Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:
ABŞ prezidenti Trampın dəvəti ilə Vaşinqtonda baş tutan Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan görüşü Cənubi Qafqaz siyasətində mühüm dönüş nöqtəsinə çevrildi. Bu görüş regionda uzun müddətdir hiss edilən, amma indi diplomatik jestlə rəsmiləşən bir həqiqəti təsdiqlədi: Moskva artıq Bakı ilə İrəvan arasında yeganə "hakim" rolunu itirib. Ukraynaya qarşı başladığı işğalçı müharibə Kremlə həm resurs baxımından ağır zərbə vurdu, həm də onu etibarlı vasitəçi statusundan saldı. Artıq nə Bakı, nə də İrəvan gələcəyini Kremlin maraqlarına uyğun "koordinat sistemində" qurmaq istəmirdi. Hesab-kitaba söykənən bu yeni mərhələdə hər iki tərəf ABŞ-a üz tutdu - simpatiyadan yox, soyuq siyasi hesabdan çıxış edərək.
Tramp prezidentliyinin ilk illərində Cənubi Qafqazla ciddi maraqlanmırdı. Onun diqqət mərkəzində qlobal miqyaslı böhranlar dayanırdı, Bakı və İrəvanın şəxsi görüş cəhdləri isə nəticəsiz qalırdı. İkinci müddətinin əvvəlində də Vaşinqton üçün prioritet, Moskva ilə anlaşma yolları axtarmaq və Qəzza müharibəsinə son qoymaq idi. Ermənistan - Azərbaycan mövzusu gündəmin kənarında qalırdı. Ancaq Ağ Evdə diplomatik təşəbbüslər dalana dirənəndə Tramp bu "donmuş", amma formal olaraq həllə hazır olan münaqişəyə nəzər saldı. Sülh sazişinin mətni artıq razılaşdırılmışdı, məsələ sadəcə onun imzalanmasına qalmışdı.
Lakin siyasətdə simvolik jestlər həmişə praktik nəticəyə çevrilmir. Prezident İlham Əliyev saziş imzalanmadan əvvəl Ermənistan konstitusiyasının dəyişdirilməsində israr edirdi ki, bu da prosesin illərlə uzanmasına gətirib çıxarırdı. Paralel olaraq, Azərbaycanın Naxçıvanla nəqliyyat əlaqəsinin açılması müzakirə olunurdu. Yolun formal olaraq Ermənistanın nəzarətində qalması, amma idarəsinin ABŞ şirkətinə verilməsi kompromis kimi görünürdü. Amma bu modelin zəif tərəfləri göz qabağında idi: çox oyunçu, çox risk, çox ehtimal olunan nəzarət itkisi.
Bakı üçün mühüm nailiyyət - danışıqların məhz ikitərəfli formatda, vasitəçilərsiz və "hazır reseptlərsiz" keçirilməsiydi. Əvvəlki Əbu-Dabi görüşü göstərmişdi ki, məhz belə formatda tərəflər real mövqelərini birbaşa dəqiqləşdirə bilir, üçüncü ölkələrin prizmasından keçirmədən. Üstəlik, bu dinamika siyasi ritorikanı da yumşaldırdı: Azərbaycan mediası hədə tonunu azaltdı, erməni siyasətçiləri isə müharibə proqnozlarını səsləndirməyi dayandırdı. Amma Vaşinqton görüşü göstərdi ki, böyük geosiyasi inersiya, lokal diplomatik irəliləyişləri asanlıqla kölgədə qoya bilir.
Səbəb təkcə formal fikir ayrılıqlarında deyildi. Bakı və İrəvan Moskvanın postsovet "himayəçiliyindən" narazılıqda ortaq mövqedə idilər, amma "ayrılma trayektoriyaları" fərqli idi. Ermənistan üçün bu, tam asılılığın fəlakətli nəticəsini anlamaqla bağlıydı. Azərbaycan üçün isə regionun yeni qaydalarını "böyük qardaşa" baxmadan təyin edə bilən dövlət statusunu nümayiş etdirmək idi. Rusiyanın Ukraynada apardığı müharibə bu tendensiyaları daha da gücləndirdi, Kremlin milli hərəkatları boğduğu, Qarabağ məsələsini öz maraqları üçün manipulyasiya etdiyi dövrlərin xatirəsini yenidən gündəmə gətirdi.
