Müasir dünya sanki qasırğalı okeanın üzərində titrəyən bir körpü kimi, öz tarazlığını itirməkdədir. Sərhədlər silinir, ittifaqlar dağılır və əvvəlki prinsiplər efemer olur. Bu fırtınanın mərkəzində idarə olunan xaos konsepsiyası dayanır - nəzarətsiz bir qüvvə, köhnə dünyanın sərhədlərini aşır, öz arxasında boşluq qoyur. İlk dəfə Amerika məsləhətçisi Stiven Mann tərəfindən siyasi praktikaya gətirilən bu termin müasir geosiyasətin nüvəsinə çevrilib. Bu həm yaradıcılıq, həm də dağıdıcılıq alətidir, lakin eyni zamanda öz yaradıcılarının nəzarətindən çıxan xaosun simvoludur.
Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:
Xaos bir alət kimi: ideologiya və reallıq
Stiven Mann idarə olunan xaos nəzəriyyəsinin intellektual memarı, sabitliyi yaradıcılıq qüvvəsi kimi qəbul etməyi təklif edib. Onun təsəvvüründə xaos yalnız məhv deyil, həm də radikal dəyişikliklərin katalizatorudur. Bu məntiqdə hər hansı sabitlik, əgər irəliləyişə və ya strateji maraqlara mane olursa, dağıdılmalıdır. Mann bunu "özünü təşkil edən kritik vəziyyət" adlandırıb - xaosun yeni düzənin yaranmasını stimullaşdırdığı bir konsepsiya. Lakin nə nəzəriyyədə, nə də praktikada heç kim qabaqcadan görə bilmədi ki, xaos, sanki şüşədən çıxan cin kimi, nəzarətsiz hala gələ bilər.
İdarə olunan xaos ideyası ilkin olaraq strateji praqmatizmin təcəssümü idi. O, aşağıdakıları nəzərdə tuturdu:
Strateji əhəmiyyətli regionlarda münaqişələrin təhrik edilməsi.
Etnik, dini və siyasi ziddiyyətlərin təşviq edilməsi.
Maliyyə və resurs rıçaqları vasitəsilə iqtisadi asılılığın təmin edilməsi.
Kağız üzərində bu, qlobal dəyişiklikləri sürətləndirmək üçün ideal bir formula kimi görünürdü. Praktikada isə bu, dağıdıcı proseslər üçün bir tətik oldu. Bu proseslər humanitar fəlakətlərə, miqrasiya dalğalarına və radikalizmin artmasına səbəb oldu.
Yaxın Şərqdən Ukraynaya: Xaos xəritəsi
Dünyanın siyasi xəritəsi bu gün saysız-hesabsız çatlarla dolu bir rəsmə bənzəyir ki, onların hər biri idarə olunan xaos strategiyasının nəticəsidir. Ən dramatik nümunələrdən biri Yaxın Şərqdir. ABŞ-ın İraqa müdaxiləsi, "Ərəb baharı"nın alovlandırılması, Suriyanın sabitsizləşdirilməsi - bunların hamısı eyni konsepsiyanın alətləridir. Vaxtilə möhkəm və mərkəzləşdirilmiş olan dövlətlər maraqlar oyununun arenasına çevrildi. Keçmişdə sabit siyasi sistemlərin olduğu yerlərdə indi hakimiyyət boşluğu və uzunmüddətli münaqişələr hökm sürür.
Postsovet məkanı bu strategiyanın tətbiqi üçün başqa bir meydan oldu. Gürcüstan, Ukrayna, Qırğızıstandakı "rəngli inqilablar" sadəcə xalq narazılıqlarının təzahürü deyildi. Bunlar xarici oyunçuların daxili ziddiyyətləri öz maraqları üçün istifadə etdiyi məharətli səhnələşdirmələr idi. Ukrayna 2014-cü il hadisələri bu siyasətin zirvəsi oldu: Qərb strukturlarının dəstəklədiyi Euromaydan demokratikləşmə ilə deyil, uzunmüddətli münaqişə ilə nəticələndi ki, bu da bu gün də ölkəni parçalamaqda davam edir.
Bəlkə də idarə olunan xaos fəlsəfəsi ən açıq şəkildə Afrikada özünü göstərdi. Burada yerli münaqişələrin davam etdirilməsi və zəif dövlətlərin sabitsizləşdirilməsi təbii sərvətlərə maneəsiz çıxışın təminatı oldu. Resurslarla zəngin olan bu qitə xaos laboratoriyasına çevrildi, burada transmilli korporasiyalar yeni müstəmləkəçilər rolunda çıxış edirdi.
