ABŞ və İsrailin İrana qarşı hərbi əməliyyatlarından sonra regionda oyun qaydaları kökündən dəyişib. İran və İsrail arasında artan gərginlik, xüsusən də ABŞ-ın İraq və Suriya ərazisindəki İran obyektlərinə aviazərbələri fonunda Cənubi Qafqaz iki alovlanan ocağın arasında qalıb.
Yaşananlara rəğmən, ökləmiz stabillik, sabitlik və təhlükəsizlik məkanıdır. İndiki situasiyanı edən amillərdən və önəmli məqamlardan biri də quru sərhədlərimizin ciddi nəzarətdə qapalı qalmasıdır.
Nonsens və ya paradoks yox - müdrik strategiya çərçivəsində reallaşdırılan prosesdir ki, onun haqqında Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev ötən il bəyan etmişdi.
... Şimalda - Dağıstan və Çeçenistanda sabitlik tam pozulub: may-iyun aylarında radikal qruplaşmalarla silahlı toqquşmaların sayı ondan çox olub. Cənubda isə - İran-İraq sərhədi və Fars körfəzi boyunca vəziyyət barıt çəlləyini xatırladır. Artıq İranın Şimali vilayətlərinə SEPAH qüvvələrinin irimiqyaslı yerləşdirilməsi qeydə alınıb.
Belə bir təhlükəli fonun ortasında Azərbaycan regionun yeganə ölkəsidir ki, strateji sabitliyini qoruyub saxlamağı bacarıb. Bu sabitliyin əsas dayaqlarından biri isə pandemiyadan sonra ardıcıl şəkildə həyata keçirilən sərhəd nəzarəti siyasətidir. Hər şey sadə görünə bilər, amma söhbət təkcə fiziki baryerlərdən yox, bütöv bir təhlükəsizlik modelindən gedir.
... 2024-cü ilin sentyabrın 23-də, yeddinci çağırış Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin ilk iclasında ölkə Prezidenti İlham Əliyev çıxışında söyləmişdi: "Bizim quru sərhədlərimiz hələ də bağlıdır, yəni, vətəndaşların gəliş-gedişləri üçün.
Başa düşürük ki, bu, müəyyən çətinliklər yaradır. Ancaq bugünkü geosiyasi vəziyyət də hamının gözü qarşısındadır, daxili təhlükəsizliyi təmin etmək üçün bu, yeganə düzgün addımdır. Daxili təhlükəsizlik ilə bağlı bütün lazımi tədbirlər görülür. Təhdidlər də var - real və potensial. O təhdidlərin aradan qaldırılması üçün müvafiq qurumlar fəal işləyirlər. İctimaiyyət də lazım olan həcmdə bu məsələ ilə tanış olur, məlumatlar verilir. Ancaq bu sahə çox həssas olduğu üçün hesab edirəm Azərbaycan vətəndaşları başa düşürlər ki, bu barədə çox şey danışmaq yersiz və zərərli olar.
Amma mən tam əminliklə deyə bilərəm ki, son illər ərzində quru sərhədlərimizin bağlı olması bizi çox böyük fəlakətlərdən xilas etdi. Hətta bu gün - sərhədlər bağlı olan vaxtda təhlükəli hərəkətlər olur və bu hərəkətlərin qarşısı alınır. Ona görə sərhədlərimizin qorunması bizi xarici risklərdən qoruyacaq, daxili risklər Azərbaycanda yoxdur".
... COVID-19 pandemiyası dövrü bir çox ölkələri sərhədlərə yenidən baxmağa məcbur etdi. Başda epidemioloji təhlükələr olmaqla, dövlətlər anladılar ki, sərhəd təkcə gömrük yoxlaması deyil - bu, milli təhlükəsizliyin ilk səddidir. Bu düşüncə tərzini sistemə çevirmək isə çox az ölkəyə nəsib oldu. Azərbaycan onların başında gəlir.
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının 2023-cü ilin iyul ayına aid hesabatına əsasən, sərt sərhəd nəzarəti rejimi tətbiq edən ölkələrdə sonrakı epidemiyaların sayı 43 faiz, qeyri-qanuni miqrantlar arasında infeksiyaya şübhəli halların sayı isə 38 faiz az olub. Bu statistika bir həqiqəti təsdiqləyir: açıq sərhəd rejimi qeyri-sabitlik şəraitində humanizm yox, potensial böhran mənbəyidir.
Azərbaycan isə hələ 2020-ci ildən sərhəd rejimini sərtləşdirməyə başlayıb və 2022-ci ildə bu prosesi tam başa çatdırıb. Biometrik keçid qapıları, davranış profillərinin avtomatik analizi, süni intellektə əsaslanan "ağıllı cavab" mexanizmləri - bütün bunlar artıq Azərbaycan sərhədlərində gündəlik reallıqdır.
