Azərbaycan ilə Ermənistan arasında sülh müqaviləsinin imzalanmasına mane olan səbəbləri dərindən təhlil etdikdə, məsələnin əsas kökünün təkcə ikitərəfli münasibətlərdə deyil, regional və qlobal qüvvələr arasındakı geosiyasi maraqların qarşıdurmasında olduğu açıq şəkildə üzə çıxır. Bu kontekstdə Ermənistanın sülh prosesinə açıq və ya gizli şəkildə mane olmağa çalışdığı, prosesin uzadılması və bəzi hallarda açıq xaos yaratma siyasəti yürütməsi aşkardır.
Ermənistanın mövqeyinin tamamilə Qərb maraqlarına tabe edilməsi də bu vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirir.
... Ermənistan və Azərbaycan arasında sülh müqaviləsinin müzakirələri artıq uzun müddətdir davam edir. Hər iki ölkənin Xarici İşlər Nazirlikləri tərəfindən edilən danışıqlara baxmayaraq, hələ də razılaşdırılmamış bəzi məqamlar qalmaqdadır. Ermənistanın XİN başçısı Ararat Mirzoyanın açıqlamalarına əsasən, Ermənistan sülh müqaviləsinin mətnini təkminləşdirmək üçün xeyli səy göstərib, lakin müzakirələrdə yenə də bəzi mətn formulələri ətrafında fikir ayrılığı mövcuddur. Bu prosesin daha da uzadılması region üçün təhlükəli ola bilər, çünki sülhün bərqərar olması və iki ölkə arasında etimadın möhkəmləndirilməsi yalnız regionun inkişafı üçün deyil, həm də Avropa və beynəlxalq təhlükəsizlik üçün zəruridir.
"Ermənistanın Xarici İşlər Nazirliyi il ərzində Azərbaycanla sülh müqaviləsinin mətni üzərində ciddi iş aparıb", - bu barədə Ermənistanın xarici işlər naziri Ararat Mirzoyan Milli Məclisin daimi komissiyalarının birgə iclasında "Ermənistan Respublikasının 2025-ci il dövlət büdcəsi haqqında" qanun layihəsinin müzakirəsi zamanı bildirib.
O, Ermənistanın son təklifinin razılaşdırılmış maddələrlə sülh müqaviləsini mümkün qədər tez imzalamaq olduğunu xatırladıb: "Biz həm Ermənistan, həm də Azərbaycan tərəfinin qarşılıqlı razılığı olmayan bütün təklifləri kənarda saxlamağı və artıq razılaşdırılmış məqamları imzalamaq üçün qəbul etməyi təklif etdik. İctimai reaksiyalara (o cümlədən təmaslar zamanı) əsasən görünür ki, bu təklif Azərbaycan tərəfi tərəfindən böyük həvəslə qarşılanmayıb. Hazırda başa düşürük ki, üzərində işləməyə davam edəcəyimiz bir-iki formulasiya var. Bu da normal danışıqlar prosesidir. Yaxın vaxtlarda bu formulalardan biri-ikisi üzrə razılığa gələcəyimizə ehtiyatlı nikbinliklə yanaşıram, bundan sonra müqavilə imzalanmağa hazır olacaq".
Sülh prosesinin ləngiməsi yalnız Azərbaycan və Ermənistan üçün deyil, bütövlükdə Cənubi Qafqaz regionu üçün mənfi nəticələr doğura bilər. Uzunmüddətli sülh perspektivləri olmadan davam edən hər bir gün, iki ölkə arasında gərginliyin artmasına səbəb ola bilər. Son illərdə dəfələrlə şahidi olduğumuz kimi, hər hansı bir sərhəd toqquşması və ya təhlükəsizlik insidenti bölgədəki qeyri-sabitlik riskini daha da yüksəldir. Bu baxımdan, sülh müqaviləsinin müzakirə müddətinin uzadılması yolverilməzdir. Əgər Ermənistan səmimi şəkildə regionda sabitliyin təmin olunmasını istəyirsə, sülh prosesini gecikdirmədən başa çatdırmalı və regionda davamlı sülhün bərqərar olması üçün konkret addımlar atmalıdır.