Xaosun etik dilemması
İrəliləyiş naminə məhvi əsaslandırmaq mümkündürmü? Bu sual nəzəriyyənin həm tənqidçiləri, həm də tərəfdarları üçün mərkəzi olaraq qalır. Xaosun alət kimi tətbiqi yalnız siyasi deyil, beynəlxalq münasibətlərin mənəvi təməlini də dəyişir. Minlərlə insanın ölümü, suverenliyin itirilməsi, kütləvi miqrasiya və iqtisadiyyatların deqradasiyası bu strategiyanın yan təsirləri deyil, qaçılmaz nəticələridir. Fəqət ki, nəzəriyyənin tərəfdarları iddia edir: xaos zəruridir. Onlar deyirlər ki, bu, ağrılı, lakin qaçılmaz transformasiyadır, dünya yeni geosiyasi reallıqlara uyğunlaşmalıdır.
Ancaq burada əsas paradoks üzə çıxır: xaos nizam yaratmır, əksinə daha böyük xaosa səbəb olur. Köhnə strukturlar dağıldığı yerlərdə yenisi yaranmır. BMT kimi beynəlxalq institutlar öz təsirini itirir. Beynəlxalq hüquq isə güclülərin zəiflərə qarşı istifadə etdiyi bir fiquraya çevrilir. Nəticədə dünya irəliləyişə yox, daimi sabitsizlik vəziyyətinə doğru irəliləyir.
Gələcəyə baxış: xaos, yoxsa tarazlıq?
Bugünkü qlobal siyasət yalnız resurslar və ya nüfuz uğrunda mübarizə deyil, həm də gələcəyi müəyyən etmək hüququ uğrunda savaşdır. Bir zamanlar yeni dünya düzənini qurmaq metodu kimi irəli sürülən idarə olunan xaos konsepsiyası bu gün həmin düzənin dağılmasına səbəb olmaq təhlükəsi daşıyır. Dünya elə bir incə xətt üzərində balanslaşır ki, hər bir münaqişə, hər bir qərar həlledici ola bilər.
Bu prosesi dayandırmaq mümkündürmü? Nəzəri olaraq - bəli. Beynəlxalq hüquqa qayıdış, ikili standartlardan imtina, güc mərkəzləri arasında etimadın bərpası sabitliyə nail olmaq üçün mümkün addımlardır. Güclü oyunçular bunun üçün öz ambisiyalarından imtina etməyə hazırdırmı? Hal-hazırda onlar daha çox dağıdıcı simfoniyadan zövq alan dirijorlara bənzəyirlər.
Tarazlığa aparan yol hələ də qeyri-müəyyəndir. Bu xaos yeni bir düzənin yalnız başlanğıcı olacaq, yoxsa köhnə sistemin epitafiyasına çevriləcək? Bu suala yalnız zaman cavab verə bilər. Amma bir şey artıq aydındır: idarə olunan xaos fəlsəfəsi - dünyanın çox baha başa gələ biləcək riskli bir eksperimentidir.
Bizim tanıdığımız dünya artıq möhkəm əsaslar üzərində dayanmır. O, sanki gildən düzəldilmiş nəhəng kimi titrəyir, siyasi böhranlardan tutmuş texnoloji manipulyasiyalara qədər hər cür sınaqla üzləşir. Bu xaos, ilk baxışdan təbii görünə bilsə də, əksər hallarda öz rejissorlarına malikdir. İdarə olunan xaos konsepsiyası, əvvəlcə yeni dünya düzənini yaratmaq üçün incə bir silah kimi düşünülmüşdüsə, bu gün öz yaradıcılarını məhv etmək təhlükəsi daşıyan dağıdıcı bir mexanizmə çevrilib.
Xaos ideyası: nəzəriyyədən praktikaya
1990-cı illərin əvvəllərində amerikalı analitik Stiven Mann, idarə olunan xaos fəlsəfəsini formalaşdıraraq iddia edirdi ki, dünya proseslərində sabitlik həmişə xeyir deyil, xaos isə dəyişikliklər üçün bir alət ola bilər. Onun ideyaları müasir strategiyaların təməlini təşkil edirdi, burada münaqişələr, qeyri-sabitlik və böhranlar köhnə düzəni dağıtmaq və dəyişiklikləri sürətləndirmək vasitəsi kimi istifadə olunurdu.
Mann təklif edirdi ki, xaos idarə edilməlidir. Bunun üçün strateji əhəmiyyətli regionlarda münaqişə ocaqları yaradılmalı, dövlət sərhədləri etnik və siyasi çatlarla pozulmalı, iqtisadi asılılıq manipulyasiya üçün istifadə edilməlidir. Lakin o, əsas məqamı gözardı etdi: idarə olunan xaos belə, tamamilə dağıdıcı ola bilər və onun nəticələrini əvvəlcədən proqnozlaşdırmaq mümkün deyil. Bu alət, iki tərəfli kəsici qılınc kimi, bu gün onunla oynamağa çalışanları da yaralayır.
