Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:
2025-ci ilin yayı Yaxın Şərqdə tarazlıqları alt-üst edən bir qığılcımla başladı - İran və İsrail arasında illərdir kölgədə davam edən qarşıdurma bu dəfə açıq savaşa çevrildi. Artıq nə bu münaqişə vasitəçilər üzərindən aparılan köhnə proksi savaşa bənzəyir, nə də təkcə ritorik hücumlarla kifayətlənir. Söhbət bölgənin siyasi topoqrafiyasını dəyişən sistemli böhrandan gedir.
İsrailin İranın strateji hərbi və nüvə obyektlərinə hava zərbələri, Tehranın cavabında ballistik raketlər və hücum dronları buraxması, paralel şəkildə "Hizbullah" və Yəməndəki husilərin aktivləşməsi, ABŞ-ın diplomatik manevrləri və Avropa İttifaqının tutqun reaksiyası... bütün bunlar artıq Yaxın Şərqdə köhnə oyunun qaydalarının daha keçərli olmadığını göstərir. İndi yeni bir oyun başlayıb - və onun qaydaları hələ heç kimin əlinə yazılmayıb.
Diqqətlər bir nöqtəyə yönəlib: İranın Nüvə Silahlarının Yayılmaması üzrə Müqavilədən (NPT) çıxmaq ehtimalı. Bu təkcə bölgə üçün yox, bütövlükdə qlobal təhlükəsizlik arxitekturası üçün dönüş nöqtəsi ola bilər.
Hazırda baş verənlər sadəcə lokal gərginliyin növbəti dalğası deyil. Bu, çoxölçülü, struktural və sistemli böhrandır. Məsələ iki ölkənin deyil, II Dünya Müharibəsindən sonra qurulan beynəlxalq düzənin taleyinə çevrilib.
İran-İsrail qarşıdurması illərlə "boz zona"da inkişaf etmişdi: kibertəhlükələr, punktual zərbələr, proksi qrupların fəaliyyəti... Lakin 2025-ci ilin əvvəlindən bəri bu sxem pozulub. Aprelin 13-də İsrailin "Hetz-3" hava hücumundan müdafiə sistemi İranın hipersəsli raketini dayandıra bilmədi. Raketin Həyyfədəki hərbi obyektə tuşlanması və müdafiənin yarılması - bu, artıq sadəcə texniki deyil, strateji fiasko idi.
İsrailin cavabı yarımçıq və sinxronizasiyasız oldu. "Axios"un məlumatına görə, Tel-Əviv çoxsaylı lobbi səylərinə baxmayaraq, ABŞ prezidenti Tramp administrasiyasından İranın nüvə infrastrukturuna qarşı birgə əməliyyata razılıq ala bilmədi. Ağ Ev bu gün daxildə Çinlə qarşıdurmaya fokuslanıb, Yaxın Şərqdə yeni müharibəyə girməyə meylli deyil.
Mayın 18-də İran parlamentinin milli təhlükəsizlik komissiyasının üzvü İbrahim Rəzaei açıq şəkildə bəyan etdi: "İranın artıq NPT-dən çıxma zamanı çatıb". Bu bəyanat, Omandakı danışıqların son anda ləğvi fonunda səsləndi. Halbuki diplomatların dediyinə görə, İran həmin görüşdə ABŞ-a "kompromisli təklif paketi" təqdim etməyə hazırlaşırdı. Bu açıqlama isə qlobal nüvə təhlükəsizliyi sisteminə birbaşa həyəcan siqnalıdır.
İranın xarici işlər naziri Abbas Əraqçi isə ritorikasını belə qurdu: "İran nüvə silahına can atmır. Amma müqavilənin pozulması artıq bizə təhlükəsizlik qazandırmırsa, bu sazişin mənası da qalmır." Onun sözlərinə görə, İsrailə qarşı zərbələr sırf özünümüdafiə xarakteri daşıyır və əgər Tel-Əviv təcavüzü dayandırsa, Tehran da cavab addımlarını dayandırmağa hazırdır.
Yəni İran nüvə müqaviləsindən çıxmaq istəyini birbaşa bombaya gedən yol kimi yox, siyasi şantaj aləti kimi istifadə edir - ilk növbədə ABŞ-a təzyiq göstərərək, ədalətli və yeni razılaşmaya nail olmaq istəyir.
Etnik amil: səssiz gərginlik xətləri
İranda xarici təzyiqin fonunda daha da kəskinləşən əsas zəif nöqtələrdən biri - etnik parçalanma xətləri olaraq qalır. Bu xüsusda diqqət mərkəzinə düşən bölgə isə, heç şübhəsiz, Cənubi Azərbaycandır - əhalisinin əksəriyyəti azərbaycanlı olan, tarixi və demoqrafik baxımdan özünəməxsus statusa malik region. Son aylarda burada həm siyasi fəallıq artıb, həm də mədəni və inzibati muxtariyyət tələbləri daha ucadan səslənməyə başlayıb.