Ermənistanın sülhə doğru addım atması üçün Konstitusiyasında mühüm dəyişikliklər etməsi vacibdir. Bu dəyişikliklər ilk növbədə Ermənistanın suveren ərazisini Azərbaycan ərazisi kimi tanımasını və Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə hörmət etməsini təmin etməlidir. Beynəlxalq hüquqa və xüsusilə də BMT Nizamnaməsinə görə, bütün dövlətlər ərazi bütövlüyü və suverenliyə hörmət göstərməlidir. Azərbaycan öz suverenliyini və ərazi bütövlüyünü bərpa etmək üçün qanuni hüququndan istifadə etmişdir və Ermənistan Konstitusiyasında bu reallığı qəbul etməlidir.
Ermənistanın Konstitusiyasında dəyişikliklərin edilməsinin digər bir səbəbi beynəlxalq hüququn tələblərinə uyğunlaşmaqdır. Ermənistanın mövcud Konstitusiyası "Qarabağı Ermənistanın bir hissəsi kimi" tanıyır ki, bu da beynəlxalq hüquqa ziddir. Əgər Ermənistan sülh müqaviləsini qəbul etmək istəyirsə, öz qanunvericiliyində dəyişiklik etməli və Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanımalıdır. BMT Təhlükəsizlik Şurasının 1993-cü ildə qəbul etdiyi 822, 853, 874 və 884 saylı qətnamələrdə də Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə dəstək ifadə edilmiş və Ermənistan qoşunlarının Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərindən çıxarılması tələb edilmişdir.
Ermənistan sülh prosesini uzatmaqla beynəlxalq hüququn tələblərini də pozmuş olur. Beynəlxalq hüquq, o cümlədən BMT Nizamnaməsi və Helsinki Yekun Aktı ölkələrin ərazi bütövlüyünün və suverenliyinin qorunmasını əsas prinsip kimi qəbul edir. Helsinki Yekun Aktında açıq şəkildə qeyd edilir ki, dövlətlər bir-birinin sərhədlərinə hörmət etməli və hər hansı güc tətbiq etmədən mübahisələri sülh yolu ilə həll etməlidir. Ermənistan bu beynəlxalq prinsiplərə riayət etməli və Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanımalıdır. Belə bir tanınma, həm sülh prosesinin sürətlənməsinə, həm də iki ölkə arasında etimadın bərqərar olmasına gətirib çıxara bilər.
Ermənistan və Azərbaycan arasında sülhün əldə edilməsi üçün beynəlxalq hüquq çərçivəsində hər iki tərəfin öhdəlikləri var. Minsk Qrupu çərçivəsində aparılan müzakirələr, eləcə də ATƏT prinsiplərinə uyğun olaraq tərəflər qarşılıqlı surətdə ərazi bütövlüyünə hörmət etməli və mübahisələri sülh yolu ilə həll etməlidir. Ermənistanın Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıması və Konstitusiyasında müvafiq dəyişikliklər etməsi, bu öhdəliklərin yerinə yetirilməsinə xidmət edir. BMT Baş Assambleyasının 2625 saylı qətnaməsi də göstərir ki, dövlətlər bir-birinin ərazi bütövlüyünə hörmət etməli və beynəlxalq sülhü qorumaq üçün qarşılıqlı əməkdaşlıq etməlidir.
Ermənistan sülh prosesini uzatmaqla yalnız özünün deyil, həm də Azərbaycanın maraqlarına zərər vurur. Azərbaycan regionda davamlı sülh və təhlükəsizliyin təmin olunmasını istəyir və bu məqsədlə dəfələrlə Ermənistanla konstruktiv dialoqa hazır olduğunu bildirib. Ermənistanın isə sülh prosesini uzatmaqla vaxt qazanmağa çalışması regionda gərginliyin davam etməsinə səbəb olur. Azərbaycanın mövqeyi beynəlxalq hüquqa və regionda sülh və sabitliyin təmin olunması məqsədinə əsaslanır və Ermənistanın bu prosesi uzatması bu məqsədlərə qarşıdır.