Gürcüstan: sabitsizliklə manipulyasiya sənəti
Gürcüstan, idarə olunan xaosun geosiyasi nəzarət üçün necə istifadə edildiyinin parlaq nümunəsidir. Tbilisidə baş verən etirazlar artıq daxili məsələ olmaqdan çıxıb. Bu, xarici oyunçuların ölkəni Avropa arzuları ilə regional reallıqlar arasında parçaladığı bir oyundur.
Avropa İttifaqı Gürcüstan hakimiyyətinin etirazçıları dağıtmasını qınayır, lakin eyni davranışı digər ölkələrdə görməzdən gəlir. Bu seçmə yanaşma, Aİ-yə üzvlüklə bağlı danışıqların dayandırılacağı ilə təhdidlər fonunda, təzyiq alətinə çevrilir. Brüssel xaos vasitəsilə ölkəni həm sabitsizləşdirir, həm də öz təsir dairəsində saxlamağa çalışır. Lakin Tbilisi nə qədər müddət sabitlik və xaos arasında balanslaşa biləcək?
Rumıniya: texnologiyalar və xaosun yeni dövrü
Rumıniyada xaos rəqəmsal ölçü alıb. Konstitusiya məhkəməsi prezident seçkilərinin nəticələrini ləğv edərək "sosial media alqoritmlərinin həddən artıq istifadəsinə" istinad etdi. Bu qərar yalnız cəmiyyəti parçalamadı, həm də texnologiyaların siyasi manipulyasiya üçün kütləvi bir silaha çevrildiyini göstərdi.
Birinci turda qalib gələn Kelin Corcesku bu qərarı dövlət çevrilişi adlandırdı, onun rəqibi Yelena Laskoni isə seçkilərin ləğvini demokratiyanın müdafiəsi kimi xarakterizə etdi. Lakin bu mübarizədə qalib gələn nə demokratiya, nə də xalqdır. Burada yalnız xaos, institutlara olan etimadı sarsıdır və cəmiyyətdə yeni çatlar yaradır.
Xaos və nizam arasında tarazlıq
Qlobal siyasət xaosun təkcə idarə edildiyi deyil, eyni zamanda öz qaydalarını diktə etməyə başladığı bir arenaya çevrilib. Yeni ticarət müharibələri təhdidləri, ABŞ-ın Avropada hərbi mövcudluğunu artırması və Arktikada geosiyasi qarşıdurma beynəlxalq münasibətləri davamlı mübarizə meydanına çevirir.
Co Baydenin Avropada on minlərlə amerikalı hərbçinin yerləşdirilməsi barədə açıqlaması müttəfiqləri sakitləşdirmək məqsədi daşıyır, lakin bu, yalnız müvəqqəti bir həll yoludur. Digər tərəfdən, Donald Tramp stabilliyin vacibliyini vurğulasa da, onun siyasəti də idarə olunan sabitsizlik üzərində qurulmuşdu. Hər iki strategiya yalnız mövcud xaosun miqyasını genişləndirir.
İdarə olunan xaos konsepsiyası bir zamanlar yeni nizamın yaradılması sənəti kimi nəzərdə tutulmuşdu, lakin bu gün öz həqiqi məhdudiyyətlərini açıq şəkildə göstərir. O, yaradıcı olmaqdan daha çox dağıdıcıdır. Xaosla odla oynayan kimi davranan dünya, onun alovunda yanma riski ilə üzləşir.
Stabilliyin bərpası ikili standartlardan imtinadan, beynəlxalq hüquqa etimadın bərpasından və milli maraqlarla qlobal çağırışlar arasında tarazlığın axtarışından keçir. Ancaq güclü oyunçular dünya sistemini qorumaq üçün geri addım atmağa hazırdırmı? Yoxsa biz qlobal nizamın tamamilə dağılmasının şahidi olacağıq?
Bu gün dünya seçim qarşısındadır: ya xaos bizi tamamilə udacaq, ya da onun külündən yeni bir nizam doğulacaq. Seçim, təsir rıçaqlarını əlində saxlayanların əlindədir. Lakin tərəddüd üçün vaxt demək olar ki, qalmayıb.