Dövlət Sərhəd Xidmətinə 2024-cü ildə quruma 530 milyon manat ayrılmışdı. Bu, ölkə ÜDM-nin 0,6 faizi deməkdir və post-sovet məkanında analoqu olmayan göstəricidir. 2025-ci ilə gəldikdə isə Azərbaycan sərhəd sektorunun rəqəmsallaşdırılması baxımından regionun üç liderindən biridir. Bunu BMT İnkişaf Proqramının (UNDP) mart 2025 tarixli "İnteqrasiya olunmuş sərhəd həlləri" hesabatı da təsdiqləyir.
Avropanın Təhlükəsizlik Araşdırmaları Mərkəzinin (ECSAC) hesabatında bildirilir ki, mart-may ayları arasında Cənubi Qafqaz və Xəzər hövzəsində aşağıdakı təhlükəli hallara rast gəlinib:
- 19 dəfə sərhədi keçmək cəhdi olub, iştirakçılar əsasən radikal və terrorçu qruplarla bağlı şəxslərdir.
- 7 dəfə silah-sursat tutulub: hücum tüfəngləri, əl işi partlayıcılar və döyüş bölgələrinə göndərilməyə hazırlaşdırılmış dron komponentləri müsadirə edilib;
- 3 dəfə cənub sərhədində saxta sənədlərlə keçid cəhdləri olub.
Bütün bu halların qarşısı məhz Azərbaycanın sərhədlərində alınıb. Bu isə sıradan bir texniki uğur deyil. Bu, qabaqlayıcı siyasətin, çevik analitikanın və dövlət səviyyəsində strateji planlamanın nəticəsidir. Dövlət Sərhəd Xidmətinin sədr müavini general-mayor Arzu Rzayevin CBC-yə verdiyi müsahibədə səsləndirdiyi fikirlər bu baxımdan təsadüfi deyil: "2020-ci ildən etibarən biz sadəcə sərhədləri qorumağa başlamadıq. Biz qabaqlayıcı maneə infrastrukturu yaratdıq və bu, artıq milli təhlükəsizliyin sistem dayağına çevrilib."
ABŞ-ın İsfəhan, Natanz və Fordoda yerləşən obyektlərə aviazərbələrindən sonra cənub sərhədində vəziyyət xeyli gərginləşə bilər.
Sabitliyi pozmaq siyasəti dini missiya, ticarət və ya humanitar fəaliyyət kimi qələmə verilir, amma müasir rəqəmsal kəşfiyyat sistemlərindən bunu gizlətmək mümkün deyil.
Şimal istiqamətindən gələn təhlükələr də özünü daha sərt göstərməyə başlayıb. Rusiya Federal Təhlükəsizlik Xidmətinin Dağıstanda keçirdiyi xüsusi əməliyyatdan sonra məlum olub ki, Xasavyurtda İŞİD-lə əlaqəli bir hüceyrə zərərsizləşdirilib. "Kommersant" qəzetinin 19 may buraxılışında qeyd edildiyi kimi, saxlanılan şəxslər Gürcüstan və Azərbaycan vasitəsilə Türkiyəyə keçməyi planlaşdırıblar - saxta sənədlərlə və qeyri-qanuni kanallar vasitəsilə.
Bu fakt bir reallığı ortaya qoyur: Azərbaycan sadəcə hədəf deyil, həm də radikal şəbəkələrin tranzit xəritəsində mühüm qovşaq nöqtəsidir.
Bu riskləri bir daha təsdiqləyən hadisə 9 iyun tarixində "Samur" keçid məntəqəsində qeydə alınıb. Rusiya vətəndaşı, saxta Türkiyə pasportu ilə hərəkət edərkən saxlanılıb. Onun barmaq izləri INTERPOL bazasında 2022-ci ildə İraqın Ərbil şəhərində döyüşlərdə iştirak etmiş şəxs kimi qeydiyyatda olduğu ortaya çıxıb.
Gəlin alternativ bir ssenarini nəzərdən keçirək: əgər Azərbaycan 2022-ci ildən sonra sərhəd nəzarətini sərbəst və liberal şəkildə davam etdirsəydi, hansı nəticələr ortaya çıxa bilərdi?
1. Ziyarətçilər, tacirlər və ya qaçqın adı altında radikal qrupların cənub bölgələrinə - xüsusilə Lənkəran, Astara və digər həssas ərazilərə sızması sürətlənərdi
2. Narkotik, silah və insan alveri üçün Xəzər dəhlizi boyunca Azərbaycan ərazisindən istifadə olunaraq İrandan Rusiyaya yeni kriminal tranzit marşrutu formalaşardı.
