"Erməni təbliğatçıları bəzi obyektlərin - məsələn, işğal olunmuş Azərbaycan şəhər və kəndlərinə quraşdırılmış saxta erməni ad lövhələrinin və ya işğalçı erməni ordusunun əsgər və zabitlərinin xatirəsinə ucaldılmış xaçkarların - 'xristian irsi' olduğunu iddia edirlər. Bunu ciddiyə alıb, Azərbaycan belə bir 'irsi' qoruyub saxlamağa borcludurmu?"
Bu barədə politoloq Fuad Axundovun İtaliyanın "Informazione Cattolica" onlayn portalında dərc olunan məqaləsində deyilir.
Milli.Az həmin məqalənin tərcüməsini təqdim edir:
Mən Roma Erməni Şurasının nümayəndəsi Mariam Ter-Ovannisyanın sizin hörmətli nəşrinizdə dərc olunmuş məktubu ilə maraqla tanış oldum. Xanım Ter-Ovannisyan Azərbaycanın Müqəddəs Taxt-Tacdakı səfiri İlqar Muxtarovu "tarixin təhrifində" ittiham edir. Təəssüf ki, o, öz arqumentlərində özü də bir sıra səhvlərə yol verir.
Müasir Ermənistanın Azərbaycan ərazisində yaradılması tarixi faciədir, çünki XX əsrdə belə bir hadisə dünyanın heç bir ölkəsində baş verməyib. Bu regionun süni şəkildə formalaşdırılmış faciəsi Rusiyanın 1828-ci ildə Qacar İranı və Osmanlı imperiyasından 100 min ermənini buraya köçürməsi ilə başlayır (Qlinka S. "Adərbican ermənilərinin Rusiya ərazisinə köçürülməsinin təsviri", Moskva, 1831, s.108, 114). Ermənistanda bu tarixi, taleyüklü ili xatırlamaq istəmirlər.
O dövrün Avropa xəritələrində Cənubi Qafqazda Gürcüstan və 10 Azərbaycan xanlığı təsvir olunurdu, və onların üzərində tez-tez "Azərbaycan" yazılırdı (18-ci əsr alman kartoqrafı Georg Matthäus Seutterin xəritəsinə baxın). Orada Ermənistanın izi belə yoxdur, özünüz yoxlaya bilərsiniz.
1828-ci ildən sonra, Ermənilərin bu torpaqlara köçürülməsinin miqyasını anlamaq üçün sadəcə müasir Ermənistanın paytaxtı Yerevanın mərkəzi meydanının bu günkü görüntüsü ilə 1827-ci ildə - rus qoşunları bu əraziyə gələn zaman çəkilmiş "İrəvan qalasının alınması" adlı tabloya baxmaq kifayətdir (müəllif: Frans Rubo, https://roubaud.ru/sdacha-kreposti-erivani-1-oktyabrya-1827-goda). Baxın, bu tablo xristian Ermənistanını xatırladırmı? Orada təsvir edilən İrəvan qalası 1511-ci ildə azərbaycanlı Rəvanqulu xan tərəfindən inşa olunub və onun adı ilə adlandırılıb. Əsrlər boyu bütün İrəvan xanlığı, yəni indiki Ermənistan ərazisi, azərbaycanlı (müsəlman) xanlıqlarının memarlığına uyğun olub. Bu memarlıq dağıdılıb, zorla erməni (xristian) memarlığına çevrilib - yəni orijinalın tam əksi.
1965-ci ildə, yəni elə də uzaq olmayan keçmişdə, orta əsr qalası, tarixi mərkəz buldozerlərlə yerlə-yeksan edilib! Beləliklə, Azərbaycan mədəniyyətinin izləri silinib. Bununla yanaşı, bütün azərbaycanlı əhali də qovulub və soyqırıma məruz qalıb. Erməni tarixçisi Zaven Korkodyan yazır ki, təkcə 1918-1920-ci illərdə 130 min azərbaycanlı öldürülüb, 240 min nəfər isə qovulub. 1916-cı ildə orada yaşayan 373.582 nəfərdən 1920-ci ilə qədər cəmi 10 min nəfər qalıb - bu, əhalinin 98%-nin ya öldürüldüyü, ya da qovulduğu deməkdir! Bu haqda təkcə Korkodyan yox, sovet jurnalisti Anait Lalayan da yazır (bax: Korkodyan Z. "Sovet Ermənistanının əhalisi 1831-1931", ermənicə, 1932, s.186; A.A. Lalayan, "Daşnaksütyun partiyasının əksinqilabi rolu", SSRİ EA Nəşriyyatı, 1938, s.100-104).
Ən təəccüblüsü isə odur ki, Ermənistan prezidenti Levon Ter-Petrosyan - Qərbdə hörmət edilən bir siyasətçi - Ermənistanın azərbaycanlılardan "təmizlənməsini" xalqın "əsrlik arzusu" adlandırıb. Nəticədə Ermənistan bölgədəki yeganə monoetnik ölkəyə çevrilib - ətrafında isə çoxmillətli Azərbaycan, Gürcüstan, İran və Türkiyə var.
Bununla yanaşı, Stalinin və onun davamçılarının fərmanları ilə Ermənistandakı bütün - təxminən 2 min - Azərbaycan mənşəli yer adları və su adları erməniləşdirilib. Bunu, məsələn, Böyük Sovet Ensiklopediyasında görmək mümkündür - orada indiki erməni adı ilə yanaşı, tarixi Azərbaycan adı və onun dəyişdirilmə tarixi də qeyd olunur (bax: https://www.booksite.ru/fulltext/1/001/008/100/487.htm və https://www.booksite.ru/fulltext/1/001/008/105/324.htm).