Xaos fəlsəfəsi: nizamı dağıdan iki tərəfli qılınc
Müasir dünya daim narahatlıq içərisindədir, burada sabitlik efemer görünür, böhranlar isə bir-birini dalğa kimi əvəz edir. İlk baxışda bu, xaotik və təsadüfi hadisələr zənciri kimi görünə bilər, lakin onların çoxunun arxasında qəsdən hazırlanmış bir strategiya dayanır. İdarə olunan xaos konsepsiyası, dünyanın yenidən qurulması üçün bir vasitə kimi nəzərdə tutulsa da, bu gün nəzarətsiz gücə çevrilmişdir. Köhnə sistemi iki yerə bölən bu "iki tərəfli qılınc" beynəlxalq nizamın stabilliyini təhdid edir.
İdarə olunan xaos ideyası praqmatik hesablamalardan doğmuşdur. ABŞ Dövlət Departamentinin məsləhətçisi Stiven Mann bu konsepsiyanı irəli sürərək, xaosun yalnız dağıdıcı deyil, həm də yaradıcı ola biləcəyini iddia etmişdi. Onun fikrincə, qeyri-sabitlik köhnəlmiş sistemlərin transformasiyası, yeni imkanların yaradılması və dəyişikliklərin sürətlənməsi üçün katalizator rolunu oynayır.
Bu strategiyanın məqsədləri kifayət qədər iddialı idi:
Avtoritar rejimlərin demokratikləşmə adı altında məhv edilməsi.
Milli iqtisadiyyatların transmilli kapitala açılması.
Kütləvi şüurun manipulyasiyası üçün rəqəmsal texnologiyaların istifadəsi.
Lakin praktikada bu vasitə nəzərdə tutulduğundan daha idarəolunmaz oldu. Xaos çərçivələrdən çıxdıqda, o, yalnız hədəfi deyil, həm də onu yaradan strukturu məhv edir.
Son onilliklərin tarixi göstərir ki, idarə olunan xaos nəzarətdən çıxaraq uzunmüddətli və dağıdıcı böhranlara çevrilmişdir.
Ərəb baharı: Demokratik mübarizə kimi təqdim olunan bu hadisələr vətəndaş müharibələri zəncirinə çevrildi, radikalizmi gücləndirdi və miqrasiya böhranlarına səbəb oldu.
Ukrayna: 2014-cü il Euromaydanı geosiyasi oyunların zirvəsi oldu, nəticədə ölkə parçalandı, dondurulmuş münaqişə və dərin iqtisadi böhran yarandı.
Suriya: Bəşər Əsəd rejimini devirmək cəhdləri uzunmüddətli xaosa, humanitar fəlakətə və ekstremizmin artmasına gətirib çıxardı.
Bu hadisələrin hər biri göstərir ki, idarə olunan xaos tez-tez nəzarətdən çıxır və uzunmüddətli fəsadlar yaradır.
Beynəlxalq hüquq: idarə olunan xaosun qurbanı
İdarə olunan xaosun ən faciəvi qurbanlarından biri beynəlxalq hüquq oldu. Bir zamanlar sabitliyin qarantı kimi nəzərdə tutulan beynəlxalq hüquq bu gün getdikcə daha seçmə şəkildə istifadə edilir və güclü dövlətlərin ambisiyalarını əsaslandırmaq üçün alətə çevrilir.
Seçmə tətbiqetmə: Dövlətlər beynəlxalq hüquq normalarını yalnız maraqlarına uyğun olduğu yerlərdə tətbiq edir, digər hallarda isə gözardı edirlər.
Beynəlxalq institutların zəifləməsi: BMT və ya ÜTT kimi təşkilatlar təsirini itirir və onların qərarları getdikcə daha çox nəzərə alınmır.
Dünya ədalətinə nail olmaq əvəzinə, biz yeni bir anarxiya formasını görürük, burada güc qaydaları diktə edir, zəif dövlətlər isə müdafiəsiz qalır.
Xaos dərinləşir
Bu gün dünya, xaosun yalnız bir vasitə deyil, qlobal qeyri-sabitliyin əsası olduğu yeni təhdidlərlə üzləşir:
Regional münaqişələr: Suriyadan Gürcüstana qədər daxili böhranlar geosiyasi manipulyasiya meydanına çevrilir.
İqtisadi müharibələr: Sanksiyalar və ticarət baryerləri dünya iqtisadiyyatına olan etimadı sarsıdan silahlara çevrilib.
Arktikadakı yarış: ABŞ, Rusiya və Çin bu strateji əhəmiyyətli regionda nəzarət uğrunda daha fəal mübarizə aparır.
Bu çağırışlar qlobal etimadsızlıq atmosferi yaradır, xaosu daha da dərinləşdirir və yeni idarəetmə mexanizmlərinin yaradılmasına mane olur.
Milli.Az