"Artıq bilmirəm nə edim... Küçəyə çıxmağa qorxuram, həyat yoldaşım və uşaqlarım üçün qorxuram. Dünən qonşumuzun bütün ailəsini güllələdilər. Elə-belə... Heç kim bilmir niyə... Sadəcə avtomatlı adamlar gəldilər..." - Mussanın səsi titrəyir, gah pıçıltı səviyyəsinə enir, gah da boğazı cıran qışqırığa çevrilir. Bir vaxtlar Burkina-Fasonun ucqar kəndində müəllim işləyən bu kişi bu gün ailəsi ilə birlikdə tərk edilmiş anbara sığınıb. Sabahı görəcəyinə isə əmin deyil.
Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:
Sahel - təkcə coğrafi məkan deyil. Bu ad qorxunun, ağrının və ümidsizliyin təcəssümüdür. Burada həyatın heç bir dəyəri qalmayıb, ümid isə artıq hər kəsin əldə edə biləcəyi adi bir arzu deyil, yalnız bəzi insanlara qismət olan lüksə çevrilib.
"Əvvəllər düşünürdüm ki, həyatda ən qorxulu şey quraqlıq və ya aclıqdır", - deyə Mussa başını aşağı salır. "Amma yox... İndi başa düşdüm ki, ən qorxulusu sabah səni kimin öldürəcəyini bilməməkdir".
Bu gün Səhra səhrasının cənub sərhədləri boyunca uzanan bu nəhəng bölgə qaynamaqda olan bir qazana bənzəyir - burada müharibə, yoxsulluq və ümidsizlik bir-birinə qarışıb. Amansız və vəhşi terrorçu qruplar şəhər və kəndlərdən keçərək arxalarında yanıb külə dönmüş xarabalıqlar qoyurlar. Onların qurbanları isə nə əsgərlər, nə də siyasətçilərdir - sadəcə Mussa və ailəsi kimi günahsız insanlar.
Qlobal Terrorizm İndeksinin (GTI) 2024-cü il hesabatına görə, dünyada terrorizmdən ölənlərin yarıdan çoxu Sahelin payına düşür. Ötən il terror hadisələrində həlak olan 7 555 nəfərin 3 885-i məhz bu bölgədə həyatını itirib. Bu dəhşətli statistika açıq şəkildə göstərir ki, Sahel artıq qlobal qeyri-sabitliyin yeni mərkəzinə çevrilib - burada terror və zorakılıq gündəlik həyatın ayrılmaz hissəsinə dönüb.
Mussa sabahın nə gətirəcəyini bilmir. O, sadəcə günəşin doğmasını ümid edir. Və bu, bəlkə də müasir Sahel həyatının ən qorxunc cəhətidir - burada ümid illərlə, hətta aylarla deyil, sadəcə sabahla ölçülür.
Sahel: ölümün xəritəsi
Dünya siyasətində qeyri-sabitliyin qaynar qazanını xatırladan bir bölgə varsa, bu, şübhəsiz, Saheldir. Səhranın cənubunda uzanan və ondan çox ölkəni əhatə edən bu geniş zolaq getdikcə xaosun məkanına çevrilir. Burada silah səsləri sözlərdən daha çox eşidilir, həyat isə bir kisə taxıldan daha ucuz dəyərləndirilir.
Yəqin ki, bu gün dünyanın heç bir regionu Sahel qədər zorakılıq, qeyri-sabitlik və ümidsizliyin uğursuz simvoluna çevrilməyib. Səhra səhrasının cənub sərhədləri boyunca uzanan bu geniş quru zolağı təkcə yerli münaqişələrin deyil, həm də qlobal terrorizm dalğasının mərkəzinə çevrilib. Əgər bir on il əvvəl beynəlxalq media və ekspertlər Suriya, İraq və ya Əfqanıstanı terrorizmin əsas qaynar nöqtəsi hesab edirdisə, bu gün təhlükə cəbhəsi artıq Afrikaya keçib.
Sahel, qərbdə Seneqaldan şərqdə Sudana qədər uzanan nəhəng ərazini əhatə edir. Bu bölgədə yerləşən ölkələrdən bəziləri humanitar böhranların episentrinə çevrilib: Burkina-Faso, Mali, Niger, Çad, Kamerun və Mavritaniya.