Bununla belə, əsas strateji məqsəd təkcə Moskvadan uzaqlaşmaq deyildi. Yeni asılılığa düşməmək də zəruri idi. ABŞ-ın prosesə daxil olması balansı dəyişirdi. Formal olaraq söhbət logistika dəhlizindən gedirdi, amma əslində Vaşinqtonun regionda sistemli təsir imkanlarını genişləndirməkdən. Bakı üçün bu, ikili mənzərə yaradırdı: bir tərəfdən ABŞ-la əlaqələri gücləndirmək imkanı, digər tərəfdən isə sırf ikitərəfli format prinsipinə ziddlik. İrəvan üçün isə amerikalıların vasitəçiliyi həm Bakının təzyiqini yumşaltmaq, həm də Moskvanı öz meydanında "oyundan çıxarmaq" şansı idi.
Problem ondadır ki, Vaşinqton prosesə region spesifikasını tam anlamadan və nümayişkaranə addımlara həddindən artıq meyillə daxil oldu. Yüklərin yoxlanışının ABŞ şirkətinə verilməsi planının hələ yekun razılaşma olmadan mətbuata sızması etimadı zədələdi. Tomas Barrackın "100 illik icarə" barədə məsuliyyətsiz açıqlaması isə təkcə İrəvanda narazılıq yaratmadı, hətta qanunvericilik səviyyəsində sərt reaksiyaya səbəb oldu. Bakı isə bu potensial olaraq əlverişli sxemi, səriştəsiz ritorika üzündən necə çökdüyünün şahidi oldu.
Beləliklə, Vaşinqton görüşü dərhal sülhə aparan bir addımdan çox, yeni siyasi reallığın təsdiqi oldu: Cənubi Qafqaz artıq təkcə Rusiyanın təsir zonası deyil. Amma gələcək sülhün memarlığı hələ də zəif bünövrə üzərində dayanırdı. Burada əsas sual - ABŞ-ın iştirakı balans yaradan faktor kimi qəbul olunacaqmı, yoxsa sadəcə bir "patron"un yerini digərinin alması kimi görünəcəkmi? Ən böyük risk də bundadır - Rusiyanın təsirindən çıxmaq müstəqillik yox, başqa formada xarici asılılıqla əvəzlənə bilər və bu da uzunmüddətli perspektivdə yeni gərginlik xətləri yaradardı.
Vaşinqton görüşünün uzunmüddətli geosiyasi nəticələri, onun rəsmi yekunlarından qat-qat mürəkkəb görünürdü. Cənubi Qafqaz keçmiş qaydaların dağıldığı, amma yerinə hansı qaydaların gələcəyinin hələ aydın olmadığı transformasiya mərhələsinə daxil olurdu. Rusiyanın mövqeləri zəifləyirdi, amma bu, avtomatik olaraq region dövlətlərinin müstəqilliyini möhkəmləndirmirdi. Beynəlxalq münasibətlər tarixində az deyil ki, bir xarici nəzarətdən qurtuluş, daha mürəkkəb və az proqnozlaşdırılan yeni asılılıq sisteminə düşməklə nəticələnib.
ABŞ regiona öz qlobal strategiyasının prizmasından baxırdı. Cənubi Qafqaz Vaşinqton üçün əsasən Xəzər - Yaxın Şərq - Avropa xəttində tranzit və enerji axınlarına nəzarət zəncirinin bir halqası idi. Bu istiqamət ABŞ üçün, ilk növbədə, İranın qarşısını almaq və Rusiyanın nəqliyyat - enerji dəhlizlərində təsirini minimuma endirmək baxımından strateji əhəmiyyət daşıyırdı. Amma bu yanaşma nadir hallarda Ermənistan - Azərbaycan münasibətlərinin daxili dinamikasını, tarixi travmalarını, siyasi mədəniyyətini və regional qüvvələr balansının incəliklərini nəzərə alırdı.
