Vaşinqtonla Pekin uzun sürən strateji dartışmalarının daha bir mərhələsini yekunlaşdırdı və gözlənilən, amma elə də sensasiyalı sayıla bilməyəcək bir razılaşma ortaya qoydu. ABŞ şirkətlərinə Çindən nadir torpaq elementlərinin idxalını asanlaşdıran yeni saziş təkcə texniki addım deyil - bu, artıq inkarolunmaz həddə çatan dərin qarşılıqlı asılılıqların aydın əlamətidir.
Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:
ABŞ Geoloji Xidməti (U.S. Geological Survey) tərəfindən 2025-ci ilin mayında yayılan hesabatda göstərilir ki, Çin dünya üzrə nadir torpaq elementlərinin istehsalının 68 faizdən çoxuna, emalının isə 85 faizə qədərinə nəzarət edir. Bu statistika açıq şəkildə deyir ki, son iki ildə ABŞ-ın Avstraliya, Vyetnam və Malayziya vasitəsilə təchizat şəbəkəsini şaxələndirmə cəhdləri gözəçarpan nəticə verməyib. ABŞ Milli Təhlükəsizlik Şurasının (NSC) bu ilin aprelində yaydığı sənəddə də etiraf olunur: "Növbəti beş il ərzində Çin nadir torpaq elementlərindən asılılığın əhəmiyyətli dərəcədə azaldılması böyük həcmdə subsidiya və ekoloji tənzimləmələrin radikal yumşaldılması olmadan mümkün deyil".
Vaşinqton da artıq bu reallığı qəbul etmək məcburiyyətində qaldı. ABŞ maliyyə naziri Skott Bessentin sözlərinə görə, məhz buna görə ABŞ prezidenti Tramp administrasiyası müəyyən güzəştlərə getdi - ixrac məhdudiyyətlərinin yumşaldılması və Çin tərəfinə ikili təyinatlı texnologiyaların, o cümlədən reaktiv mühərriklərin komponentləri və mikrosxemlərin yenidən ixracına icazə verildi. Bessent hər nə qədər "qlobal təchizat zəncirlərinin qarşılıqlı davamlılığının bərpasından" danışsa da, pərdəarxasında duran əsas məqsədin ABŞ üçün həyati əhəmiyyət daşıyan məhsulların bu payızda kəsintiyə uğramasının qarşısını almaq olduğu sirr deyil. Çünki bəzi strateji minerallar üzrə ehtiyatlar kritik həddə yaxınlaşırdı.
Maraqlı məqam odur ki, qarşılığında Ağ ev Çin vətəndaşları üçün tələbə vizalarının kütləvi şəkildə ləğvini də dayandırmağa razılaşıb. Amerika Universitetləri Assosiasiyasının (2025, iyun) məlumatına görə, hazırda ABŞ-da təxminən 270 min Çinli tələbə təhsil alır və bu axın ölkə iqtisadiyyatına ildə azı 15 milyard dollar gəlir gətirir - həm təhsil haqları, həm də yaşayış xərcləri hesabına. Onların sayının kəskin azalması ABŞ-universitetlərinin maliyyə dayanıqlığına ciddi zərbə vura bilərdi, üstəlik, mühəndislik ixtisasları üzrə kadr böhranına səbəb olardı.
Beləliklə, ortaya çox aydın mənzərə çıxır: rəsmi bəyanatlarda Ağ ev və şəxsən ABŞ prezidenti Tramp "sərt danışıqlar aparan" obrazından əl çəkmir, amma pərdəarxasında, necə ki, ilk prezidentlik dövründə olmuşdu, soyuqqanlı praqmatizm üstün gəlir. 2019-2020-ci illərdə Çin tərəfi artıq gözəl anlamışdı ki, Tramp istənilən ticarət çəkişməsinin əvvəlində təzyiqi maksimuma çatdırmağa meyillidir, amma əgər bu təzyiq ikitərəfli zərərə çevrilirsə, o, qaçılmaz olaraq kompromis axtarmağa başlayır. Məhz buna görə də Tsinxua Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunun (2025, aprel) ekspertlərinin qeyd etdiyi kimi, Çin bu dəfə "səbirli gözləmə strategiyasını" seçərək, cavab sanksiyalarına əl atmaqdan çəkindi.