Bu ölkələri yalnız coğrafi mövqe deyil, həm də ortaq bəlalar birləşdirir - getdikcə genişlənən terrorçu qruplar əraziləri ələ keçirir, yaşayış məntəqələrini məhv edir və arxalarında xarabalıqlar buraxırlar.
Vəziyyət demoqrafik amillərlə daha da ağırlaşır: Sahel dünyada ən yüksək doğum səviyyələrindən biri ilə tanınır və əhalisinin təxminən üçdə ikisi 25 yaşdan aşağıdır. Gənc, kasıb və ümidsiz bu nəsil terrorçu qrupların sıralarına qoşulmaq üçün ideal hədəfə çevrilir.
Sahel terror dalğası ilə boğulub, bu, əsasən iki güclü strukturun fəaliyyətinin nəticəsidir: İŞİD və "Əl-Qaidə"nin yerli qanadı olan "Camaat Nusrat əl-İslam vəl-Müslimin" (JNIM). Bu qruplar yalnız qorxu yaymaqla kifayətlənmirlər - onlar şəriətin radikal təfsirinə əsaslanan öz qayda-qanunlarını tətbiq etməyə çalışırlar.
2020 və 2021-ci illərdə Malidə baş verən hərbi çevrilişlərdən sonra İŞİD-in ölkədəki təsiri kəskin şəkildə artdı. Radikallar xüsusilə ölkənin şərqində, Burkina-Faso və Niger sərhədləri yaxınlığında nəzarət etdikləri əraziləri ikiqat genişləndirdilər. Eyni zamanda, JNIM də təsirini genişləndirməkdə davam edir və strateji ərazilərə nəzarət uğrunda İŞİD-lə amansız mübarizəyə girir.
Terrorçular mövqelərini necə möhkəmləndirir?
Saheldə terrorçu qrupların metodları amansız və qəddardır. Onlar yalnız müxalif qüvvələri məhv etməklə kifayətlənmirlər, eyni zamanda zorakılığı qorxu yaratmaq vasitəsi kimi istifadə edirlər. Şəriət qanunlarına əsaslanan öz məhkəmə sistemlərini tətbiq etməklə cinayətlərini qanuniləşdirirlər.
Terrorçuların uğurunun əsas səbəblərindən biri də fəal döyüşçü cəlb etmələridir. Sahelin ən kasıb bölgələrində gənclər dəhşətli bir seçim qarşısında qalırlar: ya terrorçuların əlində ölmək, ya da onların sıralarına qoşulmaq. Çoxları sadəcə sağ qalmaq üçün ekstremistlərə qoşulmağa məcbur olur.
Sahel bu gün təkcə regional faciə deyil - bu, Afrika və bütövlükdə dünya üçün təhlükəyə çevrilib. Beynəlxalq ictimaiyyət artıq bu vəziyyətin miqyasını dərk etsə də, bu sonsuz zorakılıq spiralı qarşısında hələ də adekvat cavab tapa bilmir.
Afrikanın qəlbində cihadizm
Sahel regionunu cənginə alan terror dalğası əsasən iki əsas qrupun - İŞİD və "Əl-Qaidə"nin yerli qanadı olan "Camaat Nusrat əl-İslam vəl-Müslimin" (JNIM) qruplaşmasının fəaliyyətindən qaynaqlanır. Bu qruplaşmalar təkcə əhalini qorxutmaqla kifayətlənmirlər - onlar radikal şəriət qaydalarına əsaslanan öz qayda-qanunlarını tətbiq etməyə çalışırlar.
2020 və 2021-ci illərdə Malidə baş verən hərbi çevrilişlərdən sonra İŞİD-in bu ölkədəki təsiri kəskin şəkildə artdı. Radikallar xüsusilə ölkənin şərqində, Burkina-Faso və Niger sərhədləri yaxınlığında nəzarət etdikləri əraziləri ikiqat genişləndirdilər. Eyni zamanda, JNIM də təsirini genişləndirməkdə davam edir və strateji ərazilərə nəzarət uğrunda İŞİD-lə amansız mübarizəyə girir.