Bakı üçün vəziyyət ikili dilemmanın adı idi. Bir tərəfdən, Azərbaycan Moskvanın diktəsi olmadan regional güc statusunu möhkəmləndirmək istəyirdi və ABŞ faktorundan siyasi-iqtisadi imkanlarını genişləndirmək üçün yararlana bilərdi. Digər tərəfdən, Vaşinqtonun həddindən artıq fəal rolu ikitərəfli məntiqi çoxtərəfli formata çevirmə riski daşıyırdı ki, burada yenidən kənar qüvvələr şərtləri diktə edəcəkdi. Qarabağ münaqişəsinin 30 illik təcrübəsi göstərib ki, böyük güclərin vasitəçiliyi həmişə tərəflərin maraqları ilə üst-üstə düşməyən prioritetlərlə müşayiət olunur.
İrəvan üçün ABŞ-a yönəlmək təkcə Moskvadan asılılığı azaltmaq cəhdi deyildi, həm də Qərb alyanslarının sisteminə inteqrasiya planı idi. Amma bu addımın öz riskləri vardı: Vaşinqtonla həddən artıq yaxınlaşma, təsirini itirsə də, hələ də hərbi bazalardan enerji infrastrukturlarına qədər təzyiq rıçaqları saxlayan Rusiyanın sərt reaksiyasını doğura bilərdi. Üstəlik, Ermənistanın daxili siyasi həyatı hələ də sabit deyildi və bu, onun uzunmüddətli xarici siyasət kursu aparmaq imkanını zəiflədir.
Gələcəkdə isə ssenari belə ola bilərdi: Cənubi Qafqaz artıq soyuq müharibə məntiqində Moskva - Vaşinqton rəqabətinin deyil, bir neçə xarici oyunçunun maraqlar toqquşmasının meydanına çevrilir. Türkiyə, İran, Çin və Avropa İttifaqı regionda öz oyun qaydalarına malikdir və ABŞ faktorunun güclənməsi onların da fəallaşmasına səbəb olacaq. Azərbaycan üçün bu həm manevr imkanları açır, həm də bir neçə güc mərkəzi arasında daha mürəkkəb balans oyunu aparmaq zərurətini yaradır.
Vaşinqton görüşü həm də region siyasətində bir açıq problemi üzə çıxardı - tərəflərin əldə olunan razılaşmaları tez bir zamanda rəsmiləşdirmək qabiliyyətinin zəifliyi. Nəqliyyat dəhlizi və ya Ermənistanda konstitusiya dəyişiklikləri üzrə ilkin konsensus belə, daxili siyasi manevrlər, elita təzyiqləri və ictimai rəy səbəbindən asanlıqla pozula bilərdi. Hər hansı informasiya sızıntısı və ya düşünülməmiş bəyanat aylarla aparılan diplomatik işi bir anda məhv edə bilərdi.
Daha geniş planda isə Vaşinqton görüşü "post-Rusiya" Cənubi Qafqaz konsepsiyasının davamlılıq testinə çevrildi. O göstərdi ki, Moskvanın orbitindən birtərəfli çıxış avtomatik olaraq sülh gətirmir. Əksinə, yeni müttəfiqlərin və vasitəçilərin seçimində səhv buraxılsa, münaqişə daha həssas balansla və daha inadkar xarici oyunçularla yeni format ala bilər.
