Dünyada Afrikadan köç edənlər məskunlaşıb - Karl Zimmer

Karl Zimmerin "Dünyada Afrikadan köç edənlər məskunlaşıb" "Nyu York Times" qəzetində çap olunmuş məqaləsi Müasir insan təxminən 200.000 il əvvəl Afrikada təkamülləşmişdir. Bəs bu insan növü yer kürəsinin digər sahələrinə necə yayılıb? Bu mühüm sual insan təkamülünü araşdıran tədqiqatçıların onilliklər ərzində mübahisəsinə səbəb olmuşdur. 2016-c ildə Nature jurnalında dərc olunan qeyri-adi genetik analizlər silsilə məqalələrinin  21 sentyabr nəşrində alimlər bu sualın cavabını tapdıqlarına inanırlar. Jurnalda yayımlanmış məqaləyə əsasən, üç müxtəlif genetiklər qrupunun Yer kürəsinin müxtəlif mədəniyyətlərindən topladığı DNT araşdırması belə nəticəyə gəlmişdir ki, bu gün yaşayan bütün qeyri-afrikalıların əcdadı təxminən 50.000-80.000 əvvəl Afrikada yaşamış əhalidir. Vaşinqton Universitetindən bu yeni işə şərh yazmış Coşua M. Akiy deyir:

Məncə, hər üç tədqiqat əsasən eyni fikri bildirir. Biz bilirik ki, Afrikadan dəfələrlə kütləvi köçmələr olmuşdur, lakin biz orada yaşamış vahid əhaliyə qədər geri  qayıdıb əcdadlarımızı izləyə bilərik.

Milli.Az yasilelm.com-a istinadən bildirir ki, hər üç heyət 787 şəxsin genlərinin ardıcıllığını yüksək dəqiqliklə müəyyən edərək surətini çəkmişlər.  Genlər yüzlərlə müxtəlif ərazilərin  yerli sakinlərindən götürülmüşdür: basklar, afrika piqmeləri, mayyalılar, bədəvilər, şerplər və kri hinduları bunlardan sadəcə bəzilərinin adıdır. Bir çox genetik hesab edir ki, insan tarixini öyrənmək üçün yerli əhalinin DNT-i önəmlidir. İndiyə kimi alimlər Avropa və Çin kimi ilkin məskunlaşma mərkəzindən kənarda olan çox az insanın genlərinin ardıcıllığını tamamilə  müəyyən etmişlər.

Ekspertin fikrinə görə yeni faktlar artıq insan DNT-i haqqındakı elmi anlayışları dəyişdirir, bizim genofond xəritəmizə müxtəliflik əlavə edir. Üç tədqiqatçı heyətinin hər biri bizim mənşəyimiz haqqında müxtəlif sualların cavabını axtarır, məsələn: insanlar necə Afrika ərazisində yayıldı və necə oldu ki, başqaları Avstraliyada məskunlaşdı? Ancaq hər üçünün məqsədi insanların Afrikadan digər ərazilərə necə yayılması barədə ziddiyyətli mübahisəni həll etməkdir. 1980-ci illərdə paleoantropoloqlar və genetiklər qrupu müasir insanın təxminən 50.000 il əvvəl yalnız Afrikada peyda olması haqqında fərziyyəni müdafiə etməyə başladı. Arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan skelet və alətlər  aydın göstərirdi ki, müasir insan məhz  həmin vaxtdan sonra Avropa, Asiya və Avstraliyaya köçmüşdür.

DNT hissələrinin ilkin tədqiqatı da bu fikri təsdiqləyirdi. Genetiklər müəyyən etdi ki, bütün qeyri-afrikalılar bir-birinə yaxından bağlıdır və onlar hamısı Afrika ağacının budaqlarıdır. Həmçinin bəzi ipucları göstərir ki, bir çox müasir insan çox güman ki, erkən miqrasiya dalğası zamanı 50.000 il əvvəl Afrikadan köç etmişlər. Məsələn: İsraildə tədqiqatçılar 120.000-90.000 yaşı olan müasir insan skeletləri tapmışlar. Səudiyyə Ərəbistanı və Hindistandan 100.000 illik tarixi olan təkmilləşmiş alətlər tapılmışdır. Keçən il oktyabrda Çin alimləri Homo Sapiensə xas ən azı 80.000, ola bilsin ki, 120.000 il yaşı olan diş tapması haqqında məlumat vermişdir. 2011-ci ildə Kopenhagen Universitetinin tanınmış genetiki Eskey Villerslev və onun əməkdaşları ilk dəfə aborigen avstraliyalıların gen ardıcıllığını müəyyən edərək müasir insanın Afrikadan yayılmasına dair bəzi çaşdırıcı ipucları ilə qarşılaşdılar.