Nəticə ortadadır: nadir torpaq resurslarına faktiki monopoliyanı qoruyub saxlayan Pekin danışıqlarda güc mövqeyindən çıxış edə bildi. Hətta nisbətən məhdud, formal baxımdan "sınaq xarakterli" razılaşma belə Çinə ABŞ-ın yüksək texnologiyalı sənaye sahələrinə təsir imkanını əldən buraxmamağa şərait yaradır.
ABŞ isə çox yaxşı dərk edir ki, Çinlə nadir metallara dair əlaqələri qoparmaq, sözün əsl mənasında, kosmik və müdafiə sənayesindən tutmuş digər strateji sahələrə qədər bütöv sektorlara ağır zərbə vura bilər. ABŞ Ticarət Nazirliyinin 2025-ci ilin ikinci rübü üçün proqnozunda açıq şəkildə göstərilir: yüksək temperaturda işləyən supermaqnitlərin - hansılar ki, reaktiv mühərriklərdə və hərbi elektronika istehsalında tətbiq olunur - 93 faizi məhz Çin xammalından asılıdır.
Bütün bunlar gələcəkdə nə vəd edir? Aydındır ki, ABŞ rəsmiləri "Çinlə ayrılma" ritorikasını davam etdirəcək, amma faktiki planda söhbət yalnız asılılığın idarəolunan şəkildə azalmasından gedir, tam qopmadan yox. RAND Korporasiyasının (2025, may) yekun rəyi də bunu dəqiq əks etdirir: "Amerika Çindən o qədər asılı vəziyyətə düşüb ki, bu bağları qırmaq öz təhlükəsizliyi üçün dağıdıcı nəticələrə səbəb ola bilər".
Çinin özü də tam ayrılma ilə maraqlanmır. Çin Ticarət Nazirliyinin (2025, may) açıqladığı statistikaya əsasən, 2025-ci ilin ilk rübündə ABŞ-a ixrac ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 6,7 faiz artıb, ABŞ bazarının payı isə Çin iqtisadiyyatı üçün hələ də bir sıra elektronika və maşınqayırma ilə məşğul olan əyalətlər baxımından həlledici rol oynayır.
Bu qarşılıqlı asılılıqdan çox aydın bir qayda görünür: tərəflərin sərt bəyanatları əslində mövqelərin qorunmasına hesablanmış oyun elementidir, diplomatik səhnədir desək, yanılmarıq. Təhdidlər və ittihamlar daha çox daxili auditoriyanı sakitləşdirmək üçündür, amma əsl siyasəti diqtə edən amil - iqtisadi məcburiyyətin sərt qanunlarıdır.
Azərbaycan prizmasından baxanda bu nəticə bir neçə səbəbə görə əhəmiyyətlidir. Əvvəla, bu razılaşma qlobal təlatümlərin ümumi səviyyəsini bir qədər də olsa aşağı salır və xüsusən də rəngli metallar, nadir elementlər kimi strateji xammal bazarlarında müəyyən proqnozlaşdırıla bilən mühit formalaşdırır. Bu məhsulların əksəriyyəti Avrasiya üzərindən nəql olunur və Azərbaycan üçün də dolayı yolla vacibdir. İkincisi, bu nümunə göstərir ki, hətta ən sərt ritorika ilə çıxış edən nəhəng dövlətlər belə, qarşılıqlı zərərlər potensial qazancdan çox olanda mütləq kompromis masasına otururlar. Üçüncüsü isə, bu situasiya təsdiqləyir ki, XXI əsrdə əsas güc mənbəyi yalnız hərbi təzyiq deyil, həm də kritik texnoloji və resurs zəncirlərinə nəzarət qabiliyyətidir. Azərbaycan bunu çoxdan dərk edib və məhz buna görə strateji təchizatını şaxələndirir, energetika və logistika sahəsində tərəfdaşlıq əlaqələrini möhkəmləndirir.