3. İran və Suriya mənbəli ideoloji radikalizmin daxili ictimai sabitliyə sızması təhlükəsi artardı
4. TANAP boru xətti, Cənub Qaz Dəhlizi, Ələt və Horadiz kimi yük-logistika mərkəzləri hibrid hücumların hədəfinə çevrilərdi - çünki bunlar artıq təkcə iqtisadi yox, həm də geosiyasi aktivlərdir.
Hipotetik ssenarilər potensial olaraq gündəmdə qalırdı, ta ki, sərhədlər tam bağlanıb, güclü nəzarət rejimi tətbiq olunanadək. Bu, təcrid deyil - bu, müdafiədir. Söhbət yalnız fiziki sərhədlərin yox, həm də siyasi sabitliyin, hüquqi sistemin və suverenliyin qorunmasından gedir.
Bu ilin ilk beş ayında 20-dən artıq diversiya cəhdinin uğurla qarşısının alınması göstərir ki, Azərbaycan transsərhəd qeyri-sabitlik qarşısında regionun əsas təhlükəsizlik baryeri rolunu oynayır.
Hazırda Azərbaycanın ətrafındakı geosiyasi mənzərəni tamamilə dəyişib.
2020-ci ildən bəri ilk dəfə Azərbaycan hər iki istiqamətdən real təhlükə ilə üz-üzə qalıb. Bu şəraitdə sərhəd təhlükəsizliyinin dövlət sabitliyinin əsası olması bir daha aydın şəkildə özünü göstərdi.
2020-ci ildən başlayaraq, pandemiyanın yaratdığı qlobal böhran fonunda Azərbaycan sərhədləri yalnız sanitar deyil, strateji təhlükəsizlik səddi kimi formalaşdırmağa başladı. COVID-19 dövrünün dərsləri daha geniş təhlükəsizlik modelinə inteqrasiya olundu. 2022-ci ildən sonra sərhəd nəzarətini gücləndirən ölkələrdə qeyri-qanuni elementlərin sızması və terror riski əhəmiyyətli dərəcədə azaldı. ÜST-ün 2023-cü il hesabatında göstərildiyi kimi, sərt nəzarət tətbiq edən ölkələrdə ikincili epidemiya və miqrasiya böhranlarının səviyyəsi açıq sərhəd modeli olan ölkələrlə müqayisədə 43% aşağı olub. Bu nəticə Azərbaycan tərəfindən milli təhlükəsizlik konsepsiyasına uğurla transfer olundu.
2024-cü ildə dövlət büdcəsindən sərhəd infrastrukturunun gücləndirilməsi üçün rekord səviyyədə - 530 milyon manat vəsait ayrıldı. Keçid məntəqələri tam modernləşdirildi, rəqəmsal və biometrik sistemlər tətbiq olundu, Dövlət Sərhəd Xidmətinin səlahiyyət və kadr potensialı genişləndirildi. Bu gün həmin islahatlar Azərbaycanın istənilən transsərhəd təhdidə çevik və effektiv cavab vermək qabiliyyətini təmin edir.
Azərbaycanın fərqi ondan ibarətdir ki, sərhədlərə nəzarət ölkə üçün məhdudiyyət yox, siyasi müstəqillik alətinə çevrilib. Kimlə və hansı şərtlərlə münasibət quracağını Azərbaycan özü müəyyən edir. Bu model daha dayanıqlı oldu - açıq sərhəd fanatizminə yuvarlanan bəzi qonşulardan fərqli olaraq.
Məsələn, Ermənistan 2023-2024-cü illərdə sərhəd nəzarətinin yoxluğu səbəbindən bir sıra böhranlarla üzləşdi: xarici strukturların dəstəyi ilə həyata keçirilən təxribatçı missiyalar, küçə etirazları, informasiya hücumları. Bütün bunlar - nəzarətsizliyin doğurduğu nəticələrdir.
Azərbaycan isə əksinə, heç bir xarici gücün platformasına çevrilmədi. Bu gün, regionda gərginlik artırkən, beynəlxalq təzyiqlər gücləndikcə, məhz bağlı və idarə olunan sərhəd rejimi ölkənin beynəlxalq siyasətdə subyekt kimi qalmasına imkan verir.
Pandemiyadan sonra sərhədlərin bağlanması Azərbaycanın yeni təhlükəsizlik strategiyasının başlanğıcı oldu. Bu gün, cənubda və şimalda müharibələrin alovlandığı bir vaxtda, ölkə daxilində sabitliyin qorunması - vaxtında atılmış addımların və sistemli təhlükəsizlik siyasətinin nəticəsidir.
Qonşu ölkələrin üzləşdiyi risklər artıq ehtimal deyil - real və ölçülə bilən təhdidlərdir. Azərbaycanın onlardan sığortalanması isə şüarla yox, konkret qərarlarla, sərhəddə başlayan məsuliyyətlə təmin olunub.