Anadolu Universitetinin Yaxın Şərq Araşdırmaları Mərkəzinin 2025-ci ilin mayında yaydığı hesabatda açıq şəkildə vurğulanır: "Mərkəzin artan militarizasiya və milli təhlükəsizlik vurnuxması şəraitində sərt idarəetməyə üstünlük verməsi, əksinə, yerli etnik qruplarda narazılığı və yadlaşmanı daha da dərinləşdirir." Başqa sözlə, rejimin parçalanmanı önləmək üçün atdığı sərt addımlar, bumeranq effekti ilə, məhz həmin dağılmanı daha da sürətləndirir.
Bu fonda beynəlxalq təşkilatların - xüsusən də Human Rights Watch və Amnesty Internationalın Təbriz, Urmiya və Ərdəbildə baş verən repressiyalarla bağlı yaydığı səs-küylü hesabatlar - İran daxilindəki etnik hərəkatlara yeni legitimlik verir və Qərbin Tehrana yönəltdiyi təzyiq vektorunu artıq təkcə nüvə proqramı ilə deyil, insan haqları xətti üzrə də genişləndirir.
Daxili siyasi balans: praqmatizmlə radikalizm arasında
İran daxilində isə güc mərkəzləri arasında ziddiyyət daha da dərinləşməkdədir. Bir tərəfdə prezident Məsud Pəzəşkianın təmsil etdiyi mülki hökumət dayanırsa, digər tərəfdə getdikcə daha güclü və hərbi-strateji təsir dairəsini genişləndirən İran İnqilab Keşikçiləri Korpusu (SEPAH) var.
Beynəlxalq Strateji Tədqiqatlar İnstitutunun (IISS) ekspertlərinin bildirdiyinə görə, "SEPAH təkcə müdafiə deyil, artıq diplomatiya və iqtisadiyyat sahəsində də əsas qərarverici mərkəzə çevrilməkdədir. Bu isə nazirlərin və mülki kabinetin rolunu zəiflədərək güc balansını dəyişir."
Bu proses ölkədə idarəçilik böhranı yaradır: bir tərəfdən hökumət orqanları arasında institusional uçurum dərinləşir, digər tərəfdən isə böhran şəraitində SEPAH-ın siyasi sistemə tam nəzarəti ələ almaq cəhdi real ssenariyə çevrilə bilər. Bu gedişat ya hərbi diktatura tipli strukturlaşmaya, ya da əksinə - elita daxilində parçalanma və qarşıdurmaya gətirib çıxara bilər.
Əgər böhran uzanarsa və iqtisadi vəziyyət daha da pisləşərsə, bu daxili gərginlik artıq rejimin ideoloji dayaqlarına toxunacaq səviyyəyə gəlib çata bilər.
İqtisadi tablo: sanksiyaların içində boğulan ölkə
İran iqtisadiyyatı uzun illərdir ki, ağır vəziyyətdədir. Amma 2025-ci ilin aprelindən bəri G7 ölkələrinin yeni sanksiyaları - neft ixracına məhdudiyyətlər, SWIFT sisteminə çıxışın bağlanması, energetika və telekommunikasiya sahəsində texnologiya embarqosu - vəziyyəti fəlakət həddinə çatdırıb.
Beynəlxalq Valyuta Fondunun məlumatına görə, İranda may ayı etibarilə illik inflyasiya 43 faizə yüksəlib, rialın dollar qarşısında dəyəri ilin əvvəlindən bəri 18 faiz aşağı düşüb. Şəhər əhalisi arasında yoxsulluq göstəricisi isə artıq 38 faizi keçib. Bu, dövlətin sosial subsidiyaları saxlamaq imkanlarını zəiflədir, xüsusən də etnik cəhətdən parçalanmış vilayətlərdə.
İsfahan, Qəzvin, Təbriz və Bəndər-Abbasda baş verən kütləvi etirazlar sübut edir ki, İran cəmiyyətində sosial narazılıq artıq təkcə iqtisadi səbəblərlə yox, eyni zamanda siyasi və etnik istəklərlə də bağlıdır. Şərif Universitetinin iqtisadçısı Səid Mehrani bu vəziyyəti belə izah edir: "Bu dəfə etirazlar təkcə çörək deyil, eyni zamanda səs, hüquq və iştirak tələb edir."
Regional və beynəlxalq nəticələr: İran tək qalır
İsrailin təzyiqləri, Səudiyyə Ərəbistanı və BƏƏ ilə artan koordinasiya şəraitində Tehranda "əhatəyə alınma" qorxusunu gücləndirib. Bu isə İslam Respublikasını Moskva və Pekinlə yaxınlaşmağa vadar edir. Amma bu ittifaqların effektivliyi, ən azı praktik planda, çox aşağıdır. Rusiya öz daxili geosiyasi çətinlikləri ilə məşğuldur, Çin isə "Bir kəmər - bir yol" təşəbbüsünün sabitliyi naminə eskalasiyadan uzaq durmağa çalışır.