Beləliklə, Vaşinqtonla Pekinin gurultulu bəyanatlarının arxasında əslində soyuqqanlı, hesablanmış bir kompromisin şahidi oluruq - və böyük ehtimalla bu model növbəti böhran mərhələlərində də təkrar olunacaq. Çünki reallıq budur ki, iqtisadi məntiq ritorikanı həmişə üstələyir.
ABŞ prezidenti Tramp administrasiyasının hazırkı ticarət müşaviri Skott Bessentin Çinlə bağlanmış aralıq saziş barədə dedikləri də əslində bu qarşıdurmanın yekunu yox, sadəcə taktiki fasiləsidir. Əgər ayıq başla baxsaq, 2025-ci ilin amerika-çin münasibətlərinin konturu hələ də dərin etimadsızlıq və strateji rəqabət üzərində qurulub və bir müqavilə ilə bu gerçəklik aradan qalxası deyil.
Peterson Institute for International Economics-in 2025-ci ilin mayında yaydığı hesabata əsasən, ABŞ-la Çin arasında ticarət dövriyyəsi ilin birinci rübündə ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 4,7 faiz azalıb. Bunun birbaşa səbəbi 2024-cü ildən tətbiq edilən ticarət baryerləridir. Hətta müvəqqəti yumşaldılmaya baxmayaraq, hər iki tərəf bir çox tarif məhdudiyyətlərini saxlayıb. Çin ABŞ istehsalı olan yarımkeçiricilərə rüsumları ləğv etməyib, ABŞ isə çip istehsalı avadanlıqlarına qoyulan ixrac məhdudiyyətlərinin 70 faizə yaxın hissəsini qüvvədə saxlayıb. Bunu ABŞ Yarımkeçirici Sənaye Assosiasiyasının (2025, iyun) son hesabatı da təsdiqləyir: son yarım ildə ABŞ şirkətlərinin Çinə ixrac lisenziyaları təxminən 18 faiz azalıb.
Üstəlik, bu qarşıdurmanın strateji kökləri də hələ aradan qalxmayıb. Vaşinqton Tayvana dəstəyi davam etdirir - ABŞ Müdafiə Təhlükəsizliyi üzrə Əməkdaşlıq Agentliyinin (DSCA) 2025-ci il 10 iyun tarixli hesabatına görə, ilin əvvəlindən bəri Taybeyə ümumi dəyəri 2,4 milyard dollar olan silah ixracına yaşıl işıq yanıb, bura 160 ədəd JASSM-ER tipli "hava-yer" raketləri və Hava Hücumundan Müdafiə sistemlərinin komponentləri daxildir. Çin XİN sözçüsü Mao Ninin 2025-ci il 17 iyun tarixindəki şərhlərinə əsasən, bu addımlar "Çinin milli təhlükəsizliyinə birbaşa təhdid" kimi qəbul ediləcək.
Digər tərəfdən, Çin də Cənubi Çin dənizində geri çəkilmək niyyətində deyil. International Crisis Group-un 2025-ci ilin iyun hesabatına görə, Çin Hərbi Dəniz Qüvvələri Spratli adaları ətrafında patrul fəaliyyətini genişləndirir, eyni zamanda Filippin və Vyetnama təzyiqləri artırır. Bu isə bütövlükdə Hind-Sakit okean bölgəsindəki strateji sabitliyə zərbə vurur, çünki həmin bölgədə ABŞ və onun müttəfiqlərinin maraqları həlledici olaraq qalır.
Bessent iyunun 15-də çıxışında bildirib ki, "bu saziş dialoq üçün bir nəfəs yeri açır", amma son illərin təcrübəsi sübut edir: ABŞ-la Çin arasında hər hansı "dialoq pəncərəsi" əslində qlobal rəqabətin beton divarındakı dar bir çatdan başqa bir şey deyil. İki iqtisadiyyatın texnoloji asılılıq səviyyəsi yüksək olsa da, bu, qarşılıqlı şübhələri aradan qaldırmır. İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının (OECD) iyun 2025 məlumatına əsasən, Çin hələ də ABŞ-dan yüksək texnologiyalı sənaye patentlərinin 40 faizdən çoxunu alır, amma eyni zamanda özünün idxalı əvəzləmə proqramını sürətləndirir və 2025-ci ilin birinci rübündə müstəqil mikroelektronikanın inkişafına 42 milyard dollardan artıq sərmayə yatırıb.