Ermənistanın sülh prosesini sürətləndirmək üçün Konstitusiyasında dəyişikliklər etməsi və Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıması zəruridir. Beynəlxalq hüququn əsas prinsipləri dövlətlərin suverenliyinə hörmət etməyi və mübahisələrin sülh yolu ilə həll olunmasını tələb edir. Ermənistanın bu dəyişiklikləri etməsi, həmçinin regionda davamlı sülhün təmin olunması üçün vacib addımdır. Bu addım yalnız iki ölkə arasında münasibətlərin yaxşılaşmasına deyil, həm də regionda davamlı inkişaf və tərəqqinin təmin olunmasına şərait yaradacaqdır.
Ermənistan və Azərbaycan arasında sülh müqaviləsinin müzakirələrinin daha da uzadılması yolverilməzdir. Ermənistan beynəlxalq hüququn tələblərinə əməl etməli, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanımalı və sülhə doğru addım atmalıdır. Ermənistanın Konstitusiyasında bu istiqamətdə dəyişikliklər etməsi regionda sülhün təmin olunması üçün əsas şərtlərdən biridir. Ermənistan hökuməti səmimi şəkildə sülh istəyirsə, bu məsələlərdə irəliləyiş əldə etmək və beynəlxalq hüquqa hörmət göstərmək yolunda konkret addımlar atmalıdır.
Ermənistan hökumətinin sülh danışıqlarına münasibətində ikili yanaşma müşahidə olunur. Beynəlxalq aləmdə, xüsusən də Qərb ölkələrinə sülhə yönəlmiş görünüş verərək diplomatik dəstək qazanmaya çalışır, lakin praktiki addımlarda bu sülhə real dəstək göstərmir. Məsələn, Ermənistan tərəfi Azərbaycanla əldə olunmuş razılaşmalara dəfələrlə sadiq olmadığını sübut etmişdir. Xüsusilə, Azərbaycan ordusunun öz ərazisində suverenliyini bərpa etdiyi 44 günlük Vətən Müharibəsindən sonra imzalanmış üçtərəfli Bəyannaməyə baxmayaraq, Ermənistanın revanşist siyasət yürüdərək təxribatlar törətməsi bu vəziyyətin bariz nümunəsidir. Rəsmi rəqəmlərə əsasən, son iki ildə Azərbaycan-Ermənistan sərhədlərində Ermənistan tərəfindən 1000-dən çox atəşkəs pozuntusu qeydə alınıb.
Ermənistanın bu cür təxribatları yalnız prosesin uzanmasına səbəb olmur, eyni zamanda iki xalq arasında etimadın bərpa olunmasına da əngəl yaradır. Belə yanaşmalar sülh prosesi üçün zərərli olan mənfi bir dinamikaya gətirib çıxarır və sülh prosesinin şərtlərini qarışıq vəziyyətə salır.
Son illərdə Ermənistanın xarici siyasətində Qərbin təsirinin artması göz qabağındadır. Bu vəziyyət, ABŞ və Avropa İttifaqının Ermənistanla yaxınlaşmaq üçün müxtəlif iqtisadi və siyasi vasitələrdən istifadə etməsi ilə daha da gücləndirilir. Qərbin Ermənistanla sıx əməkdaşlığı, xüsusən də ABŞ və Avropa İttifaqı tərəfindən verilən yardım proqramları ilə dəstəklənir. 2023-cü ildə ABŞ hökuməti Ermənistana 100 milyon dollara yaxın birbaşa yardım göstərmişdir ki, bu da Ermənistanın xarici siyasətində Qərbə sadiqliyini artırmaq məqsədi güdür.