Beləliklə, İran faktiki olaraq regional təcrid vəziyyətinə düşüb. İraq, Suriya, Livan və Yəməndəki təsir dairəsini saxlamaq üçün ciddi resurs, kadr və diqqət tələb olunur - amma ölkə daxilindəki dərinləşən böhran bu ehtiyacların qarşısını almağa imkan vermir.
İsrailin hərbi zərbələrdən sonra rejimin dəyişdirilməsi çağırışları göstərir ki, Tel-Əviv artıq sadəcə çəkindirmə strategiyasından imtina edib. İndi məqsəd - İran İslam Respublikasının həm infrastruktur, həm də simvolik dayaqlarını sıradan çıxarmaqdır. Bu, lokal əməliyyat deyil - regional güc balansını dəyişdirməyə hesablanmış strategiyadır. Amma bu strategiyanın uğur qazanacağı hələ ki, qəti deyil. İran zəif görünə bilər, amma çökmək hələ uzaqdır.
Yeni paradiqma: qabaqlayıcı müdafiədən proaktiv dağıdıcılığa
İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahunun aparatının yaydığı rəsmi bəyanatda iranlı xalq rejimə qarşı üsyana çağırılırdı. Demək olar, eyni vaxtda, 1979-cu ildə devrilmiş Pəhləvilər sülaləsinin varisi Rza Pəhləvi fars dilində müraciətlə çıxış etdi. O, artıq illərdir ki, özünü İranın teokratik idarəçiliyinə dünyəvi alternativ kimi təqdim edir.
Zamanlama və ritorika baxımından bu sinxronluq, Müharibə Araşdırmaları İnstitutunun (ISW) ekspertlərinə görə, İrandan kənarda koordinasiya olunan kompleks siyasi-informasiya kampaniyasına işarədir. Məqsəd yalnız hərbi zərbə vurmaq deyil - İran vətəndaşlarının Xamenei rejiminin ölkəni qorumaq qabiliyyətinə olan inamını sarsıtmaqdır.
Strateji təzyiqin əksi effekti
Bütün dağıntılara, informasiya müharibəsinə və artan beynəlxalq təcridə baxmayaraq, Tehran rejimi dağılma əlamətləri göstərmir. Əksinə, GAMAAN Sosioloji Mərkəzinin (araşdırmalar İrandan kənarda yaşayan iranlılar arasında aparılıb) təhlilləri göstərir ki, ölkə daxilində daxili siyasətdən narazılığa baxmayaraq, vətəndaşların əksəriyyəti xarici müdaxiləyə tənqidi yanaşır.
Bu, İsrailin hazırkı strategiyasını riskli edir. Nəzəri cəhətdən, zərbələr elitalar daxilində parçalanma və ya xalq üsyanına gətirə bilərdi. Lakin faktiki olaraq, International Crisis Groupdan analitik Əli Vaezinin vurğuladığı kimi, xarici təzyiq əksər hallarda əhalinin rejim ətrafında birləşməsinə gətirib çıxarır. İran isə səkkizillik İran-İraq müharibəsinin "milli sağqalma" simvoluna çevrildiyi bir ölkədir - və bu xatirə kollektiv düşüncədə hələ də canlıdır.
Xüsusilə nəzərə alsaq ki, SEPAH (İnqilab Keşikçiləri Korpusu) kadr itkisinə baxmayaraq, təhlükəsizlik strukturlarından tutmuş iqtisadiyyatın əsas sektorlarınadək bütün əsas dayaqları nəzarətdə saxlayır. Və əgər xalq arasında alternativ siyasi qüvvə, yəni rejimi əvəzləyə biləcək real seçki yoxdur, o zaman mərkəzi hakimiyyət zəifləsə belə, bu, rejimin avtomatik süqutu anlamına gəlmir.
Müxalifət düşərgəsinin əsas problemi təkcə parçalanma deyil - eyni zamanda legitimlik böhranıdır. "Mücahidin-e Xalq" təşkilatı, hərçənd ki, ABŞ-dakı bəzi siyasi çevrələrdə - o cümlədən Tramp administrasiyasının keçmiş müşavirləri arasında dəstək tapır, İranda olduqca qeyri-populyardır. Səddam Hüseyn rejimi ilə assosiasiyası və qapalı strukturu bu təşkilatı hətta rejim əleyhinə olan orta təbəqələr üçün də arzuolunmaz edir.
Rza Pəhləvi - İran diasporasında ad-san qazansa da - ölkə daxilində nə institusional baza, nə də əsas təsir qruplarının, xüsusən də gənclərin və fəhlə sinfinin dəstəyinə sahib deyil. Onun İsraillə açıq kooperasiyası isə İranda praqmatik addım kimi deyil, Qərbin nəzarəti altına düşmüş bir fiqur kimi qiymətləndirilə bilər - bu da, nəinki rəğbət, əksinə, əlavə etiraz doğurur.
İranın Nəqəv və Hayfadakı obyektlərə endirdiyi raket zərbələri, hərçənd ki, böyük dağıntıya səbəb olmadı, amma mühüm siqnal rolunu oynadı: Tehran göstərdi ki, zəiflik fonunda belə, koordinasiyalı və məhdud cavab vermək gücündədir. Al Monitorun məlumatına görə, hücumdan əvvəl İran Moskva və Pekinlə məsləhətləşmələr aparıb - məqsəd ABŞ-ın da cəlb oluna biləcəyi nəzarətsiz eskalasiyadan yayınmaq idi.