Əgər qarşıdakı aylarda Prezident İlham Əliyev və Nikol Paşinyan heç olmasa minimal razılaşmaları möhkəmləndirə bilsələr, bu, regional təhlükəsizlik memarlığının müstəqil şəkildə qurulması üçün mühüm presedent olacaq. Amma proses yenidən dalana dirənsə, Cənubi Qafqaz bir daha öz taleyini maraqlı ölkələrin uzaq paytaxtlarında həll olunan, yerli iradədən asılı olmayan köhnə modelə qayıda bilər.
ABŞ-ın Naxçıvan dəhlizi üzrə irəli sürdüyü "formula" ilk baxışda göründüyündən qat-qat dərindən Cənubi Qafqazdakı güc balansını dəyişə bilər. Hərbi razılaşmalar və ya siyasi bəyanatlardan fərqli olaraq, nəqliyyat dəhlizi uzunmüddətli təsirə malik infrastruktur layihəsidir və regionun iqtisadi, diplomatik, hətta hərbi memarlığının bir parçasına çevrilir. Burada verilən hər qərar Xəzərlə Aralıq dənizini birləşdirən kommunikasiyalara kimin və hansı dərəcədə nəzarət edəcəyini müəyyən edir.
Əgər Azərbaycanın əsas ərazisi ilə Naxçıvanı birləşdirən yol formal olaraq Ermənistanın nəzarətində qalacaq, amma idarəsi ABŞ-a məxsus özəl şirkətə veriləcəksə, Vaşinqton Cənubi Qafqaz nəqliyyat logistikasında birbaşa, formal baxımdan kommersiya adı altında, fiziki mövcudiyyət qazanacaq. Bakı üçün bu, İrəvanın mümkün blokadaları və ya siyasi manipulyasiyalarından sığorta, həmçinin nəqliyyat infrastrukturuna ABŞ texnologiyaları və investisiyaları cəlb etmək imkanı deməkdir. Paralel olaraq, bu, Naxçıvanı Azərbaycanla birləşdirən nöqtəni strateji körpü kimi görən Türkiyəyə də güclü mesaj olardı - həmin xətt gələcək trans-Avrasiya dəhlizinin ayrılmaz halqası kimi nəzərdə tutulur.
Ermənistan üçün belə bir sxem Bakının birbaşa təzyiqini azaltmaq vasitəsinə çevrilə bilərdi: tranzitə görə məsuliyyət faktiki olaraq üçüncü tərəfin üzərinə düşər, hakimiyyət isə "güzəşt" ittihamlarından qurtula bilərdi. Amma burada ciddi risk də var: müqavilə çərçivəsində fəaliyyət göstərən ABŞ şirkəti həmin yol hissəsini de-fakto İrəvanın suveren idarəsindən çıxara bilərdi, hətta hüquqi baxımdan Ermənistan ərazisi kimi qalması şərti ilə. Bu cür presedent Ermənistanın daxilində kəskin siyasi mübahisəyə səbəb olar, hökumətə inamı sarsıdardı.
Regional müstəvidə isə ABŞ formulunun reallaşması mövcud güc üçbucağını dəyişərdi. Moskva Cənubi Qafqaz nəqliyyat kommunikasiyalarına dolayı yolla belə təsir imkanını itirərək Bakıya və İrəvana qarşı əlində qalan azsaylı rıçaqlardan da məhrum olardı. Türkiyə əksinə, Naxçıvan üzərindən qurulan logistika bağlantısına söykənərək regionda iqtisadi-siyasi varlığını genişləndirmək üçün əlavə arqument əldə edərdi. İran isə sərhədləri yaxınlığında istənilən xarici hərbi-siyasi mövcudluğa ənənəvi olaraq ehtiyatla yanaşdığından, layihəni Vaşinqtonun "çevrələmə strategiyası"nın bir hissəsi kimi qiymətləndirə bilərdi. Bu isə Tehranın cavab addımlarına - şimal istiqamətində hərbi fəallığın artırılmasından tutmuş, Azərbaycanı yan keçən öz tranzit marşrutlarının təşviqinə qədər - gətirib çıxara bilərdi.
