Avropa İttifaqının xarici işlər və təhlükəsizlik siyasəti üzrə Ali Nümayəndəsi, Avropa Komissiyasının vitse-prezidenti Kaya Kallas iyunun 29-dan 30-na qədər Ermənistanda olacaq. Kallasın indiki vəzifəsinə təyinatından sonra ilk dəfə İrəvana ayaq basması təsadüfi deyil və həm yerli, həm də xarici müşahidəçilər arasında təbii maraq doğurub. Maraq təkcə Brüssel-İrəvan xəttində deyil, bütövlükdə Cənubi Qafqazdakı geosiyasi düzənə yönəlib. Axı Avropa İttifaqı regionu getdikcə daha açıq şəkildə öz "maraqlar dairəsi" kimi görməyə çalışır.
İyunun 30-da Ermənistanın xarici işlər naziri Ararat Mirzoyanla K.Kallas arasında görüş planlaşdırılıb, ardınca isə birgə mətbuat konfransı nəzərdə tutulur. Əldə olan məlumatlara görə, masada həm əməkdaşlıq mövzuları, həm də daha "ciddi" məqamlar olacaq - bölgə təhlükəsizliyindən tutmuş, Ermənistan daxilində aparılan siyasi islahatlara qədər.
2025-ci ilin ortalarında Cənubi Qafqaz yenidən zərgər dəqiqliyi tələb edən, incə və inadkar siyasi-oyun meydanına çevrilib. Aİ hərbi alətləri olmasa da, Ermənistanda öz təsirini möhkəmlətmək niyyətindən dönmür. Çünki Ermənistan faktiki olaraq ortada qalıb, həm hərbi, həm diplomatik baxımdan olduqca həssas vəziyyətə düşüb. Bu mənada K.Kallasın səfərini quru-protokol tədbiri saymaq olmaz - Brüsselin uzun müddət Moskvanın və qismən Tehranın təsir zonasında gördüyü regionda mövqelərini gücləndirmək cəhdi kimi oxumaq daha doğru olar.
Kaya Kallasın fiquru təsadüfi seçilməyib. Estoniyanın keçmiş baş naziri olan Kallas Rusiyaya qarşı sərt bəyanatları və qətiyyətli avroatlantik mövqeyi ilə tanınır. "European Council on Foreign Relations"un may ayında yaydığı hesabatda Kallas postsovet məkanında Aİ-nin strateji mövcudluğunu genişləndirməyin ən ardıcıl tərəfdarlarından biri kimi göstərilir. Onun İrəvan səfəri çərçivəsində intensiv görüşlər nəzərdə tutulub: o, Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan, xarici işlər naziri Mirzoyan və parlament rəhbərliyi ilə müzakirələr aparacaq.
Ermənistan mass-mediasına sızan məlumatlara baxanda aydın olur ki, Brüssel Ermənistana məhz Cənubi Qafqaz siyasətinin yeni dayağı kimi baxır. Bunun səbəbi aydındır.
Birincisi, Ermənistanın təhlükəsizlik sahəsində xarici təminatlara olan bağlılığı hələ də qalır və bu təminatlar son illərdə ifrat zəifləyib.
"Caucasus Barometer"in iyun rəyi sorğusuna əsasən, ermənilərin 61 faizdən çoxu hesab edir ki, Rusiya Azərbaycanla münaqişədə müttəfiqlik öhdəliklərini yerinə yetirə bilməyib.
İkincisi, Ermənistan Bakı ilə ağır danışıqlara faktiki "təkbaşına" qalaraq, daxilində revanşist ovqatın təzyiqinə məruz qalıb.
Bax, məhz burada Avropa özünə "imkan pəncərəsi" görür. Hərbi təminatlar verməyə nə siyasi, nə texniki baxımdan hazır olmayan Brüssel, əvəzində özünün ən yaxşı bacardığı alətləri işə salır: kreditlər, qrantlar, islahat paketləri, monitorinq missiyaları, viza yumşalmaları və siyasi dəstək.
Avropa Müşahidə-Monitorinq Missiyasının (EUMA) Ermənistandakı mandatı 2025-ci ilin dekabrında bitir, amma Brüsselin onu genişləndirməyə hazır olduğu artıq diplomatik kanallardan təsdiqlənib.
Danışıqlarda heç şübhəsiz əsas mövzu Ermənistan-Azərbaycan sərhədinin demarkasiyası və gələcək sülh müqaviləsinin taleyi olacaq. Bakı dəfələrlə bildirib ki, ərazi bütövlüyünə hörmət prinsipinə əsaslanan istənilən beynəlxalq formatı alqışlayır. Aİ də bu baxımdan mövqeyini birmənalı qoyaraq Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün beynəlxalq tanınmış sərhədlər daxilində dəstəkləndiyini bir daha təsdiqləyib.