Vaşinqton isə hazırda ikiüzlü mövqe tutur. Tramp administrasiyası İsrailin "özünü müdafiə hüququnu" açıq şəkildə dəstəkləyir. Amma ekspert dairələrində getdikcə daha güclü səslənən narahatlıq var: əgər qarşıdurma uzanarsa, bu, ABŞ-ın bölgədəki strateji mövqelərini zəiflədə bilər. RAND Corporationun təhlillərinə görə, İranla bağlı ardıcıl plan olmadan həyata keçirilən zərbələr "idarəolunan çöküş" effektinə gətirib çıxara bilər - amma belə vəziyyəti nəzarətə almaq üçün meydanda heç kim yoxdur.
Həssas effektivlik: nüvə infrastruktura endirilən zərbələr
İsrailin klassik hərbi strategiyası həmişə yüksək dəqiqlikli, lokal zərbələrə əsaslanıb - xüsusən də hərbi və nüvə infrastrukturlarına qarşı. Lakin bu dəfəki zərbələr, nümayişkaranə miqyasına rəğmən, ciddi strateji nəticə vermədi. MAQATE və peyk şəkillərinə əsaslanan təhlillər göstərdi ki, Nətənzdəki uranın zənginləşdirilməsi üzrə bəzi obyektlər sıradan çıxsa da, əsas sentrifuqalar daha əvvəl yeraltı komplekslərə köçürülmüşdü.
Beləliklə, qısamüddətli dövrdə bu zərbələr İranın nüvə proqramını ləngidə bilər, amma onu tam sıradan çıxarmaq üçün yetərli deyil.
ABŞ və Almaniya kəşfiyyat strukturlarının son məlumatlarına görə, İran genişmiqyaslı hərbi eskalasiyadan çəkinir və bunun əvəzinə proksi qüvvələr və iqtisadi davamlılıq əsaslı "asimmetrik çəkindirmə" modelini üstün tutur. Bu modeldə əsas silah - raketlər yox, zamanın özü və təmkinli müqavimətdir.
İsrail elitası daxilində isə vahid yanaşma yoxdur. Keçmiş baş nazir və müdafiə naziri Ehud Barak Yedioth Ahronoth qəzetinə müsahibəsində açıq etiraf edir: "Biz uzunmüddətli müharibəyə girə bilmərik. Arsenallarımız limitlidir, hava hücumundan müdafiə sistemimiz həddən artıq yüklənib, ehtiyat ordu isə bu cür kampaniyalar üçün nəzərdə tutulmayıb."
Bu sözlər İsrailin əsas dilemmasını aydın göstərir: bəli, Tel-Əviv punktual zərbələr vura bilər, amma uzanan qarşıdurma həm iqtisadi, həm də siyasi baxımdan onu zəiflədir.
İran isə - bütün zəifliklərinə baxmayaraq - öz hərbi sənayesinə, möhkəm təchizat zəncirinə və beynəlxalq təcrid şəraitində müharibə aparmaq təcrübəsinə sahib ölkədir. SIPRI institutunun məlumatına görə, son 18 ayda Tehran ballistik raket istehsalını 24 faiz artırıb. Xaricdən texnologiya idxalı məhdud olsa da, Rusiya və Çin texnologiyalarının yerli adaptasiyası ilə bu boşluq nisbətən kompensasiya olunub.
Vəziyyət nə qədər gərgin olsa da, hələlik qırmızı xətlər aşılmayıb. ABŞ - Trampın rəhbərliyi altında - İsrailin tərəfini tutur, lakin genişmiqyaslı müdaxiləyə hələ ki, meyil göstərmir.
Bu isə onu göstərir ki, bölgədə müharibənin yeni arxitekturası artıq qurulub - amma onun "mühəndisləri" hələ nə öz planlarına tam hakimdir, nə də onun nəticələrini hesablaya bilirlər.
Yeni paradiqma: qabaqlayıcı müdafiədən - proaktiv destabilizasiyaya
ABŞ-ın yenidən xarici siyasətin mərkəzinə dönən dövlət katibi Mayk Pompeo Senat üzvləri üçün qapalı brifinqdə, Axiosun məlumatına əsasən, belə deyib: "Bizim marağımız - müharibəyə qarışmaq deyil, çəkindirməni qorumaqdır. İsrail anlamalıdır ki, dəstəyimiz şərtsiz deyil."
Avropa İttifaqı isə ənənəvi diplomatik çağırışlarla kifayətlənir: "Hər iki tərəfi təmkinə çağırırıq." Lakin bu ritorikanın arxasında Fransa, Almaniya və Polşa arasında ciddi daxili fikir ayrılıqları gizlənir. Rusiya və Çin isə gözləmə mövqeyindədir, amma səssizcə regiondakı təsir imkanlarını artırırlar - həm iqtisadi, həm də hərbi-texniki kanallar vasitəsilə.