Sərhəd anlayışı artıq xəritədəki xətt deyil - bu gün o, təhlükəsizlik infrastrukturunun ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilib. 2023-2025-ci illərdə Azərbaycan Cənub və Qərb sərhədlərində genişmiqyaslı modernizasiya proqramı həyata keçirdi. Dövlət Sərhəd Xidmətinin hesabatına əsasən, təkcə 2025-ci ilin ilk beş ayında 147 qanunsuz keçid cəhdi qeydə alınıb, onlardan 22-si transmilli koordinasiyanın əlamətlərini daşıyıb - o cümlədən ordu tipli PUA-ların və silahların daşınması halları.
Bu gün ölkənin şimal və cənubunda "Sərhəd+" adlı avtomatlaşdırılmış komplekslər fəaliyyət göstərir. Bu sistemlər "Azersky" peyk görüntüləmə şəbəkəsi və milli erkən xəbərdarlıq sistemi ilə tam inteqrasiya olunub. Bu sayədə 2025-ci ilin fevralında, İran ərazisindən daxil olmaq istəyən və "Hizbullah"la əlaqələndirilən üç diversiya qrupunun cəhdi vaxtında aşkarlanıb və zərərsizləşdirilib. Bu məlumatlar 6 mart tarixli Strateji Təhlükələr üzrə Milli Mərkəzin xüsusi hesabatında öz əksini tapıb.
Postpandemiya reallığı yalnız bioloji yox, eyni zamanda kiber, terror və informasiya böhranlarını da özündə birləşdirir. Bu təhlükələrə cavab olaraq Azərbaycan mülki müdafiə sektorunda kompleks institusional islahatlar həyata keçirdi.
Azərbaycan sərhədləri tam bağlamaq yolunu tutmadı. Bunun əvəzində ağıllı və selektiv model qurdu. 2022-ci ildən etibarən giriş-çıxışda çoxpilləli nəzarət sistemi tətbiq olunub: biometrik identifikasiya, davranış anomaliyalarının avtomatik skan edilməsi və INTERPOL bazalarına inteqrasiya. Təkcə 2025-ci ilin ilk beş ayında Heydər Əliyev hava limanında ekstremist şəbəkələrlə əlaqəsi olan 38 nəfərin ölkəyə girişi dayandırılıb. Onlardan altısı ŞƏT xətti ilə, biri isə BMT-nin Beynəlxalq Terrorçuluğa Qarşı Mərkəzinin sorğusu əsasında axtarışda .
Selektivlik yalnız insanlar üçün deyil, rəqəmsal axınlar üçün də tətbiq olunur. Azərbaycan potensial təhlükəli platforma və kanalların transsərhəd yayılmasını məhdudlaşdırır. 2025-ci ilin yanvarında düşmən kəşfiyyatı ilə əlaqəsi olan 9 "Telegram" kanalı bloklanıb. Mart ayında isə "MonteCrypto" adlı erməni haker qrupunun Bakıdakı su təchizatı sistemlərinə sızma cəhdi uğursuzluqla nəticələnib.
Azərbaycan regionun nadir ölkələrindəndir ki, təhlükəsizliyi yalnız böhran reaksiyası kimi deyil, dövlətin gündəlik funksiyasının struktur elementi kimi formalaşdıra bilib. Sərhədlər sadəcə keçid məntəqəsi deyil - onlar artıq "ağıllı baryer"lərdir. Təhlükəsizlik infrastrukturla inteqrasiya olunub, texnoloji mobillik isə analitik mərkəzləşdirmə ilə tamamlanır. Azərbaycanın təhlükəsizlik modeli heç bir ideoloji ixraca ehtiyac duymur - rəqəmlər və nəticələr özü danışır.
Bu gün diversiya və terror təhdidlərinin neytrallaşdırılması - şans yox, illərlə qurulan strategiyanın nəticəsidir. 2025-ci ilin reallığında sərhəd xəritədəki xətt deyil - bu, müasir dünyanın görünməz müharibəsində müdafiə xəttidir. Pandemiyalar, proksi şəbəkələr və hibrid müharibələr pasport daşımır. Amma onlar marşrutla hərəkət edirlər. Azərbaycan isə həmin marşrutların qarşısında duran, aktiv, ağıllı və suveren baryerdir.
Sərhədlərin bağlanması - bu, təcrid deyil. Bu, vətənin qorunmasıdır. Bu gün şimalda və cənubda atəş səsləri gəlir, amma Azərbaycan sabitlik adası kimi qalmağı bacarır. Çünki sərhəd - şüar deyil. Sərhəd - məsuliyyət xəttidir.
Elçin Alıoğlu
Trend