Amma İrəvan daxili seçki ab-havasını və küçə etirazlarını nəzərə alaraq bu prinsipi praktikada həyata keçirməyi mümkün qədər uzatmağa çalışır. Paşinyan üçün Bakıdan müəyyən məsafəni qorumaq daxildə mövqeyini saxlamaq baxımından əlverişlidir. Aİ də bunu başa düşür və kompromisli yollar axtarır: məsələn, müşahidəçilərin mandatını genişləndirib onları "sərhəddə gərginliyi cilovlayan vasitə" kimi təqdim etmək variantı masadadır.
Bir neçə mühüm səbəb var ki, Bakı üçün bu siqnallar önəmlidir. Əvvəla, Azərbaycan aydın şəkildə görmək istəyir ki, Avropanın hər hansı təşəbbüsü yalnız onun ərazi bütövlüyünə hörmət çərçivəsində qalır.
İkincisi, Bakı sərhədin dəqiqləşdirilməsi və sülh müqaviləsinin imzalanmasını sırf Bakı-İrəvan ikitərəfli platformasında həll etməyi üstün tutur, çünki Ermənistanın yeni süni "danışıqlar masaları" yaradan fürsətlərdən istifadə edib yenə güzəştlər qoparmaq cəhdlərinin qarşısını almaq istəyir.
Üstəlik, Azərbaycan çox diqqətlə izləyir ki, Avropa missiyasının genişlənməsi elə bir "yarımsülhməramlı" mexanizmə çevrilməsin ki, danışıqları dondurub, prosesi yenidən dalana salsın.
Statistikaya baxaq: təkcə son yarım ildə (2024-cü ilin dekabrından 2025-ci ilin mayına qədər) Avropa müşahidə missiyası Ermənistan-Azərbaycan sərhədində 46-dan çox atəş insidenti qeydə alıb (EUMA, iyun 2025). Bu isə açıq şəkildə sübut edir ki, tam ikitərəfli dialoq olmadan sabitlik mümkün deyil.
Əslində Kallasın İrəvana səfəri Brüsselin diplomatik manevridir: Ermənistana siyasi və maliyyə "çətir"i təklif etmək cəhdi, amma faktiki hərbi təminat olmadan. Azərbaycan üçün burada əsas məqam aydındır və dəyişməzdir: sülh müqaviləsi, sərhədin demarkasiyası və ərazi bütövlüyünə hörmət - bunlar heç bir halda alver mövzusu deyil. Aİ vasitəçi rolunda faydalı ola bilər, amma Bakı-İrəvan birbaşa danışıqlarının yerini tutmağa haqqı yoxdur.
Tam da indi, Cənubi Qafqaz postmüharibə xaosundan çıxmağa çalışdığı və yeni təhlükəsizlik modelləri axtardığı bir vaxtda, Avropa İttifaqı özünə burada yer qoparmağa çalışır. Amma alətləri çox məhduddur və Azərbaycanın maraqları nəzərə alınmasa, bu layihə boş-boş diplomatik bəyanatlar toplusundan o yana keçə bilməz.
Bu səfəri regionun ümumi mənzərəsindən ayırmaq olmaz. Cənubi Qafqaz indi dəqiq desək, 2024-2025-ci illərdə dərinləşən geosiyasi qarşıdurmaların qaynar nöqtəsinə çevrilib və istənilən diplomatik təşəbbüsün üzərində öz qara kölgəsini saxlayır.
Rusiya isə Ukraynada ağır və bitməyən müharibəyə bulaşdığı üçün Ermənistanı əvvəlki kimi sərt nəzarətdə saxlamağa real imkanı qalmayıb, baxmayaraq ki, KTMT çərçivəsində formal müttəfiqlik öhdəlikləri hələ qüvvədədir. Stokholm Sülh Araşdırmaları İnstitutunun (SIPRI) 2025-ci ilin mayında dərc etdiyi məlumatlara əsasən, Rusiyanın Ermənistana silah tədarükü 2010-cu ildən bəri ən aşağı həddə düşüb, böhrandan əvvəlki dövrlə müqayisədə 75 faizdən çox azalıb. Bu təchizat boşluğu İrəvanı çaşqın vəziyyətdə qoyub və onu daha çox Avropa və ABŞ-dən təminat axtarmağa sövq edib, halbuki nə Aİ, nə də Vaşinqton bu cür öhdəlikləri öz üzərinə götürməyə tələsmir.