Ən azı elə bu səbəbdən də proseslərin yalnız xarici deyil, daxili dinamikası da getdikcə daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. İranda prezident seçkilərindən və SEPAH-ın güclənməsindən sonra əsas qərarlar artıq nə diplomatik kanallarda, nə də mülki idarəetmə şəbəkəsində verilir.
İranın Livandakı sabiq səfiri Əli Rza Təvəkkuli Al-Mayadeen telekanalına verdiyi müsahibədə bunu belə izah edir: "Bu, Tehranın böhranı deyil. Bu, struktur keçididir - birbaşa çəkindirmə strategiyasına yönəlirik. Müharibə axtarmırıq, amma əgər söhbət suverenlikdən gedirsə, ondan da yayınmayacağıq."
İsraildə də vəziyyət az qala eyni dərəcədə gərgindir: Netanyahunun hökuməti düşən reytinqlər, ifrat sağçılardan gələn təzyiqlər və məhkəmə islahatlarına qarşı küçə etirazları fonunda təzyiq altındadır. Belə daxili şərtlər xarici təhdidləri hökumət üçün daxili səfərbərlik alətinə çevirir.
"Am Kalavi" əməliyyatı - kompetensiyaya zərbə
İyunun əvvəlində İsrailin həyata keçirdiyi "Am Kalavi" adlı xüsusi əməliyyat İran-İsrail qarşıdurmasında yeni və kəskin bir mərhələnin başladığını göstərdi. Bu dəfə hədəf təkcə obyektlər yox, birbaşa insan kapitalı - yəni İranın nüvə proqramının əsasını təşkil edən alim və mühəndislər oldu.
İsrail Müdafiə Qüvvələrinin (TsAXAL) rəsmi açıqlamasına görə, əməliyyat nəticəsində İranın nüvə proqramında strateji rol oynamış doqquz yüksək ixtisaslı şəxs zərərsizləşdirilib. Hər biri texnoloji və elmi baxımdan əvəzolunmaz mövqelərdə olmuş mütəxəssislərdir. Siyahıda aşağıdakı adlar var:
- Fərəydun Abbasi - nüvə mühəndisliyi üzrə aparıcı ekspert, Atom Enerjisi Təşkilatının keçmiş rəhbəri. Qərb sanksiya siyahılarında dəfələrlə adı çəkilib.
- Məhəmməd Mehdi Təhrançi - nəzəri fizik, Tehran İslam Universitetinin prezidenti, raket və nüvə texnologiyalarında dövlət proqramları ilə universitet elmini inteqrasiya edən fiqur.
- Əkbər Mətəlizadə - kimya mühəndisi, uran zənginləşdirmə və soyutma sistemlərinin komponentləri üzərində çalışıb.
- Səid Bərci - materialşünaslıq üzrə ixtisaslaşmış, reaktorlar üçün radiasiyaya davamlı ərintilər hazırlayan mütəxəssis.
- Amir Həsən Fahi - fizika sahəsində tətbiqi tədqiqatlarla məşğul olub, reaktor daxili proseslərin modelləşdirilməsi sahəsində çalışıb.
- Əbdülhəmid Mənuçöhr - nüvə reaktorları üzrə ekspert, İranın müxtəlif tədqiqat reaktorlarının modernizasiyasında iştirak edib.
- Mənsur Əsgəri - energetika sahəsində ikili təyinatlı layihələrdə işləyən fizik.
- Əhməd Rza Zülfüqari Daryani - reaktor sistemlərinin kritik komponentlərinin hazırlanması üzrə mütəxəssis, İran Milli Nüvə Təşkilatında yüksək vəzifə tutub.
- Əli Bəkai Kərimi - dəqiq maşınqayırma üzrə mühəndis, müdafiə sənayesində mühüm layihələri kurasiya edib.
İsrail tərəfinin iddiasına görə, bu mütəxəssislər sadəcə elmi bilik daşıyıcısı deyildilər - onlar həm də İranın nüvə sistemini yaşadan "institusional yaddaş"ın daşıyıcıları idilər.
Fəlsəfə dəyişir: obyektlər yox, biliklər hədəfdə
Tel-Əvivin bu gedişi - yəni obyektlərin yox, kompetensiyanın məhv edilməsi - regionda hərbi-strateji təfəkkürün dəyişdiyinin göstəricisidir. Reaktorlar və sentrifuqaları yenidən qurmaq olar, amma onları idarə edən beyinləri - yox. Bu baxış İsrailin son 20 ildə İranın qurduğu tətbiqi bilik sisteminə qarşı mübarizəsində yeni səhifə açır.
Buna görə də Abbasiy, Bərci və Zölfəqəri kimi şəxslərin hədəf alınması Tel-Əvivdə "bərpa olunmaz itki" kimi dəyərləndirilir. Lakin bu cür addımların hüquqi və etik leqitimliyi beynəlxalq hüquq müstəvisində hələ də mübahisə mövzusudur.