Qeyd etmək lazımdır ki, elə ABŞ-ın daxili siyasi mühiti də olduqca oynaqdır. Prezident Trampın çox zaman sərt və proqnozlaşdırılması çətin qərarlar verməyə meyilli olduğu sirr deyil. Bunun bariz nümunəsi - 2 iyun 2025 tarixində onun Çin şirkətlərinə telekommunikasiya sektorunda verilmiş bəzi ixrac lisenziyalarının fəaliyyətini dayandırmaq barədə verdiyi qəfil göstərişdir. Bu addım Pekində narazılığı alovlandırdı və cəmi bir gün ərzində yuanın məzənnəsini 1,9 faiz aşağı saldı.
Belə baxanda, əldə edilən bu "sülh" ab-havası heç bir şişirtmə olmadan sadəcə bir fasilədir. İstənilən "yeni sabitlik" barədə bəyanatlar o gerçəyi dəyişmir ki, Çin və ABŞ arasında dərin ideoloji uçurumlar - Pekinin avtoritar idarəçilik modeli ilə Vaşinqtonun qlobal ticarət azadlığı anlayışı arasındakı köklü ziddiyyətlər - hələ də yerində qalır. Rəsmi ritorikada tərəflər "kompromis axtarışından" danışsalar da, əslində yenidən təzyiq dalğalarına, sanksiya hücumlarına və texnoloji embarqolara hazırlaşırlar.
İqtisadi planda isə balans bu gün həqiqətən "sıfır bərabərlik" səviyyəsinə yaxındır. Bloomberg Economics-in 2025-ci il 21 iyun tarixli araşdırmasına görə, Çin 2024-2025-ci illərdə ÜDM artımını 4,4 faiz civarında saxlaya bilib, ABŞ isə eyni dövrdə cəmi 2,1 faiz artım göstərib, özü də inflyasiya 3,8 faizə qədər qalxıb. Belə nisbət hər iki nəhəngə müəyyən ehtiyatlı manevr imkanı yaradır, amma strukturlar toqquşduğu üçün yeni gərginliyin baş qaldıracağını istisna etmir.
Azərbaycan üçün, hansı ki, həmişə böyük güclər arasında balansı qorumağa çalışıb, bu vəziyyət həm risklər, həm də imkanlar deməkdir. Risklər ondan ibarətdir ki, qlobal təchizat zəncirlərində, o cümlədən Bakı üçün mühüm əhəmiyyət daşıyan enerji və nəqliyyat dəhlizlərində qeyri-sabitlik arta bilər. İmkanlar isə ondan doğur ki, Azərbaycan digər bölgələrlə əlaqələrini şaxələndirməklə, həm də öz sənaye potensialını gücləndirməklə qlobal bazarların ani dalğalanmalarından asılılığını azalda bilər.
Sonda vurğulamaq yerinə düşər ki, Bessentin elan etdiyi bu ticarət sövdələşməsi nöqtə yox, uzunmüddətli qarşıdurmanın yalnız bir vergülüdür. Qarşıda yeni texnoloji baryerlər, təhlükəsizlik çağırışları və maraqların toqquşması ilə dolu yeni mərhələlər var ki, bu da bütün tərəflərdən, o cümlədən Azərbaycandan çox dəqiq siyasi intuisiyanı və dəyişən şərtlərə ildırım sürəti ilə uyğunlaşma qabiliyyətini tələb edəcək. ABŞ-Çin rəqabətinin tarixi hələ uzun müddət yekunlaşan deyil - və bu mürəkkəb şahmat partiyasında hər yeni gediş dünyanın hər yerində rezonans doğuracaq.
Milli.Az