Eyni zamanda, Avropa İttifaqı Cənubi Qafqazda, xüsusən də Ermənistan-Azərbaycan sərhədində sülh missiyası adı altında öz müşahidəçilərini yerləşdirməklə, Ermənistanın sülh prosesində daha sərbəst addımlar atmasına maneə törətmişdir. Avropa İttifaqının müşahidə missiyasının mübahisəli fəaliyyəti, Ermənistanın Qərb təsiri altında suveren qərarlar qəbul edə bilmədiyinin göstəricisidir.
Ermənistanın danışıqlar prosesində ziddiyyətli davranışları əslində Qərbin regionda qeyri-sabitlik yaratmaq strategiyasının bir hissəsi kimi qiymətləndirilə bilər. Bu strategiya Cənubi Qafqazda geosiyasi üstünlüyü təmin etmək və Rusiya ilə Türkiyənin təsirini azaltmaq məqsədi daşıyır. ABŞ-ın Ermənistanı təzyiq vasitəsi kimi istifadə etməsi ilə Ermənistan hökuməti sülh prosesini gecikdirmək və ya ümumiyyətlə, onu nəticəsiz hala gətirmək üçün əlverişli imkan əldə edir.
Misal üçün, 2022-ci ildə Ermənistan baş naziri Nikol Paşinyanın sülhə hazırlıqla bağlı verdiyi bəyanatların ardından Ermənistan ordusunun təlimlər keçirməsi və sərhəddə hərbi mövqeləri gücləndirməsi, Ermənistanın əsl niyyətini gizlətməyə çalışdığını göstərir. Bu cür addımlar sülhə dair öhdəliklərin sarsılmasına, danışıqların isə çətinləşməsinə gətirib çıxarır.
Ermənistanın Azərbaycanla sülh prosesindəki mövqeyini dəyərləndirdikdə, aşağıdakı rəqəmlər və faktlar Ermənistanın prosesi uzatma niyyətini daha aydın göstərir:
Təxribatlar: 2023-cü il ərzində Ermənistanın sərhəd pozuntularının sayı 500-ü keçmişdir, bu da sülhün əldə edilməsini çətinləşdirən əsas amillərdən biridir.
Maliyyə dəstəyi: Ermənistanın iqtisadi asılılığı Qərbdən təmin edilir; məsələn, Avropa İttifaqı 2021-2027-ci illər ərzində Ermənistan üçün 2.6 milyard avro yardım proqramı elan edib ki, bu da Ermənistan hökumətinin xarici siyasətində Qərb təsirini artırır.
Siyasi bəyanatlar və xarici siyasət: Ermənistan hökumətinin sülhə yönəlmiş bəyanatlarla həmrəy olmaması da Qərbin təsiri altında danışıqlarda ikili siyasət yürüdülməsini göstərir.
... Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh müqaviləsinin imzalanması üçün Ermənistanın xarici təsirlərdən asılı olan siyasətini dəyişməsi, danışıqların manipulyasiya vasitəsi kimi istifadə olunmasından çəkinməsi vacibdir. Ermənistanın mövqeyi dəyişməzsə və Qərbin təlimatlarına uyğun siyasət yürütməkdə davam edərsə, sülh prosesinin uzanacağı və hər iki xalqın sülh arzusunun gerçəkləşməyəcəyi qaçınılmazdır.
Azərbaycan tərəfinin sülhə olan möhkəm sadiqliyinə baxmayaraq, Ermənistanın ikili siyasəti və Qərbin təsiri altında qətiyyətsiz davranışları Cənubi Qafqazda uzunmüddətli sabitliyin təmin olunmasına maneə törədir. Bu vəziyyətin dəyişməsi üçün Ermənistan tərəfi regional və beynəlxalq maraqları səmərəli şəkildə nəzərə almalı, xüsusən də Qərbin təzyiqindən azad olmalı və sülhün real təminatına tərəfdaş olmalıdır.
Elçin Alıoğlu
TREND