Belə bir ölkə yoxdur ki, XX əsrdə bu qədər sürətlə memarlıq, etnik və coğrafi kimliyini dəyişsin.
Maraqlıdır ki, xanım Ter-Ovannisyan əvvəlcə Azərbaycanın özündə xristian irsinin mövcudluğunu inkar etməyə çalışır, çünki onun fikrincə, Azərbaycan dövləti 1918-ci ildə yaranıb. Lakin bu iddianın əsası yoxdur. Azərbaycanın dövlətçilik ənənələri eramızdan əvvəl III minilliyə gedib çıxır. Arxeoloq və tarixçilər buradakı mədəni və dil ardıcıllığını açıq şəkildə göstərirlər. "Azərbaycan" adı özü də ən azı eramızın əvvəlindən məlumdur.
Əksinə, 1918-ci ildə Cənubi Qafqazda ilk dəfə olaraq Ermənistan adlı bir dövlət yaradılıb. Bəli, qədim dövrlərdə erməni dövlətləri olub, lakin heç biri indiki Ermənistan ərazisində yerləşməyib. Mən Vatikandakı tarixi bir binanın tavanında çəkilmiş əski bir rəsmi göstərdim - orada Ermənistan tam başqa bir yerdə, Cənubi Qafqazdan uzaqda təsvir olunur.
Massiv erməni məskunlaşması bu ərazilərdə 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsi ilə başlayır. 1918-ci ildə üç respublika yaradılan kimi Ermənistan həm Gürcəyə (Axalkalaki və Borçalıya), həm də Azərbaycana (Qarabağ və Naxçıvana) ərazi iddiaları irəli sürdü və müharibəyə başladı. Bu gün Ermənistan Azərbaycandakı qədim alban, Gürcüstandakı qədim gürcü kilsələrini də "erməni" adlandırır. Gürcüstanla bağlı bu iddialar hələ münaqişəyə çevrilməyib, çünki Gürcüstan da xristian ölkəsidir və Ermənistan başa düşür ki, bu cür təbliğat orada işləməyəcək. Azərbaycana qarşı isə məsələni "xristian-müsəlman münaqişəsi" kimi təqdim etməyə çalışırlar və bəzi hallarda dəstək də tapırlar.
Bu səbəbdən, Azərbaycanda guya "xristian irsinin dağıdılması" haqqında iddialar təəccüblü deyil. Amma müəllif konkret olaraq hansı "xristian irsi"nin dağıdıldığını göstərmir. Azərbaycan heç vaxt - HEÇ VAXT! - öz ərazisində kilsə və monastırları dağıtmayıb. İstisna yalnız Sovet dövrüdür - SSRİ-nin dinə qarşı kampaniyası çərçivəsində həm kilsələr, həm məscidlər, həm də sinaqoqlar dağıdılıb.
Amma erməni təbliğatçıları tablolara saxta erməni adları yazmaqla, ya da işğalçı erməni ordusunun əsgərlərinin şərəfinə qoyulan xaçkarları "xristian irsi" kimi təqdim etməyə çalışırlar. Kimsə ciddi-ciddi hesab edir ki, Azərbaycan belə "irs"i qoruyub saxlamalıdır?
Məsələn, 1992-ci ildə Ermənistan Azərbaycan şəhəri Laçını işğal etdi. Bütün əhali oradan qovuldu - tam etnik təmizləmə baş verdi. 1996-cı ildə isə İbrahimovlar ailəsinin evinin yerində erməni işğalçıları tərəfindən kilsə tikildi - həmin evin tikinti materiallarından istifadə edilərək. Belə bir "xristian irsi"ni də Azərbaycan qorumağa borcludur?
Ən vacib məsələ isə budur: sərhədlər və ərazi bütövlüyü hörmət edilməlidir. SSRİ-nin dağılmasından sonra həm Azərbaycan, həm də Ermənistan 1991-ci il sərhədləri daxilində tanındı. Azərbaycanın həmin sərhədlərinə Qarabağ da daxildir. Deməli, Ermənistanın Qarabağdakı fəaliyyəti işğal və təcavüzdür. Və həmin işğal dövründə tikilmiş bütün qeyri-qanuni tikililər mədəniyyət irsi kimi tanına bilməz.
Bundan əlavə, Azərbaycanın 20%-i Ermənistanın işğalı altında idi və orada misli görünməmiş etnik təmizləmə baş verdi. Təxminən 1 milyon azərbaycanlı ya öldürüldü, ya da qaçqına çevrildi. 10.000 kv.km-lik ərazi - Livan və ya dörd Lüksemburq boyda - tamamilə dağıdıldı. Baxın, Ağdamdan nə qaldı? Qarabağ tarixdə görünməmiş bir "urbisid"ə - şəhər qırğınına - məruz qaldı. 67 məsciddən 64-ü, evlər, məktəblər, xəstəxanalar, muzeylər, qalereyalar, qəbiristanlıqlar və türbələr dağıdıldı.
Bu vəhşiliklərə görə Azərbaycandan heç kim üzr istəmədi, heç kim cəzalandırılmadı. Və indi bizdən soruşurlar ki, niyə işğalçılar tərəfindən qoyulmuş saxta erməni lövhələrini qoruyub saxlamırıq?!
Bu səbəbdən, erməni tərəfinin "tarixi irsin məhv edilməsi" barədə mənəvi iradlarını eşitmək, ən azı, qəribə səslənir. Xanım Mariam Ter-Ovannisyan isə beynəlxalq humanitar hüququ bir az daha yaxşı öyrənsə, pis olmazdı.
Fuad Axundov
Politoloq