Bunun fonunda Türkiyə və Azərbaycan görünməmiş koordinasiya nümayiş etdirir. İyunun 3-də iki ölkənin xarici işlər nazirlərinin ortaq bəyanatına görə, Ankara ilə Bakı postmünaqişə dövründə Qarabağın inkişaf strategiyasını tam şəkildə uzlaşdırır - bura infrastruktur layihələri, köçkünlərin geri qaytarılması və bölgənin təhlükəsizliyinə nəzarət məsələləri daxildir. Azərbaycan rəqəmlərinə əsasən, 2024-2025-ci illərdə Qarabağda artıq 720 kilometrdən çox avtomobil yolu, həmçinin 17 əsas infrastruktur obyektinin (məktəblər, xəstəxanalar, elektrik yarımstansiyaları) tikintisi yekunlaşıb. Bu proses regionun birdəfəlik və geri dönməz şəkildə Azərbaycanın hüquqi-siyasi məkanına qayıtdığını göstərir - və Bakı bunu pozmaq istəyənlərə göz yummayacaq.
Bu arada İran da Avropa İttifaqının fəallığını diqqətlə izləyir və açıq narahatlıq keçirir. İran XİN-in rəsmi nümayəndəsi Nasir Kənaninin 5 iyun tarixli bəyanatında deyilirdi ki, "İranın şimal sərhədinə yaxın ərazilərdə Avropa hərbi və ya müşahidə missiyalarının genişlənməsi Tehran tərəfindən sabitliyi pozan amil kimi qiymətləndiriləcək". İranın IRNA agentliyinin son analitik yazısında da vurğulanır ki, Brüssel sülhpərvər ritorikasının arxasında faktiki olaraq İrəvanın mövqeyini dəstəkləyir.
Avropa İttifaqı, həqiqətən, regionda özünü "üçüncü tərəf" obrazında göstərmək istəyir, sanki hamıdan bərabər məsafədə dayanır. Amma bu yanaşmanın siyasi alt qatını gizlətmək olmur: Brüssel üçün əsas prioritet gerçək sülh yox, daha çox Azərbaycanın mövqeyini cilovlamaqdır. Avropalıların baxışında Azərbaycan artıq köhnə razılaşma çərçivəsindən çıxaraq öz gündəmini diktə edən oyunçuya çevrilib. Bu tendensiya maliyyə alətlərində də görünür: Avropa Xarici Fəaliyyət Xidmətinin (EEAS) 2025-ci ilin aprel hesabatına görə, 2023-cü ildən bəri Ermənistan layihələrinə 325 milyon avrodan çox vəsait ayrılıb ki, bu da region üçün görünməmiş rəqəmdir, xüsusilə Gürcüstan və Moldova ilə müqayisədə.
Ermənistan isə yenə də klassik "iki stulda oturmaq" taktikası ilə oynayır - bir tərəfdən Rusiyadan qalan zəif təminatları itirmək istəmir, o biri tərəfdən isə Aİ-dən maksimum siyasi divident qoparmağa çalışır. Kallasın İrəvana səfəri, şübhəsiz, Ermənistan hakimiyyəti üçün mediada uğur kimi təqdim olunacaq, amma reallığı dəyişmir: Avropa Ermənistana NATO çərçivəsində nəzərdə tutulan tipli ciddi hərbi təminatlar verməyə qadir deyil. Brüsseldə də yaxşı anlayırlar ki, belə öhdəliklər götürmək birbaşa Rusiya ilə toqquşma deməkdir - bundan isə Avropa İttifaqı son həddə qədər yayınmağa çalışır.
Bununla belə, belə güclü bir Avropa siyasi fiqurunun Ermənistana səfərini kiçiltmək olmaz. Bu, həm Moskvaya, həm də Tehrana açıq mesajdır ki, Ermənistan hələ də Qərbin siyasi "çətiri" altındadır. Hətta bu "çətir" daha çox şifahi dəstəyə oxşasa da, İrəvana əlavə özünəinam və güzəşt qoparmaq üçün imkan verir. Üstəlik, Kallasın səfəri yeni maliyyə tranşlarının, eləcə də əlavə monitorinq missiyalarının - məsələn, Ermənistan-Azərbaycan sərhədində - razılaşdırılmasına təkan verə bilər.
Bakı istəyir ki, sülh prosesi hüquqi əsaslar üzərində dayansın: qarşılıqlı ərazi bütövlüyünün tanınması və sərhədlərin dəqiqləşdirilməsi kimi prinsiplər pozulmasın. Amma Avropanın humanitar baxış bucağından çıxış edən yanaşması prosesi ləngidə bilər. Bu, sadəcə şübhə deyil: Avropa Parlamentinin üzvü Piero Fassininin 2025-ci ilin mayında dediyi "Azərbaycan Qarabağın reinteqrasiyası ilə bağlı birtərəfli addımlardan çəkinməlidir" ifadəsi Bakıda açıq-aşkar qərəzli və qeyri-konstruktiv yanaşma kimi qarşılanıb.