Xüsusi maraq doğuran məsələ Avropa İttifaqı və Çinin reaksiyasıdır. Aİ üçün dəhlizdə ABŞ iştirakı enerji tədarük marşrutlarının şaxələndirilməsi və Yaxın Şərqin qeyri-sabit yollarından asılılığın azaldılması baxımından alət ola bilərdi. Çin isə əksinə, bunu "Bir kəmər, bir yol" təşəbbüsü çərçivəsində planlaşdırdığı marşrutlara təhdid kimi görə bilərdi. Çünki ABŞ-ın açar mövqeyə nəzarəti Cənubi Qafqazdan keçən quru yollarının reallaşmasını çətinləşdirə bilərdi.
Azərbaycanda isə layihənin icrası diplomatik qələbə kimi dəyərləndirilərdi - suverenlikdən imtina etmədən, siyasi şantaj risklərini minimuma endirərək Naxçıvanla əlaqəni bərpa etmək. Amma Bakı üçün əsas məsələ ABŞ şirkətinin Vaşinqtonun siyasi alətinə çevrilməsinin qarşısını almaq olardı. Əks halda, kritik məqamda "təhlükəsizlik" və ya "sanksiya rejimi" bəhanəsi ilə tranzitin bağlanması riski yarana bilərdi.
Beləliklə, ABŞ formulu gerçəyə çevrilsə, Cənubi Qafqazın güc mərkəzi ənənəvi Ermənistan - Azərbaycan qarşıdurmasından çıxaraq, qlobal rəqabətin predmeti olan nəqliyyat arteriyasına yönələrdi. Və o halda bölgədə sülh və müharibə məsələsi artıq təkcə Bakı ilə İrəvanın iradəsindən deyil, infrastrukturun nəzarətində payı olan xarici güclərin maraqlarının uyğunluğundan asılı olardı.
Gələcək on ildə Cənubi Qafqaz post-sovet asılılıq məntiqini tam geridə qoyaraq, kəsişən maraqların mürəkkəb sisteminə daxil olacaq, burada infrastruktur siyasətin əsas alətinə çevriləcək. ABŞ formulu reallaşarsa, region yeni siyasi xəritə qazanacaq və Azərbaycan nəqliyyat, enerji və kommunikasiya axınlarının əsas qovşağı statusunu möhkəmləndirəcək. Bakı logistikanı nəzarətdə saxlamaqla, ordunun texnoloji modernləşməsi və ixracın şaxələndirilməsi ilə regional güc rolunu möhkəmləndirəcək. Dəhliz həm qonşular, həm də xarici güc mərkəzləri ilə danışıqlarda əlverişli rıçağa çevriləcək, eyni zamanda trans-Avrasiya marşrutlarının ayrılmaz hissəsinə daxil ediləcək ki, bu da onun Türkiyə, Avropa və Asiya üçün əhəmiyyətini artıracaq.
Ermənistan isə layihədə iştirak etməklə, konstitusiya ziddiyyətlərini aradan qaldıraraq Azərbaycanla münasibətlərin yeni formatını rəsmiləşdirməli olacaq. Bu, ona uzunmüddətli investisiyalar cəlb etmək, tranzit gəlirləri əldə etmək və xarici bazarlara çıxış kanalları açmaq imkanı verəcək. Amma o, iqtisadi fayda ilə siyasi risk arasında incə balans qorumağa məcbur qalacaq - daxili sabitsizlik yaranarsa, bütün konfiqurasiya təhlükə altına düşəcək.
ABŞ Naxçıvan dəhlizini öz regional strategiyasının aləti kimi istifadə edəcək, onu həm Rusiyanın, həm də İranın qarşısının alınması tapşırıqları ilə əlaqələndirəcək. Dəhlizin operatoru olacaq amerikalı şirkət prosedurların şəffaflığını və yük axınının sabitliyini təmin etməklə tərəflər arasında etimadı gücləndirəcək, siyasi səbəbdən yaranan fasilələrin ehtimalını azaldacaq. Amma bu nəzarətin sanksiya və ya siyasi məqsədlərlə istifadəsi bütün sistemi sarsıdaraq alternativ marşrut axtarışını stimullaşdıracaq.