Nə bir konvensiya, nə də beynəlxalq hüquq çərçivəsi elmi fəaliyyətin - hətta mübahisəli proqram çərçivəsində olsa belə - birbaşa fiziki hədəf kimi tanınmasına icazə verir. İsrail isə BMT Nizamnaməsinin 51-ci maddəsinə - fərdi özünümüdafiə hüququna istinad edərək öz mövqeyini əsaslandırır.
Tehranın SEPAH-a yaxın mühafizəkar dairələri bu hücumu açıq-aşkar "suverenliyin pozulması" kimi qiymətləndirir. İran mediasında bu əməliyyat artıq "Livan müharibəsi dövrünün terror taktikaları" ilə müqayisə olunur. Amma eyni zamanda, həmin diskursda bir başqa etiraf da yer alır: bu əməliyyat texniki baxımdan yüksək səviyyəli, dəqiq və soyuqqanlı şəkildə icra olunmuşdur.
Bu, müasir dövrün informasiya və texnologiya əsrində - müharibənin yalnız silahla deyil, biliklə də aparıldığı çağda - yeni bir silahın tətbiqidir: elmin özü.
Beynəlxalq siyasət izləyiciləri üçün "Am Kalavi" əməliyyatı təkcə taktiki yox, strateji bir göstəricidir. Söhbət yalnız İranın nüvə proqramına vurulan zərbədən getmir - bu əməliyyat həm də mövcud beynəlxalq hüquq və təhlükəsizlik çərçivələrinin çöküşünü nümayiş etdirir. Nüvə sazişinin (JCPOA) faktiki olaraq ölü vəziyyətdə olması, MAQATE-nin passivliyi və Qərbin susqun razılığı fonunda alimlərin hədəf alınması - bu, təhlükəli presedent yaradır: əgər "mümkün hərbi proqram" çərçivəsində iştirakçılar məhv edilə bilərsə, bəs önləyici tədbirlərlə açıq eskalasiya arasındakı sərhəd haradadır?
İsrail hərbi mənbələrinin məlumatına görə, "Am Kalavi" əməliyyatı altı ay boyunca planlaşdırılıb. Əməliyyatda iştirak edən qurumlar bunlar olub:
- TsAXAL-ın Analitik İdarəsi - İran üzrə ixtisaslaşmış analitiklər qrupu
- Hərbi-Hava Qüvvələri - sinxron zərbələri koordinasiya edən qruplar
- "Mossad" - peyk izləmə və agentura kəşfiyyatı ilə təmin edən əsas struktur
Şəhər mühitində hədəflərin dəqiq identifikasiyası xüsusi çətinlik yaradırdı. Bu məqsədlə süni intellekt əsaslı izləmə alqoritmlərindən və şifrə ilə qorunan kommunikasiya kanallarının texnoloji ələ keçirilməsindən istifadə olunub. Faktiki olaraq, XXI əsrin hibrid kəşfiyyat müharibəsi tətbiq olunub: klassik üsullar - yüksək texnologiyalarla sintez edilib.
Əməliyyatın incə detallarından biri - İsrailin üçüncü ölkələrin hava məkanını pozması ilə bağlı heç bir etiraf verməməsidir. Tehran da, öz növbəsində, zərbələrin İrandan kənar ərazilərdən buraxıldığına dair sübutlar təqdim etməyib. Bu isə diplomatik manevr imkanlarını ciddi şəkildə daraldır.
İran daxilində isə rejim müxtəlif təbəqələrdən gələn təzyiqlə üz-üzədir. Mühafizəkar dairələr simmetrik və "güzgülü" cavab tələb edirlər - o cümlədən regiondan kənarda İsrail maraqlarına qarşı hücumlarla. Lakin prezident İbrahim Rəisinin ətrafında cəmlənmiş praqmatik düşərgə daha incə yanaşma tələb edir: kibermüharibə, MAQATE və BMT çərçivəsində diplomatik fəallıq, beynəlxalq hüquqi müstəvidə İsraili ifşa etmək planları gündəmə gətirilir.
Lakin hər hansı bir səhv hesablanmış addım genişmiqyaslı regional müharibəni qaçılmaz edə bilər. Bu artıq təkcə İranla İsrail arasındakı qarşıdurma deyil. ABŞ, Livan (Hizbullah xətti ilə), Yəmən, hətta İraq da bu oyuna cəlb oluna bilər.
Soyuq Müharibə dövründən bəri ilk dəfədir ki, bir dövlətin elmi elitası - açıq şəkildə, sistemli və məqsədyönlü şəkildə - hərbi-strateji infrastrukturun tərkib hissəsi kimi məhv edilir. Bu isə elmin neytrallığı prinsipini - beynəlxalq hüququn təməl sütunlarından birini - sarsıdır. Qərbdə bu hadisə "zəruri özünümüdafiə" kimi təqdim olunsa da, Qlobal Cənub və islam dünyasında bu yanaşma dərin narahatlıqla qarşılanır. Beynəlxalq mandat və məhkəmə olmadan alimlərin öldürülməsi - qlobal təhlükəsizlik sisteminin legitimliyini sual altına alır.