İsraildə tapılmış, təxminən 90000 yaşlı kəllə sümüyünün surəti

Dr. Villerslev və əməkdaşları muzeydə saxlanılan qədim tükün genlərini bərpa etdilər. DNT-də avropa və asiyalılara xas olmayan xüsusi variantlar mövcud idi. Bu da Avstraliyaya ilk gələn insanların mənşəyi və nə vaxt gəlməsi haqqında çətin bir sual ortaya qoyurdu. Mübahisəni həll etmək üçün Dr. Villerslev hazırda yaşayan aborigenlərlə əlaqə saxlayaraq onların yeni genetik tədqiqatda iştirak edib-edə bilməyəcəklərini öyrənmək qərarına gəldi. O, Avstraliyada Griffith Universitetinin genetiki, artıq aborigen icması ilə bu cür tədqiqatda iştirak etməsi üçün görüşmüş Devid V. Lambertə qoşuldu. Oksford Universitetinin alimləri ilə əməkdaşlıq edən tədqiqatçılar həmçinin Papua Yeni Qvineyanın əhalisindən DNT nümunəsi aldılar. Heyət bir yerdə cəmi 83 gen aborigen avstraliyalılardan və 25 gen Papua Yeni Qvineyalılardan nümunəsi almağa nail oldular. Bununla Dr. Villerslevin 2011-ci ildəki tədqiqatından daha yüksək dəqiqliyə nail oldular. Bu vaxt Mail Metspaulu Estoniya Biomərkəzinin  başqa gentoplayıcı layihə həyata keçirən 98 alimdən ibarət heyətinə başılıq edirdi.

Onlar  148 populyasiyanı təcrübəyə cəlb etmişdilər, daha çox Avropa və Asiya, bir qədər də  Afrika və Avstraliyadan gen toplamışdılar. Onlar həmçinin 433 genin yüksək dəqiqliklə ardıcıllığını müəyyən etmişdilər. Harvard Tibb məktəbinin genetiki Devid Ray və əməkdaşları 6 qitədən olan sakinlərin genlərinin 3-cü verilənlər bazasını yaratdı. Simons təşkilatı və Milli Elmlər təşkilatının maliyyələşdirdiyi  The Simons Genome Diversity Project ( Simons Genlərin Dəyişikliyi Layihəsi) 142 əhalidən toplanmış 300  yüksək keyfiyyətli genləri ehtiva edir. Onların nümunələrini ayrı-ayrılıqda müayinə edərək hər üç qrup eyni nəticəyə gəldi: bütün qeyri-afrikalılar Afrikadan gələnlərin törəmələridir. Tədqiqatlara əsasən bu miqrasiyanın təqribən 80.000-50.000 illər əvvəl baş verdiyi təxmin edilir. Dr. Vilerslev və Dr. Rayın başçılığı ilə aparılan əvvəlki tədqiqatda Avstraliya və Papua Yeni Qvineyaya erkən miqrasiyanın olması barədə heç bir  genetik dəlil tapılmamışdı. Onların da əcdadlarının böyük əksəriyyəti - əgər hamısı deyilsə - eynilə avropalı və asiyayalar kimi Afrikadan miqrasiya etmiş insanlardır. Ancaq bu məsələdə Dr. Metspalu və əməkdaşları fərqli nəticəyə gəldilər.

Onlar müəyyən etdilər  ki , Papua Yeni Qvineyada  hər insanın  DNT-nin 98% -i Afrikadan  vahid miqrasiya nəticəsində köç etmiş əhali ilə üst-üstdə düşür. Yerdə qalan iki faiz görünür, daha qədim idi. Dr. Metspalu qərar gəldi ki, Papua Yeni Qvineyalıların bütün əhalisi 140.000 il əvvəl qitəni tərk etmiş və sonradan yox olmuş afrikalılarla eyni DNT-ni daşıyır. Kembric Universitetində və Estoniya Biomərkəzində Dr. Metspalu ilə birgə işləyən Luca Pagini deyir:

Əgər onlar mövcud olsa idi, bu insan düşərgələri on min illər ərzində yaşaya bilərdi.   

Ancaq sonuncu dalğa Afrikanı tərk edəndə birinci dalğanın törəmələri yoxa çıxdı. "Onlar yəqin ki, kiçik qruplarda yaşaya biləcək qədər texnoloji inkişafa nail olmamışdılar." - deyə Dr. Pagani bildirdi.  "Ola bilsin ki, sonrakı daha böyük dalğa üçün onları silmək asan oldu."  Yeni tədqiqat göstərdi ki, insan ağacının parçalanması ekspertlərin güman etdiyindən də erkən başlayıb. Dr. Ray və əməkdaşları öz qeydlərini bir-birindən genetik ayrılmış   insan qruplarının qədim faktları üzərində tədqiq etdilər. Onlar müəyyən etdilər ki, hazırda cənubi Afrikada yaşayan ovçu-toplayıcı xoysanların əcdadları təxminən 200.000 min əvvəl orada yaşayan insanlardan ayrılmağa başladılar və 100.000 il əvvələ qədər tamamilə təcrid olundular. Bu tapıntılar ona işarədir ki,  bizim əcdadlarımız 200.000 il əvvəl bu gün malik olduğumuz bir çox davranışları, məsələn dilimizi təkmilləşdirmişlər.

Bəs niyə insanlar Afrikanı tərk edirdilər? Alimlər bu sirrə də bəzi ipucları tapmışlar. NATURE jurnalının 4-cü məqaləsində tədqiqatçılar yer kürəsinin hazırkı iqlim və ekoloji tarixinin kompyuter modelini təsvir etmişlər. Bu göstərir ki, leysan izlərinin periodik dəyişməsi Afrika ilə Avrasiya arasında dəhliz açmışdı ki, bunu da insan qida axtarışı üçün istifadə edə bilər.

Milli.Az