Saheldə terrorçu qrupların metodları amansız və qəddardır. Onlar yalnız müxalif qüvvələri məhv etməklə kifayətlənmirlər, eyni zamanda zorakılığı qorxu yaratmaq vasitəsi kimi istifadə edirlər. Şəriət qanunlarına əsaslanan öz məhkəmə sistemlərini tətbiq etməklə cinayətlərini qanuniləşdirirlər.
Terrorçuların uğurunun əsas səbəblərindən biri də fəal döyüşçü cəlb etmə strategiyasıdır. Sahelin ən kasıb bölgələrində gənclər dəhşətli bir seçim qarşısında qalırlar: ya terrorçuların əlində ölmək, ya da onların sıralarına qoşulmaq. Çoxları sadəcə sağ qalmaq üçün ekstremistlərə qoşulmağa məcbur olur.
Niyə Sahel çöküş astanasına gəlib çatdı?
Bu bölgədəki fəlakətli vəziyyət bir neçə amilin vəhdətindən qaynaqlanır:
Siyasi qeyri-sabitlik. Regionun bəzi ölkələrində dövlət institutları ya zəifdir, ya da ümumiyyətlə mövcud deyil. Bir sıra hərbi çevrilişlərdən sonra hakimiyyətlər vəziyyətə nəzarət etmək iqtidarında deyillər.
İqtisadi böhran. Sahel xroniki yoxsulluq, məhsul qıtlığı və resurs çatışmazlığından əziyyət çəkir. Bu, radikallar üçün ideal zəmin yaradıb, çünki onlar əhaliyə alternativ gəlir mənbələri təklif edirlər.
Etnik münaqişələr. Terrorçu qruplaşmalar qəbilələr arasındakı gərginlikdən ustalıqla istifadə edərək toqquşmalar törədir və bununla da yerli icmaların dəstəyini qazanırlar.
İqlim dəyişiklikləri. Quraqlıq və səhralaşma insanları su və məhsuldar torpaq axtarışında miqrasiya etməyə məcbur edir ki, bu da regionun daha da qeyri-sabitləşməsinə səbəb olur.
"Çevrilişlər zolağı": dövlətçilik böhranı
Sahel getdikcə "çevrilişlər zolağı" adlandırılır və bu heç də təsadüfi deyil. 2020-ci ildən bu yana burada altı uğurlu hərbi çevriliş baş verib - Malidə və Burkina-Fasoda iki dəfə, eləcə də Qvineya və Nigerdə. Nəticədə region daimi hərbi diktatura vəziyyətinə düşüb.
Bu çevrilişlər yalnız hakimiyyət dəyişikliyi deyil, həm də işlək dövlət qurumları anlayışının tam süqutudur.
Bu ölkələrdə hökumətlər karton ev kimi çökərək hakimiyyəti generalların və polkovniklərin əlinə buraxdılar. Vətəndaş hakimiyyətlərinin terror təhlükəsi qarşısında aciz qalması fonunda əhali hərbi hunta hakimiyyətini bəzən ümidlə qarşıladı.
Lakin bu müvəqqəti ümid də tezliklə puç oldu. Hunta rejimləri idarəetmə problemlərini həll etməkdə aciz qaldılar. Gözlənilən sabitləşmə əvəzinə daha böyük xaos başladı və bu, terror hücumlarının daha da güclənməsinə və dinc əhali arasında itkilərin artmasına səbəb oldu.
Son vaxtlar Sahelin yeni hərbi elitasının iki əsas fiqurunun - Nigerin generalı Abdurahman Tiyani və Burkina-Fasonun prezidenti İbrahim Traorenin birgə çıxışı bu rejimlərin Qərbdən uzaqlaşmasını və avtokratik rejimlərin gücləndirilməsinə yönəlmiş siyasətini nümayiş etdirdi.
Burkina-Faso: yeni terror mərkəzi
GTI (Qlobal Terrorizm İndeksi) hesabatının ən dəhşətli nəticələrindən biri isə Burkina-Fasonun terrorizmdən ən çox zərər çəkən ölkələr siyahısında birinci yerə çıxmasıdır. Bu qaranlıq rekord uzun müddət İraq və Əfqanıstanın əlində idi. Lakin indi Burkina-Faso terror və zorakılığın yeni episentrinə çevrilib.