Hizbullah - oyundankənar vəziyyətdə
Üç onillikdən artıq müddətdə "Hizbullah" İran üçün İsrailə qarşı təsir proyeksiyası baxımından əsas vasitələrdən biri olub. 1980-ci illərdə yaradılan bu qrup zamanla Yaxın Şərqin ən güclü qeyri-rəsmi hərbi qüvvələrindən birinə çevrilmişdi. Arsenalı 100-200 min raketi əhatə edirdi: iraqlı "Fəth", iranlı "Zəlzəl", uzaq məsafəli dronlar və xüsusi təyinatlı "Radvan" bölmələri.
2017-2023-cü illərdə İsrail açıq şəkildə bəyan edirdi ki, "Hizbullah" onun üçün "mövcudluq təhlükəsi"dir. Lakin 2024-cü ilin oktyabrında İsrail Hərbi-Hava Qüvvələrinin Livanın Bəqə vadisinə və cənub bölgəsinə endirdiyi gizli zərbələr oyunun qaydalarını dəyişdi. Həlak olanlar arasında "Hizbullah" lideri Həsən Nəsrullah da vardı.
Londondakı Strateji Araşdırmalar İnstitutunun eksperti Culyan Barnsın sözləri ilə desək, "İsrail ilk dəfə olaraq 'baş kəsici zərbə' (decapitation strike) modelini 'Hizbullah'a tətbiq etdi - bu modelə qədər bu texnika yalnız ABŞ-ın Əl-Qaidəyə qarşı əməliyyatlarında istifadə olunmuşdu."
Digər mühüm dəyişiklik - 2024-cü ilin noyabrında Bəşşar Əsəd rejiminin Suriya daxilində xalq etirazları və hərbi çevriliş nəticəsində çökməsi oldu. Nəticədə "Hizbullah"ın əsas logistik təminat xətti - İraqdan Livana qədər uzanan "şiə yarımay"ı - parçalandı. Bu, təşkilatı sadəcə təchizatsız deyil, həm də koordinasiyasız buraxdı.
İran "Hizbullah"ın zəifləməsi fonunda iki seçim qarşısında qalıb: ya birbaşa cavab verib müharibəyə sürüklənmək, ya da strateji səbir nümayiş etdirib zəif görünmək. Tehran ikinci yolu seçdi - dronlar və ballistik raketlərlə cavab. Amma bu cavab daha çox siyasi xarakter daşıyırdı, nəinki hərbi.
Keçmiş MAQATE rəhbər müavini Ollie Heynonenin dediyinə görə, "İranın zərbələri daha çox siyasi bəyanat effekti yaratdı, lakin strateji ziyan vurmadı. İsrail isə bu fonu özünü 'əhalini qoruyan dövlət' kimi təqdim etməklə daha da möhkəmləndi. İran isə özünü açıq aqressor kimi göstərdi."
İsrailin uğuru yalnız texnoloji və kəşfiyyat üstünlüyü ilə deyil, həm də İranın daxili siyasi parçalanmalarından bacarıqla istifadə etməsi ilə izah olunur. American Council on Middle East Policy təşkilatının professoru Cozef Braud qeyd edir: "Son illərdə SEPAH ilə prezidentin strukturu arasında rəqabət güclənib. Bu, informasiyanın sızmasına gətirib çıxarır - və İsrail bunu ustalıqla dəyərləndirir."
Mənbələrin bir qismi iddia edir ki, Təl-Əvivin hücumundan əvvəl SEPAH generallarının və digər yüksək rütbəli şəxslərin hərəkət marşrutları peyk və agentura yolu ilə ələ keçirilmişdi. Bu da zərbələrin yüksək dəqiqliklə endirilməsinə şərait yaratdı.
Üstəlik, İsrail bu strategiyanı təkbaşına həyata keçirmir. İordaniya və Misirlə münasibətlərin soyuqlaşmasına baxmayaraq, Səudiyyə Ərəbistanı ilə koordinasiya davam edir. O cümlədən, BƏƏ və Bəhreynlə də qeyri-rəsmi kanallar açıq qalır. The Wall Street Journalın yazdığına görə, bu kanallar kəşfiyyat məlumatlarının ötürülməsi üçün aktiv şəkildə istifadə olunur.
Təl-Əviv, görünür, artıq qarşıdurmanı təkcə güc tarazlığı deyil, həm də informasiya və koalisiya texnologiyası üzərindən idarə edir. Bu isə bölgə üçün yeni bir təhlükəli dövrün başlandığını göstərir.
Yeni Yaxın Şərq: Güc balansının çökməsi və qarşıdurmanın gələcəyi
Hələlik İran-İsrail qarşıdurması tammiqyaslı müharibəyə çevrilməyib. Amma artıq bir məsələ tam aydındır: güc balansı dəyişib. İsrail ilk dəfədir ki, heç bir müttəfiqinin birbaşa iştirakı olmadan İran ərazisinə real güc proyeksiyası həyata keçirə bildi. Bu isə o deməkdir ki, Tel-Əviv artıq təkbaşına strateji əməliyyatlar apara bilir. İran isə əksinə, daha çox özünü müdafiəyə məcbur olur və strateji manevr imkanlarını itirir.
