Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:
Dayanmayan militarizm və revanşizm meylləri fonunda Ermənistan 2024-cü ilin dekabrından etibarən silahlı qüvvələrinin modernizasiyasına aktiv şəkildə sərmayə qoyur və əsas diqqətini pilotsuz texnologiyalara yönəldir. Ukrayna müharibəsinin təcrübəsindən faydalanaraq, erməni rəhbərliyi 2020-ci ildəki İkinci Qarabağ müharibəsi zamanı aşkar edilən texnoloji geriliyi kompensasiya etməyə və fəlakətli məğlubiyyətə gətirib çıxaran zəif cəhətləri aradan qaldırmağa çalışır.
Silahlı qüvvələrin modernizasiyası və əsas istiqamətlər
2020-ci ilin 44 günlük müharibəsində Ermənistanın məğlubiyyətindən sonra müdafiə naziri Suren Papikyan ordunun modernizasiyasını əsas prioritetlərindən birinə çevirdi. Bu proqramın mərkəzində radioelektron mübarizə (REM), pilotsuz uçuş aparatları (PUA) və məlumatların emalı üçün proqram təminatı dayanır. Bu sahələrin seçilməsi təsadüfi deyil: məhz bu istiqamətlərdə Ermənistan ordusu Qarabağdakı döyüşlər zamanı ciddi zəifliklər göstərmişdi.
44 günlük müharibə zamanı Ermənistan ordusu Azərbaycanın REM sahəsindəki tam üstünlüyü ilə üzləşdi. Beynəlxalq Strateji Tədqiqatlar İnstitutunun (IISS) məlumatına görə, Ermənistan silahlı qüvvələri müasir radioelektron basdırma sistemlərinə malik deyildi və Azərbaycan PUA-larına effektiv müqavimət göstərə bilmirdi.
Hərbi ekspert Leonardo Trinçer Global Defense Analysis portalına verdiyi müsahibədə bildirmişdi: "Ermənistanın radioelektron mübarizə sahəsində çox məhdud imkanları var idi. Azərbaycan KORAL (Türkiyə) və REDET 4 (İsrail) komplekslərindən fəal istifadə etdiyi halda, erməni tərəfi nə düşmənin rabitəsini basdıra bildi, nə də dron hücumlarından müdafiə oluna bildi."
Ermənistanın Müdafiə Nazirliyinin məlumatına görə, 2020-ci ilə qədər ordunun sərəncamında Sovet dövründən qalmış R-330J "Jitel" və SPN-30 kimi köhnə REM sistemləri var idi. Lakin bu komplekslər müasir, şifrələnmiş kanallar üzərindən idarə olunan PUA-lara qarşı az effektli idi.
2021-ci ildə Ermənistan Müdafiə Nazirliyinin hesabatında aşağıdakı məqamlar etiraf olunurdu:
Erməni hava hücumundan müdafiə sistemlərinin 90%-i radioelektron mühafizənin zəifliyi səbəbindən məhv edilib.
300-dən çox zirehli texnika PUA hücumları nəticəsində itirilib.
"Osa" və "Strela-10" kimi zenit-raket kompleksləri Bayraktar TB2 və Harop kamikadze dronlarının hücumlarına tab gətirə bilməyib.
Bu nəticələrdən sonra Suren Papikyan müasir REM sistemlərinin alınmasına qərar verdi. 2023-cü ildə Ermənistan Hindistandan DRDO D-4 radioelektron basdırma sistemləri aldı. 2024-cü ildə isə Fransa ilə Thales Scorpion REM komplekslərinin tədarükünə dair müqavilə imzalandı.
Defense One portalının hərbi analitiki Ceyms Uayt hesab edir: "Fransanın Scorpion sistemləri Ermənistan ordusunun müdafiə qabiliyyətini yaxşılaşdıra bilər, lakin real döyüş şəraitində onların effektivliyi hələ sübut olunmayıb."
Pilotsuz uçuş aparatları: Azərbaycanı təqib etməyə cəhdlər
Azərbaycan PUA-larının dağıdıcı zərbələri fonunda Ermənistan öz pilotsuz uçuş aparatlarını inkişaf etdirmək üçün intensiv proqramlara start verdi. Lakin RAND Corporation tədqiqat mərkəzinin məlumatına görə, 2024-cü ilə qədər Ermənistan bu sahədə hələ də ciddi şəkildə geri qalır.
Əsas problemlər:
Maliyyə çatışmazlığı - 2021-ci ildə Ermənistan dron layihələrinə cəmi 7 milyon dollar ayırdığı halda, Azərbaycan 120 milyon dollardan çox investisiya yatıraraq Türkiyə və İsraillə birgə layihələr həyata keçirdi.