Bu ölkənin terrorçular üçün yeni dayaq nöqtəsinə çevrilməsinin əsas səbəbi onun strateji mövqeyidir. Onun geniş və səhraya bənzər əraziləri terror qruplaşmaları üçün ideal gizlənmə və hücum planlama mərkəzinə çevrilib.
Burkina-Faso hazırda cihadizm üçün "tranquş xətti" rolunu oynayır - burada yerləşən ekstremist şəbəkələr öz ideologiyalarını bütün region boyu yaymaq üçün bu mövqedən istifadə edirlər. Nəticədə Saheldən qaynaqlanan terror dalğası təkcə Afrikanın Qərbini deyil, hətta Avropanın cənubunu da təhlükə altına qoyur.
Narkotrafik Saheli kokain tranziti mərkəzinə çevirdi
Narkotik qaçaqmalçılığı Saheli Cənubi Amerikadan Avropaya kokain tədarükü üçün əsas tranzit məntəqəsinə çevirib. Bölgənin səhraya bənzər, insan yaşamayan əraziləri narkotiklərin təhlükəsiz şəkildə daşınması üçün ideal marşruta çevrilib. Eyni zamanda, terrorçu qruplaşmalar və narkokartellər arasındakı əlaqələr getdikcə daha da güclənir.
Bundan əlavə, cihadçı qruplaşmalar yeni gəlir mənbələrini fəal şəkildə mənimsəyir. Onların bir çoxu yerli əhalidən "vergi" toplayır, eyni zamanda müəyyən ödəniş müqabilində "mühafizə xidmətləri" təklif edirlər. Bu yanaşma ekstremistlərə təkcə varlanmaq deyil, həm də yerli əhali ilə əlaqələrini möhkəmləndirmək imkanı verir.
Daha bir vacib amil isə terrorçuların regionun zəngin təbii sərvətlərinə nəzarət uğrunda apardıqları mübarizədir. Məsələn, Niger uran hasilatına görə dünyada yeddinci yerdə dayanır, Mali və Burkina-Fasodakı qızıl mədənləri isə uzun müddətdir müxtəlif qruplaşmalar arasında qanlı qarşıdurmaların episentrinə çevrilib.
Qərblə yolları ayırmaq və yeni Şərq kursu
Son illərin əsas tendensiyalarından biri Sahel ölkələrinin geosiyasi baxımdan Rusiya və Çinə yönəlməsidir. Qərb tərəfdaşlarının təcrid siyasəti fonunda Sahel hərbi rejimləri getdikcə daha çox alternativ dəstək mənbələrinə üz tutur.
Analitiklərin məlumatına görə, bölgədə əvvəllər "Vaqner" kimi tanınan "Afrika Korpusu" qüvvələrinin fəaliyyəti getdikcə daha çox nəzərə çarpır. Bu qüvvələr rəsmi olaraq yerli orduların təlimində iştirak etsə də, əslində bölgə münaqişələrinə müdaxilə edir və Moskvanın təsirini gücləndirir.
Çin isə öz növbəsində bölgənin təbii sərvətlərinin hasilatına sərmayə yatırır və iqtisadi layihələr inkişaf etdirərək Sahel ölkələrinə alternativ gəlir mənbələri təqdim edir.
Fəlakət astanasında olan region
Saheldə terrorçu qruplaşmalar gücləndikcə qeyri-sabitlik təhlükəsi qonşu ölkələrə də yayılır. Bunun bariz nümunəsi 2024-cü ildə Toqoda baş verən faciədir - burada 10 terror aktı nəticəsində 52 nəfər həyatını itirib. Bu, ölkə tarixində terrorizmdən ölüm halları üzrə rekord göstəricidir.
Ekspertlər xəbərdarlıq edirlər ki, bu cür hadisələr tezliklə digər Qərbi Afrika ölkələrini, o cümlədən Benin, Fil Dişi Sahili və Seneqalı da bürüyə bilər. Beləliklə, Saheldə yaranan terror dalğası bütün bölgəni təhlükə altında qoyur.
Sahel sürətlə xaosun məkanına - Afrikanın xəritəsində "qara dəliyə" çevrilir. Burada mərkəzi hakimiyyət tamamilə iflasa uğrayıb, terrorizm isə gündəlik həyatın ayrılmaz hissəsinə çevrilib.
