Günün 24 saatının ən yaxşı halda 8 saatı işdə keçir. Yerdə qalır 16 saat, onun da 8-i yatmağa ayrılmalıdır. Qalan 8 saata isə həm şəxsi inkişafı, həm idmanı, həm əyləncəni, həm gəzməyi, həm də digər işlərini sığdırmalısan. Bütün bunlara da vaxt çatdırmayanda az yatmaq lazım olur. Yuxu saatından da kəsmək bütün xəstəliklərə dəvətnamə kimi şeydir.
Əvvəllər yerdə qalan 8 saatın hamısı bizə aid olsa da, müasir dövrdə özümüzə ayırmağa cəmi 5 saatımız çatır. Çünki, şəhərdən kənarda yaşayan birinin işdən evə gəlib qayıtmasına gün ərzində tıxaclara görə təxmini 3 saat vaxt gedir. Görünür, illər əvvəl avtomobillərin çox olmadığı, insanların seyrək yaşadığı şəraitə hesablanmış iş rejimində dəyişiklik etmək zərurəti yaranır.
9-6 iş rejimi necə yaranıb?
9-dan 6-ya qədər olan iş rejimi, sənaye inqilabından sonra işçi hüquqlarının yaxşılaşdırılması istiqamətində atılmış addımların nəticəsi kimi ortaya çıxıb. 18-19-cu əsrlərdə, xüsusilə fabrik və zavodlarda, iş saatları çox uzun idi və işçilər gündə 12-16 saat işləyirdilər. Bununla əlaqədar olaraq, işçi sinifləri arasında etirazlar və tələblər artıb. İşçilərin daha qısa iş günləri, daha yaxşı iş şəraiti və daha çox istirahət vaxtı tələb etməsi nəticəsində iş saatlarının tənzimlənməsi zəruri hala gəlib.
Amerikalı sənayeçi Henry Ford 1926-cı ildə öz fabriklərində həftəlik 40 saatlıq iş rejimini tətbiq etməklə (həftənin 5 günü, gündə 8 saat) bu dəyişiklikləri irəli sürdü. Bu dəyişikliklər həm işçilərin məhsuldarlığını artırdı, həm də istirahət və şəxsi vaxt balansını yaxşılaşdırdı. ABŞ-da qəbul edilən bu iş rejimi zamanla digər ölkələrə də yayıldı və bugünkü standart iş saatı olaraq geniş şəkildə tətbiq olunmağa başladı.
2024-cü ildə 9-6 iş rejimi nə dərəcədə effektlidir?
1926-cı ildə Henry Ford tərəfindən tətbiq olunan 9-dan 6-ya qədər iş rejimi öz dövrü üçün inqilabi bir addım idi, çünki işçilərin iş və şəxsi həyat balansını yaxşılaşdıraraq məhsuldarlığı artırmaq məqsədi daşıyırdı. Ancaq müasir dövrdə texnologiya, iqtisadiyyat və iş dünyasındakı dəyişikliklər bu iş rejiminin yenidən nəzərdən keçirilməsini aktuallaşdırır. Onun bugünkü tətbiqini dəyərləndirmək üçün bir neçə əsas amil nəzərə alınmalıdır:
Texnoloji irəliləyişlər və iş yerləri: Texnologiyanın inkişafı bir çox işləri ofisdən kənarda yerinə yetirməyə imkan verir. Xüsusilə pandemiyadan sonra distant iş rejimi daha geniş yayılıb. Bu şəraitdə ənənəvi 9-dan 6-ya qədər olan iş saatları məhdudlaşmış görünür və daha çevik iş saatlarına ehtiyac yaranır.
Məhsuldarlıq və effektivlik: Tədqiqatlar göstərir ki, məhsuldarlıq hər zaman iş saatlarının uzunluğuna bağlı olmur. 8 saatlıq iş rejimi, müəyyən hallarda işçilərin zehni və fiziki yorğunluğuna səbəb ola bilər və iş keyfiyyətini azalda bilər. Daha qısa iş günləri və həftələri, məsələn, 4 günlük iş həftəsi və ya 6 saatlıq iş günləri bəzi şirkətlərdə məhsuldarlığı və işçi məmnuniyyətini artırıb.
İşçi gözləntiləri və balans: Bu gün insanlar iş və şəxsi həyat arasında daha yaxşı balans istəyirlər. Daha çevik iş qrafiki, o cümlədən yarımştat iş, "flextime" (elastik iş saatları) və ya layihə əsaslı iş rejimləri bu gözləntiləri qarşılaya bilər.
İş sektorunun dəyişməsi: 1926-cı ildən fərqli olaraq, bu gün xidmət sektoru və bilik əsaslı iş yerləri (IT, dizayn, elmi tədqiqatlar və s.) daha çox yayılıb. Bu sahələrdə kreativlik və dərin düşüncə tələb olunur, bu da bəzən 9-dan 6-ya qədər olan rejimlə uyğunlaşmır.
Sağlamlıq və rifah: Uzun iş saatları zehni və fiziki sağlamlığa mənfi təsir edə bilər. Daha qısa iş günləri, işçilərin daha sağlam həyat tərzi sürməsinə və ümumi rifahlarını artırmasına imkan yarada bilər.