Texnoloji tərəfdaşların olmaması - Azərbaycan Harop, SkyStriker, Orbiter (İsrail), Bayraktar TB2, Aksungur (Türkiyə), Çin PUA-ları kimi qabaqcıl texnologiyalara çıxış əldə etdiyi halda, Ermənistanın analoji tərəfdaşları yoxdur.
Lokal sənayenin geriliyi - Ermənistanın ProMAQ şirkəti "Krunk" adlı kəşfiyyat PUA-sını istehsal etdi, lakin bu aparatların texniki göstəriciləri Azərbaycan dronlarından geri qalır.
Bununla belə, Ermənistan hökuməti vəziyyəti dəyişməyə çalışır. 2023-cü ildə Hindistanla Archer döyüş dronlarının, Fransa ilə isə Aliaca taktiki kəşfiyyat PUA-larının alınması üçün müqavilələr bağlandı.
Ermənistan Müdafiə Nazirliyinin məlumatına görə, 2025-ci ilə qədər 150-dək Hindistan istehsalı olan PUA alınması planlaşdırılır. Lakin ekspertlər bu planların uğurlu olacağına skeptik yanaşırlar.
Eurasian Security Review üçün müsahibə verən hərbi analitik Maykl Karpenter qeyd edir:
"Hindistanın pilotsuz uçuş aparatları Türkiyə və İsrail dronlarından uçuş məsafəsi, muxtariyyət və zərbə gücü baxımından geri qalır. Ermənistan boşluqları doldurmağa çalışır, lakin fərq hələ də çox böyükdür."
Ermənistanın revanşist hərbi strategiyası modernizasiya proqramları ilə müşayiət olunsa da, real imkanlar hələ də məhduddur. REM sistemlərinin alınması və pilotsuz aviasiyanın inkişafı üçün görülən tədbirlər bu boşluğu tam doldurmaq üçün kifayət etmir. Texnoloji, maliyyə və strateji tərəfdaş çatışmazlığı Ermənistanı Azərbaycan qarşısında yenidən zəif mövqeyə salır.
Hazırkı vəziyyət onu göstərir ki, Ermənistanın gələcək hərbi planları daha çox siyasi bəyanatlardan və formal modernizasiya səylərindən ibarətdir, nəinki real güc balansını dəyişdirə biləcək ciddi transformasiyalardan.
Rəqəmsal döyüş meydanı uğrunda mübarizə
2020-ci ildə Ermənistanın məğlubiyyətinin əsas səbəblərindən biri köhnəlmiş məlumat emalı yanaşması idi. Azərbaycan peyklər, dronlar və REM sistemlərindən gələn kəşfiyyat məlumatlarını birləşdirərək müasir alqoritmlərdən istifadə etdi. Ermənistan ordusu isə belə koordinasiyaya malik deyildi.
Müharibədən sonra Ermənistan Baş Qərargahında kibermüharibə üzrə xüsusi bölmə yaradıldığı elan edildi. 2022-ci ildə hökumət böyük həcmli məlumatların analizi sahəsində ixtisaslaşmış Palantir Technologies (ABŞ) şirkəti ilə müqavilə bağladı.
2024-cü ilə qədər Ermənistan Fransanın Atos şirkəti ilə kəşfiyyat məlumatlarının inteqrasiyası üçün proqram təminatının hazırlanması üzrə danışıqlar aparır.
Lakin ekspertlər bu addımların effektivliyinə skeptik yanaşırlar. Analitik Artur Martirosyan qeyd edir: "Rəqəmsal döyüş meydanında koordinasiya yalnız proqram təminatı ilə mümkün deyil. Bunun üçün bütövlükdə ordunun idarəetmə sisteminin modernizasiyası lazımdır. Ermənistan bu prosesə hələ yeni başlayır."
Ermənistanın hərbi modernizasiya istiqamətlərindən biri pilotsuz uçuş aparatları (PUA) və radar texnologiyalarının inkişafıdır. Bu prosesə Inogate, Boo Vision və ADX Systems kimi bir neçə erməni şirkəti cəlb edilib. Onlar özlərini innovativ startaplar kimi təqdim etsələr də, real döyüş sistemləri yaratmaq potensialları hələ də sual altındadır.
Müdafiə Nazirliyindəki mənbəyə görə, Ermənistan Türkiyə və İsrailin təcrübəsini mənimsəməyə çalışır, lakin reallıq çox daha mürəkkəbdir:
Seriyalı istehsal üçün imkanların olmaması
Təcrübəli mühəndislərin çatışmazlığı
Xarici komponentlərdən asılılıq
Buna baxmayaraq, İrəvan Qərbin dəstəyinə və üçüncü ölkələr vasitəsilə texnologiya əldə etməyə ümid edir.