Bu təhlükə ilə mübarizə yalnız hərbi əməliyyatlarla kifayətlənməməli, həm də dövlət institutlarının bərpası, iqtisadi vəziyyətin yaxşılaşdırılması və sosial proqramların həyata keçirilməsi üçün qəti tədbirlər görülməlidir.
Əgər beynəlxalq ictimaiyyət indi qəti addımlar atmazsa, Sahel təkcə Afrikanın deyil, bütün dünyanın təhlükəsizliyini təhdid edən yeni qlobal qeyri-sabitlik mənbəyinə çevrilə bilər.
Saheldə terror təhlükəsinə qarşı mübarizə üçün beynəlxalq ictimaiyyətin atmalı olduğu addımlar:
Hakimiyyət institutlarının gücləndirilməsi və sabit hökumətlərin qurulmasına kömək edilməsi.
İqtisadi proqramların inkişafı, gənclər üçün iş yerlərinin və imkanların yaradılması.
Antiterror əməliyyatlarının yerli icmalarla sıx əməkdaşlıq şəraitində aparılması ki, ekstremistlərin dəstək bazasının böyüməsinin qarşısı alınsın.
Sahel ölkələri ilə qonşu dövlətlər arasında regional əməkdaşlığın gücləndirilməsi.
Sahel dünyaya verilən ciddi xəbərdarlıq siqnalıdır. Bu təhlükəni görməzdən gəlmək, terrorun yalnız Afrikanı deyil, digər regionları da bürüməsi riskini artırır. İndi qətiyyətli və dərhal hərəkət etməyin vaxtıdır.
... "Mən istəmirəm ki, övladlarım qorxu içində böyüsün... Gələcəklərinin əllərindən alınmasını istəmirəm", - Mussa yenidən səsi titrəyərək danışır. Lakin bu dəfə onun sözlərində yalnız ümidsizlik deyil, eyni zamanda zəif də olsa, bir ümid hissi duyulur.
Bu insan evini, işini və ona əziz olan demək olar ki, hər şeyi itirsə də, yenə də dünyanın müdaxilə edə biləcəyinə və Saheli caynağına alan dəhşətin dayandırıla biləcəyinə inanır.
Lakin artıq vaxt demək olar ki, bitib.
Sahel sürətlə xaosun məkanına çevrilir - Afrikanın xəritəsində "qara dəliyə" dönən bu bölgədə yalnız insan həyatı deyil, gələcəyə olan ümidlər də yox olur. Burada məktəblər bağlanıb, xəstəxanalar boşdur, "hakimiyyət" sözü isə acı bir istehzaya çevrilib.
Terrorizm artıq qəfil baş verən və nadir hal sayılan bir hadisə deyil - bu, gündəlik həyatın bir parçasına çevrilib.
Lakin bu bəlaya qarşı mübarizə yalnız hava zərbələri və ya ordu əməliyyatları ilə məhdudlaşa bilməz. Dünya anlamalıdır ki, Saheli xilas etmək üçün təkcə güllə və tanklar yetərli deyil - burada yeni məktəblərə, xəstəxanalara, yollara və iş yerlərinə ehtiyac var.
Terrorçular ümidsizlik və yoxsulluqdan güc alırlar - buna görə də, ilk növbədə bu amillərlə mübarizə aparmaq vacibdir.
Əgər beynəlxalq ictimaiyyət indi qəti addımlar atmazsa, terrorun alovu Saheldən kənara yayılacaq. Bu alov yalnız Afrikanın sərhədlərində dayanmayacaq - o, Avropaya, Yaxın Şərqə və hətta okeanın o tayına sıçraya bilər.
Sahel təkcə xəritədə bir bölgə deyil - bu, qanayan bir yaradır və həmin yara yeni qlobal fəlakətin mənbəyinə çevrilə bilər.
"Bilmirəm, sağ qala biləcəyikmi...," - deyə Mussa pıçıldayır. "Amma bir şeyi dəqiq bilirəm: əgər dünyaya bizim taleyimiz önəmlidirsə, o, bu gün hərəkət etməlidir. Sabah artıq çox gec ola bilər..."
Milli.Az