Beləliklə, Kallasın səfəri daha geniş bir planın hissəsidir - Ermənistana ətrafında Avropa təsir "buferi" yaratmaq cəhdi. Hərçənd bu təsir hərbi zəmanətlə müşayiət olunmur, amma Brüssel üçün bu, Bakıya təzyiq alətidir. Ermənistan üçün isə yenidən "qurban" obrazını nümayiş etdirib əlavə resurs toplamaq imkanı.
Strateji baxımdan isə reallıq başqadır: regiondakı qüvvələr balansı İrəvanın arzuladığı qədər sürətlə dəyişmir. Qarabağın Azərbaycanın hüquqi məkanına inteqrasiyası faktiki olaraq dönməz prosesə çevrilib - bu həm infrastruktur məlumatları, həm də əhali dinamikası ilə sübuta yetirilib.
Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsinin son rəqəmlərinə əsasən, 2025-ci ilin iyununa qədər Qarabağa artıq 44 mindən çox keçmiş məcburi köçkün qayıdıb və sürətləndirilmiş repatriasiya proqramı hesabına bu rəqəm növbəti 12 ayda ikiqat arta bilər. Bu statistika göstərir ki, Avropa siyasətçilərinin səfərlərindən və ya diplomatik missiyalardan asılı olmayaraq reinteqrasiya prosesi davam edir və bu, təkcə siyasi iradəyə yox, real resurslara söykənir.
Əslində, Kallasın səfəri böyük oyunun bir epizodudur, amma oyun qaydalarını dəyişən həlledici mərhələ deyil. Cənubi Qafqaz 2025-ci ildə də mürəkkəb ziddiyyətlərin meydanı olaraq qalır. Azərbaycan üçün prioritet dəyişməyib: reinteqrasiya prosesinin humanitar və ya monitorinq missiyaları adı ilə pozulmasına imkan verməmək. Çünki onların qərəzli yanaşması getdikcə daha açıq görünür və bunu gizlətmək çətindir.
Əslində, Kallasın İrəvana gəlişi yeni strategiyanın başlanğıcı yox, yaxşı hazırlanmış diplomatik səhnədir. Bu səfərin arxasında ciddi razılaşmalar yoxdur, amma Cənubi Qafqaz siyasətində bəzən simvollar rəsmiləşdirilmiş memorandumlardan qat-qat artıq söz deyir. Ermənistanda artıq bu gəlişi "Avropa vektorunun möhkəmlənməsi" kimi təqdim etməyə başlayıblar, amma bu vektorun nə qədər davamlı olacağını ancaq zaman göstərəcək.
İyunun 30-da Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyində keçiriləcək mətbuat konfransında danışılanlara xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Məhz orada İrəvanın real prioritetləri aydın görünəcək və həm də məlum olacaq ki, Avropa diplomatları sadəcə təsəlliverici sözlərlə kifayətlənəcəklər, yoxsa Ermənistana daha ciddi, tutarlı dəstək verməyə hazırdırlar.
Əslində, Kallasın bu səfəri Paşinyanın zəifləmiş legitimliyini bərkitmək üçün səhnələşdirilmiş siyasi tamaşadır. Ermənistan hakimiyyəti bununla öz seçicilərinə göstərmək istəyəcək ki, Avropa hələ də yanımızdadır, bizi atmayıb və deməli, "Moskvadan uzaqlaşma" kursu hələ də yaşayır.
Amma gurultulu bəyanatların arxasında gerçək mənzərə hələ də çox bulanıq qalır. Avropa İttifaqı Ermənistana konkret təhlükəsizlik zəmanətləri verməyə hazır deyil, maksimumu - məsləhətlər, maliyyə dəstəyi və ekspert missiyalarıdır. Azərbaycanla sülh müqaviləsi isə yerindən tərpənməyəcək, əgər tərəflər heç olmasa minimal qarşılıqlı tanınma cəsarətini göstərməsələr - hələ ki, bu mərhələyə yaxın deyillər.
Bununla belə, belə səfərlərin davamlılığı Ermənistan üçün xüsusi siyasi-psixoloji rol oynayır. Rəsmi İrəvan indi hər avropalı emissarda, heç olmasa xəyali də olsa, taleyini yenidən formatlamaq şansı axtarır. Bir çox erməni üçün Kallas zəif də olsa, Ermənistana Qərbin koordinat sisteminə inteqrasiya ümidini simvolizə edən fiqurdur.
Əslində, bu səfər hansısa dönüş nöqtəsi deyil, sadəcə bir markerdir. Avropa İttifaqı hələ Ermənistanın təhlükəsizliyinə görə ciddi məsuliyyət daşımağa hazır deyil, amma humanitar və siyasi mövcudluğunu burada getdikcə artıracağı aydındır.
Elçin Alıoğlu
Trend