ibarət olmamalıdır - o, qiymət formalaşması, coğrafi diversifikasiya, mənşə şəffaflığı, ictimai kommunikasiya və səlahiyyət bölgüsünü əhatə edən kompleks sistem kimi işləməlidir.
Hazırda orta idxal qiyməti təxminən 2 962 ABŞ dolları/unsiya səviyyəsindədir. Bu halda sərt rejimli qaydalarla işləmək vacibdir: iri birdəfəlik əməliyyatlar yerinə kiçik seriyalı alışlar aparmaq, giriş qiymətini orta səviyyədə saxlamaq və vaxtlama risklərini minimuma endirmək mümkündür. Əvvəlcədən qismən mənfəət fiksasiyası və bazar korreksiyasında texniki əlavə alış səviyyələri müəyyən olunmalıdır. Bu, impulsiv qərarların qarşısını alır və ticarət siyasətinə intizam gətirir.
Ekonomik baxımdan əsaslandırılmış hallarda yarımemal olunmuş qızıldan istifadə oluna bilər, amma portfelin təməli hər zaman beynəlxalq standartlı külçələrdən ibarət olmalıdır - çünki onlar qlobal bazarda istənilən əməliyyata hazır ən likvid aktivdir.
Tədarük mozaikasında balans
Yanvar-may dövründə altı istiqamət idxalın 56,5%-ni təmin edib. Amma hədəf bu payı daha geniş yaymaqdır: Avrasiya kanalları, anglo-amerikan əyarlama mərkəzləri və Aİ/Skandinaviya partiyaları arasında balans bölgüsü regional riskləri azaldır.
Hər partiyanın mənşə sənədləri tam şəffaf olmalıdır - anbarlara daxil olan hər kilo qızılın "təmiz pasportu" olmalıdır ki, aktiv istənilən vaxt dünyada heç bir diskontsuz satıla bilsin. Eyni dərəcədə vacibdir ki, logistika yalnız bir marşruta bağlanmasın, alternativ yollar həmişə hazır saxlanılsın.
Portfel idarəçiliyində açar göstəricilər (KPI)
Qızılın dövlət maliyyə aktivlərində payı - 20-35% diapazonda, fasiləsiz monitorinqlə.
Portfelin orta çəkili alış qiyməti və cari alış qiyməti - vaxtlama keyfiyyətinin göstəricisi.
Standartlaşdırılmış külçələrin ümumi portfeldəki payı.
Manevr qatı həcmi və onun girov, svop kimi istifadəsi.
Sterilizasiya parametrləri: bazardan çıxarılan likvidlik, inflyasiya gözləntilərinin dinamikası, manatın kurs koridoru.
İctimai hesabatlıq tam texnokratik formatda olmalı, rəqəmlərə və qaydalara söykənməli, emosional bazar proqnozlarından uzaq qalmalıdır. Bu, informasiya səs-küyünü azaldır və inamı möhkəmləndirir.
Üç əsas bazar rejimi
Baza ssenari - qızıl payı koridorun yuxarı həddində saxlanır, alışlar kiçik seriyalarla və müxtəlif bölgələrdən aparılır. Manevr qatı - maksimum 15-20%.
Qlobal faiz artımı və dolların möhkəmlənməsi - alışlar dayandırılır, əsas portfel qorunur, manevr qatı qısamüddətli valyuta alətlərinə çevrilir.
Qlobal inflyasiya sıçrayışı - qızılın payı maksimuma, bəzən hətta koridorun üstünə çıxarılır; öncədən geri rebalance planı hazırlanır. Xarici inflyasiyanın daxili qiymətlərə keçməməsi üçün sterilizasiya gücləndirilir.
İdarəetmədə səlahiyyət bölgüsü
Siyasət və koridorların müəyyənləşdirilməsi - ali maliyyə orqanları və Dövlət Neft Fondu səviyyəsində.
Taktiki icra - spot bazar premiumları və logistikanı izləyən ixtisaslaşmış əməliyyat bölməsi.
Risk ofisi - limitlərə riayətə nəzarət, kontragent yoxlaması, stress-testlər.
Daxili audit - metalın mənşəyinin təsdiqi, anbar qalıqlarının reyestrlə tutuşdurulması, aktivlərə fövqəladə çıxış planlarının sınağı.
Qızıl - qalxan və suverenlik aləti: Azərbaycanın strategiyası niyə məhz indi işləyir
2025-ci ilin ilk beş ayında idxal olunan 30,875 ton qızıl, ümumi ehtiyatın 181,1 tona çatdırılması və bütün bu həcmdə metalın ölkə daxilində saxlanması - bu, təsadüfi investisiya əməliyyatı deyil, milli təhlükəsizlik strategiyasına inteqrasiya olunmuş düşünülmüş addımdır. Azərbaycan dollar axınlarını tam xarici nəzarətdən kənarda qalan fiziki aktivə çevirməkdə sürət, miqyas və institusional hazırlıq kimi nadir elementləri birləşdirən nümunə ortaya qoyur.
Kontekst bu kursun əhəmiyyətini daha da artırır: dünya iqtisadi mühiti son dərəcə qeyri-sabitdir - dollar indeksi 10% dəyər itirib, siyasi-iqtisadi risklər isə Yaxın Şərqdən tutmuş Avropa və Asiyaya qədər bütün əsas regionlarda artır. Belə şəraitdə qızıl artıq uzunmüddətli investorların "gözəl ideyası" olmaqdan çıxır və ölkənin balansında sistem risklərini azaltmaq üçün funksional alətə çevrilir.
Azərbaycanın üstünlüyü - bu strategiyanın bir neçə tamamlayıcı dayağa söykənməsidir:
Hədəf payın dəqiq kalibrlənməsi - ehtiyatlarda qızılın payını yükləmədən, Bakı metalın likvidlik və qoruma xüsusiyyətləri arasında optimal balansı saxlayır.
Alış intizamı - kiçik seriyalarla aparılan mərhələli alışlar qiyməti orta səviyyədə tutur, bazarda "dalğa effekti" yaratmır.
Daxili likvidliyin sterilizasiyası - qızılın makroiqtisadi siyasətə ehtiyatla inteqrasiyası inflyasiya təzyiqlərini neytrallaşdırır, manatın sabitliyini möhkəmləndirir.
Tam daxili saxlanma - xarici anbarlarda qızılın olmaması sanksiya və ya geosiyasi böhran zamanı aktivə çıxış riskini sıfıra endirir.
Nəticədə Azərbaycan təkcə maliyyə sığortası qazanmır - həm də real siyasi muxtariyyət aləti əldə edir. Təklif olunan 24 aylıq yol xəritəsinə sadiq qalmaqla ölkə dünya ehtiyat reytinqində ilk dörddəlikdə möhkəmlənə, valyuta dayanıqlığını gücləndirə və iqtisadiyyatın xarici şoklara qarşı həssaslığını minimuma endirə bilər.
Bu halda qızıl spekulyativ aktiv deyil, stabilite lövbəri rolunu oynayır - dövlətin uzunmüddətli maliyyə və siyasi təhlükəsizliyinin qurulacağı möhkəm təməl kimi çıxış edir.
Milli.Az