Ermənistanın PUA sənayesindəki əsas şirkətlər:
Inogate - İT sahəsində innovativ həllər üzərində işləyən erməni startapı.
Boo Vision - artırılmış və virtual reallıq texnologiyaları hazırlayır.
ADX Systems - kibertəhlükəsizlik və bulud texnologiyaları sahəsində xidmət göstərir.
Bu şirkətlərin real hərbi potensialı hələ sual altındadır, çünki Ermənistanın müdafiə sənayesi uzun müddət xarici tədarükçülərdən asılı olub.
Paralel olaraq Ermənistan radioelektron mübarizə (REM) sahəsində irəliləyiş əldə etməyə çalışır. 2020-ci ildə aşkar edilən əsas problemlərdən biri Azərbaycan PUA-larına qarşı effektiv müdafiə sistemlərinin olmaması idi. Ermənistan artıq yeni rabitə və GPS basdırma sistemlərini sınaqdan keçirir və hava hücumundan müdafiə şəbəkəsi yaratmağa ümid edir.
Müdafiə naziri Suren Papikyan öz məruzələrində "hava məkanına fasiləsiz nəzarət" əldə etməyi və PUA-ları avtomatik aşkar edib məhv edəcək sistemlər hazırlamağı hədəflədiklərini vurğulayır. Lakin texniki məhdudiyyətlər və maliyyə çatışmazlığı bu planların həyata keçirilməsini çətinləşdirir.
Ermənistan silahlanmaya vəsaiti haradan tapır?
PUA-ların və REM sistemlərinin inkişafı böyük maliyyə resursları tələb edir. Ermənistan bu layihələri maliyyələşdirmək üçün aşağıdakı mənbələrə güvənir:
Qərbdən alınan qrantlar və hərbi yardım - əsasən Fransa, ABŞ və Aİ ölkələri
Hərbi kreditlər - bəzi hallarda mülki texnologiyalar adı altında gizli sxemlər vasitəsilə
Diasporanın maliyyə dəstəyi - xüsusilə ABŞ-dakı erməni lobbisi fəallıq göstərir
Buna baxmayaraq, maliyyə vəsaitlərinin effektiv xərclənməsi ilə bağlı ciddi suallar qalır. Ermənistanın hərbi layihələri korrupsiya qalmaqalları və büdcə vəsaitlərinin mənimsənilməsi ilə müşayiət olunur. Üstəlik, yerli hərbi sənaye hələ də çox zəifdir.
Əsas problemlər:
Gecikmiş sənaye bazası - yerli istehsal yoxdur
Məhdud resurslar - 2024-cü ildə Ermənistan ordusunun büdcəsi 1,4 milyard dollar olduğu halda, Azərbaycanın hərbi xərcləri 3,6 milyard dollar təşkil edir
Xarici tədarükçülərdən asılılıq - Hindistan, Fransa və ABŞ Ermənistana ən son texnologiyaları təqdim etmir
Bu islahatlar Ermənistanın döyüş meydanındakı balansı dəyişə biləcəkmi? Hazırda cavab mənfi görünür. Azərbaycan texnoloji imkanlarını sürətlə artırdığı halda, Ermənistanın hərbi modernizasiyası ləng gedir.
Hərbi analitik Tomas Fridman qeyd edir: "Ermənistan müasir döyüş meydanına uyğunlaşmağa çalışır, lakin radikal texnoloji sıçrayış olmadan uğurlu müqavimət şansları çox azdır."
Ermənistanın silahlanmaya yönəlməsi və hərbi revanşizm siyasətini davam etdirməsi regionda gərginliyi artırır. Ukrayna müharibəsindən ilhamlanan İrəvan, PUA və REM texnologiyalarına güvənərək qüvvələr balansını dəyişməyə ümid edir. Lakin texnoloji bazanın zəifliyi, xarici tədarüklərdən asılılıq və maliyyə çatışmazlığı bu planların real nəticələrə çevrilməsini sual altına qoyur.
Əsas sual budur: Ermənistan yaxın illərdə ordusunu modern və döyüşəqabil bir struktur halına gətirə biləcəkmi, yoxsa bu silahlanma dalğası növbəti uğursuzluq və regionda yeni gərginliklə nəticələnəcək?
Bircə şey aydındır: Cənubi Qafqazda silahlanma yarışı davam edir və onun nəticələri olduqca təhlükəli ola bilər.
Milli.Az