Türkiyə Naxçıvandakı mövcudluğunu gücləndirərək onu Türkiyə və Azərbaycan iqtisadiyyatlarını birləşdirən strateji körpüyə çevirəcək. Bakı ilə hərbi, nəqliyyat və enerji əməkdaşlığını daha da genişləndirəcək, dəhliz vasitəsilə isə Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya siyasətində əlini gücləndirəcək.
İran, ABŞ təsirinin artdığını gördükcə, öz tranzit marşrutlarını inkişaf etdirəcək, regiona alternativ logistika həlləri təklif edəcək. Şimal sərhədlərindən keçən tranzit üzərində tam nəzarəti itirməmək üçün xidmət zəncirlərinə daxil olmağa çalışacaq.
Rusiya birbaşa təsir imkanlarını tədricən itirəcək, amma tərəfdaşlar və konsorsiumlar vasitəsilə logistika layihələrinə qayıtmaq üçün yollar axtaracaq. İnformasiya və enerji rıçaqlarından yararlanacaq, amma regionun infrastruktur memarlığında mövcudluğu daralacaq.
Avropa İttifaqı hüquqi standartların və tənzimləmələrin əsas təminatçısı kimi rolunu gücləndirəcək, Çin isə ABŞ-la açıq qarşıdurmaya getmədən, dəhliz ətrafında iqtisadi varlığını artıracaq, əlavə xidmətlər və investisiyalar təklif edəcək.
Əgər sistem problemsiz işləyərsə, Naxçıvan dəhlizi sabit və davamlı bir instituta çevriləcək, hərbi toqquşma riskini azaldacaq, regionu qlobal tədarük zəncirlərinə inteqrasiya edəcək. İqtisadi qarşılıqlı asılılıq münaqişə məntiqini sıxışdıracaq, Bakı ilə İrəvan arasında sülh sazişi isə simvolik sənəddən çıxıb, hər maddəsi hüquq, müqavilə və qarşılıqlı fayda ilə təmin olunan praktik reallığa çevriləcək.
Əksinə, layihə iflasa uğrasa, Cənubi Qafqaz yenidən parçalanma rejiminə qayıdacaq, hər yeni insident etimadı sarsıdacaq, nəqliyyat yolları yenidən geosiyasi oyunların girovuna çevriləcək. Bu halda region yeni subyektlik şansını itirərək, xarici manipulyasiyaların arenasında qalacaq.
Vaşinqtonun Naxçıvan dəhlizi üzrə formulu Cənubi Qafqaz tarixində dönüş nöqtəsi olacaq. Onun uğurlu icrası yeni bir regional siyasət modelini möhkəmləndirəcək - burada Azərbaycan, Ermənistan və xarici oyunçular münasibətləri qarşılıqlı iqtisadi fayda üzərində quracaq, ultimatumlar və tarixi ədavətlər isə arxa plana keçəcək. İnfrastruktur sülhün zəmanətinə, sülh isə davamlı inkişafın şərtinə çevriləcək.
Azərbaycan Xəzəri Türkiyə ilə, ordan da Avropa ilə birləşdirən əsas oyunçu mövqeyini gücləndirəcək. Ermənistan konstitusion baryerləri aşaraq regional və qlobal zəncirlərə qoşulacaq. ABŞ strateji dayaq nöqtəsi, Türkiyə Mərkəzi Asiyaya çıxış körpüsü, Aİ sabit enerji kanalı, Çin kommersiya platforması, İran isə öz marşrutlarını qurmaq üçün stimul əldə edəcək. Rusiya isə regiondakı nəzarət imkanlarının dönməz şəkildə azalması ilə üzləşəcək.
Milli.Az