Nəticədə, 9-dan 6-ya qədər olan iş rejimi tarixi bir uğur olaraq görülə bilər, amma müasir dövrdə texnologiya və işçi gözləntiləri bu modelin yenidən nəzərdən keçirilməsini tələb edir. Çeviklik və fərdi ehtiyaclara uyğunlaşan yeni iş rejimləri daha məntiqli ola bilər.
Yeni iş saatları tətbiq edən ölkələr
Hazırda bir sıra ölkələr iş saatlarının azaldılması və ya daha yeni iş rejimləri tətbiq etmək istiqamətində addımlar atırlar.
Bunlar əsasən işçi məmnuniyyətini artırmaq, məhsuldarlığı yüksəltmək və iş və şəxsi həyat balansını yaxşılaşdırmaq məqsədi daşıyır. Bəzi ölkələr qısa iş günləri və həftələri üzrə pilot layihələr həyata keçiriblər və ya qısaldılmış iş saatlarını rəsmi siyasət kimi tətbiq ediblər:
İslandiya
2015-2019-cu illərdə İslandiyada 4 günlük iş həftəsini test edən geniş miqyaslı pilot layihələr keçirilib. İşçilər 8 saatlıq iş günlərini saxlayaraq həftəlik iş saatlarını 40-dan 35 və ya 36 saata endirdilər. Layihə böyük uğur qazandı, məhsuldarlıq azalmayıb, əksinə bəzi sektorlarda artıb. Bu təcrübənin nəticəsi olaraq, ölkədə işçilərin əksəriyyəti qısaldılmış iş saatları ilə işləmək imkanı əldə edib.
İspaniya
İspaniya 2021-ci ildə 4 günlük iş həftəsini sınaqdan keçirmək üçün dövlət dəstəyi ilə pilot proqram başladıb. Bu proqram daha çox məhsuldarlıq yaratmaq və işçilərin rifahını yaxşılaşdırmaq məqsədi daşıyırdı.
Yaponiya
Yaponiya uzun iş saatları ilə tanınır, lakin son illərdə hökumət işçilərin rifahını artırmaq üçün iş saatlarının azaldılması təşəbbüslərini dəstəkləyir. 2019-cu ildə Microsoft Yaponiya, işçilərin 4 günlük iş həftəsi ilə daha məhsuldar olduğunu göstərən pilot layihə həyata keçirib. Nəticədə məhsuldarlıq 40% artıb. Bu nəticələr daha geniş müzakirələrə səbəb olub.
Yeni Zelandiya
Yeni Zelandiya 4 günlük iş həftəsi təcrübəsində qabaqcıl ölkələrdən biridir. "Perpetual Guardian" adlı şirkət 2018-ci ildə işçilərə həftədə 4 gün işləməyi təklif edib və məhsuldarlığın artdığı müşahidə olunub . Bu təcrübə çoxsaylı digər Yeni Zelandiya şirkətlərini də həvəsləndirib.
Belçika
Belçika hökuməti 2022-ci ildə işçilərə həftəlik iş saatlarını azaltmadan 4 günlük iş həftəsini seçmək imkanı verib. Bu təşəbbüs, işçilərin daha çevik iş şəraiti yaratmasına və iş və şəxsi həyat balansını yaxşılaşdırmasına imkan yaradır.
İsveç
İsveçdə bəzi şəhər və şirkətlər 6 saatlıq iş gününü sınaqdan keçirdilər. 6 saatlıq iş günü ilə məhsuldarlığın artdığı və işçilərin daha məmnun olduğu aşkarlanıb. Lakin bəzi sahələrdə bu təcrübənin xərcləri də qiymətləndirilir və müzakirələr davam edir.
Finlandiya
Finlandiyada qısaldılmış iş vaxtları mövzusunda geniş müzakirələr aparılır. Ölkə baş naziri Sanna Marin, daha qısa iş həftələri ilə daha çox rifah təmin etmək məqsədini dəstəkləyən çıxışlar edib.
Müasir dövrün tələbləri, texnologiyanın inkişafı, yeni peşələrin yaranması, süni intellektdən istifadənin genişlənməsi, avtomobillərin artması, insanların iri şəhərlərə toplaşması 1926-cı ildən tətbiq olunan iş rejiminin dəyişməsi zərurəti yaradır. Yuxarıda sadalanan ölkələrdə qısa iş saatları və fərqli iş qrafikləri üzrə aparılan təcrübələr, işçilərin həm məhsuldarlığını, həm də həyat keyfiyyətini artırdığını sübut edir. Dünyada bəzi ölkələr və şirkətlər iş saatlarının azaldılması ilə bağlı müsbət təcrübələrə sahibdir. Bu beynəlxalq təcrübələr Azərbaycanda da müəyyən işəgötürənlər və sosial tərəfdaşlar tərəfindən diqqətə alınsa da, hələlik bu istiqamətdə geniş yayılmış addımlar atılmayıb.
Bəxtiyar Umarlı
Milli.Az