Fransanın Beynəlxalq Münasibətlər üzrə Strateji Tədqiqatlar İnstitutunun (IFRI) analitiki Brüno Terre bu prosesə belə qiymət verir: "Bu eskalasiya proksi müharibələr dövrünün sonunu göstərir. İran və İsrail artıq açıq toqquşma mərhələsinə keçir."
Əgər İsrail nüvə infrastrukturuna hücumlarını davam etdirərsə, İran Nüvə Silahlarının Yayılmaması Müqaviləsində (NPT) iştirakını dondura bilər. Bu isə bütün Yaxın Şərq üçün geopolitik "bifurkasiya nöqtəsi" - yəni dönməz dəyişiklik anlamına gəlir.
Hazırda gözümüzün önündə Yaxın Şərqdəki köhnə təhlükəsizlik sisteminin dayaqları bir-bir çökür. İran-İsrail qarşıdurması artıq nə proksi mexanizmlərlə, nə də gizli əməliyyatlarla məhdudlaşır. Bu, strategiyaların yox, dövlətlərin dayanıqlılığının mübarizəsidir.
İsrail - hücum edir, sistemli şəkildə və davamlı. İran - müdafiə olunur, amma getdikcə daha dar bir sahədə. Heç bir tərəf "qələbə" qazanmayıb, amma 2000-ci illərdən bəri mövcud olan strateji tarazlıq - artıq yoxdur.
Yeni reallıq yaranır. Burada köhnə aksiomalar işləmir. Hər ötən günlə, eskalasiya dərinləşdikcə, bu reallığın fəsadları daha da aydın görünür: artıq təkcə bölgənin sabitliyi deyil, bütün Yaxın Şərq nizamının taleyi risk altındadır.
Bu münaqişə - sadəcə iki dövlətin savaşı deyil. Bu, beynəlxalq nizamın özülünü təşkil edən "çəkinmə prinsipi"nin iflasıdır. Qlobal hakimiyyətin parçalandığı, kollektiv təhlükəsizlik mexanizmlərinin gücsüzləşdiyi dövrdə belə qarşıdurmalar artıq istisna yox, yeni normaldır.
Dünyanın aparıcı gücləri tərəddüd edir, bölgə aktorları isə hücum imkanlarını artırır. Diplomatiya üçün pəncərə daralır. Hiperzənginləşdirilmiş raketlər, dağılmış etimad və geosiyasi xaos fonunda əsas sual budur: dünya bu dəfə də faciənin qarşısını ala biləcəkmi, yoxsa daha bir dəfə nüvə həddinə yaxınlaşırıq?
Bugünkü eskalasiya - sadəcə zərbə mübadiləsi deyil. Bu, Yaxın Şərqin gələcəyi ilə bağlı iki fərqli konsepsiyanın toqquşmasıdır. İsrail, öz təhlükəsizliyinin təminatı üçün İranın zorla transformasiyasına yönəlmiş strategiyanı seçib. Tehran isə var olmaq və milli müqaviməti səfərbər etmək üçün bütün imkanlarını səfərbər edir.
Amma hər iki tərəfin resursları məhduddur. İsrail - beynəlxalq reaksiyalar və daxili siyasi böhranla üzləşib. İran isə - iqtisadi çöküş və açıq dəstək verməyə hazır olan müttəfiqlərin olmaması ilə sıxışdırılıb.
Tərəflərdən heç biri kompromisə hazır görünmür. Amma elə problem də budur: bu gərginlik nə qədər uzansa, idarəolunmaz ssenarilərin - məsələn, İranda daxili çöküş və ya bölgədə xarici güclərin qoşulduğu müharibənin - ehtimalı bir o qədər artır.
Qısa və orta müddətli perspektivdə ən rasional yol - neytral tərəflərin vasitəçiliyi ilə məhdud formatda danışıqlara qayıtmaq ola bilər. Qətər və ya İsveçrə kimi ölkələrin iştirakı ilə baş tutacaq bu format, ən azı eskalasiyanın qarşısını almaq baxımından faydalı olardı.
Lakin bunun üçün iki əsas siqnal lazımdır:
İrandan - gərginliyin azaldılmasına hazır olduğunu göstərən konkret addım;
İsraildən - strateji hədəflərinə yenidən baxmağa və uzunmüddətli transformasiya arzularını real təhlükəsizlik balansı ilə əvəz etməyə iradə.
Yaxın Şərqdə sabitlik bu gün güc üzərində deyil, gücün sərhədi üzərində dayanır. Həmin sərhədin harada olduğunu tərəflər dərk etməyincə, heç biri özünü qalib saya bilməz.
Hazırkı qarşıdurma bütün regiona bir dərs verir: əgər strateji balans pozularsa, heç bir tərəf uzunmüddətli qalib olmayacaq. Nə İsrail, nə də İran. Sadəcə, sabitliyin özü uduzacaq.
Milli.Az