Ölkə

İlahiyyatçı: "İnsanlar cəhənnəmdən cənnətə düşə bilər"

21 İyul 2017 18:09
4 Şərh     Baxış: 2 588
VTB-də MİNİMAL FAİZ DƏRƏCƏSİ İLƏ NAĞD KREDİT 10.49%-dən

"Spirtli içkilərin dünyada haram edilməsi hökmü ardıcıllıqla gəlib"

Milli.Az modern.az-a istinadən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Şərqşünaslıq İnstitutunun aparıcı elmi işçsi, ilahiyyatçı, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru Elvüsal Məmmədovun müsahibəni təqdim edir:

- Gəlin ilk sualı belə qoyaq: din nədir? Bir az kompleks yanaşaq, sırf mənəviyyatı tənzimləyən məsələ kimi xarakterizə etməyək.

Din həyat tərzidir. Həyat isə özündə müxtəlif sahələri birləşdirir. Madam ki dinin funksiyası həyat tərzi olmaqdır, deməli, həyatın müxtəlif sahələrini də tənzimləməlidir. Biz dinin əsas mənbələri sayılan Qurana, Peyğəmbərin həyat təcrübəsinə - Sünnəyə nəzər saldıqda görürük ki, istər ayələr, istərsə də hədislər dünyaya kompleks yanaşır, insanın təkcə mənəviyyat aləminə müraciət etmir. Biz Qurani-Kərimdə sosial münasibətləri, siyasi münasibətləri tənzimləyən çoxsaylı göstərişlərin şahidi oluruq. Bununla yanaşı, Quran insan zəkasının təsis etdiyi pozitivist qanunlardan fərqli olaraq dünya ilə axirəti birləşdirir. Yəni dinin fəlsəfəsi, qarşıya qoyduğu məqsəd daha genişdir. O həm dünyanı, həm də axirəti ehtiva edir. Bu baxımdan islamın həyata baxışı daha geniş diapazondadır. Çünki biz təkdünyalı deyil, ikidünyalı həyata iman gətirmişik: dünya və axirətə. Axirət də bir dünyadır, bir aləmdir. Bir sözlə, islam ibadət ayinlərinin cəmləşdiyi, qəlb və vicdan məsələsi olmaqdan daha çox həyat tərzi, sosial, deməli, canlı qurumdur. Bu səbəbdən insan islamda təkcə ruha sahib varlıq olaraq nəzərdən keçirilmir. O insana kompleks yanaşır. İnsanın zəkası, ruhu, psixikası, bədəni var. Odur ki, islam təkcə mənəviyyatın qidalandırılmasına çağırış etmir. Zəkanın da qidalandırılmasına çağırır ki, bu işi elm, təhsil, bilik icra edir. Bədənin qidalanmasına, bioloji instinktlərin təmininə çağırır. Psixoloji vəziyyətin stabil saxlanmasına çağırır ki, insanlar gözəllikdən, təbiətdən, incəsənətdən, halal nemətlərdən - gözəlliklərdən zövq alsınlar. Nəhayət, islamda ruhun qidalandırılmasına çağırış edilir ki, bunun da yolu ibadətdən keçir. Xülasə, islam həyatın ibadət və sosial tərəflərini, dünya və axirəti, zəka və ruhu birləşdirən dindir.

- Quran ilahidən gəlib, ya gəlməyib - bu bəhsə girməyək. Amma gəlin etiraf edək ki, Quranda 7-ci əsrin təfəkkürü də var. Belə olduğu təqdirdə, biz necə deyə bilərik ki, bütün ayələr müasirliklə səsləşir?

- Müasirlik özü mübahisəli anlayışdır. Çünki bu anlayışı insan zəkası təqdim edir. İnsan nədir? Onun dünyaya baxışını nə formalaşdırır? Onun individuallığı və yaşadığı mühitin onda formalaşdırdığı nöqteyi-nəzərlər. Hər insanın dünyaya baxışı fərqlidir. Nədənsə, indiki dövrdə müasirlik dedikdə Qərb zehniyyətinin təqdim etdiyi nöqteyi-nəzər başa düşülür. Nəyə görə müasirliyə tərif verildikdə Şərq insanının fikirləri əsas götürülmür? Və ya, an azından, onun da rəyini öyrənmək mümkün deyilmi? Nə səbəbdən müasirlik anlayışının konturlarını cızarkən dinlərin buna münasibəti öyrənilmir? Müasirlik və modernizm dedikdə niyə ancaq Qərbdə istifadə edilən anlayışları qəbul etməliyik? Ancaq maddi-texnoloji göstəriciləri olan bir anlayış nisbi və naqisdir.

Bu baxımdan müasirlik deyilən şey qərbliləşdirmənin təzahür formalarından biridir. Qərb özünün mədəniyyət hesab etdiyini ümumbəşəri mədəniyyət kimi təqdim edir. Özünün qəbul etdiyi meyarlara əsasən elmə tərif verir. Qərb etikası və rəsmiyyəti hər kəsin qəbul etməli olduğu əxlaq normaları kimi təqdim olunur. Halbuki bu əxlaq mənəvi-aksioloji sarıdan kasaddır. Belə əxlaq ümumbəşəri əxlaq rolunu oynaya bilməz. 

Qərb insanının həyata baxış tərzi onlara xas, amma eyni zamanda, bütün bəşəriyyətə normativlər olaraq təqdim edilən məfhumların yaranmasına səbəb olub. Bu məfhumlarda, təəssüf ki, dünyanın ümumi mənzərəsi, insan oğlunun bütöv təbiəti nəzərə alınmayıb. Bu anlayışlar Qərbin ideoloji laboratoriyalarında işlənib hazırlandıqdan sonra bizə təqdim edilir. Buna görə də müsəlman dünyasında müasirliyə münasibət birmənalı deyil. Əksər hallarda müasirlik deyilən şey elm və texnologiya məsələlərində qəbul edildiyi halda, əxlaq, mənəviyyat, sosial məsələlərdə qəbul edilmir. Çünki hər xalqın öz dünyagörüşü, adət-ənənəsi, sosial çərçivələri var. Qərbdə sosial çərçivələr daha çox nihilistdir. Onlar heç bir məhdudiyyət tanınmadan fərdin hüququ çərçivəsində tənzimlənir.

Şərqdə isə daha çox cəmiyyət, başqa insanlar nəzərə alınır. Fərdi və ictimai əxlaq dəyərləri, ictimai qınaq sosial müstəvidə əxlaqi münasibətləri tənzimləyən vasitələr hesab olunur. İslam bu nöqteyi-nəzərdən fərdə öz evində istədiyi kimi yaşamağı tövsiyə edir. Amma cəmiyyət arasına çıxdığımızda vəziyyət dəyişir: cəmiyyət üçün qoyulmuş qaydalara əməl etməliyik.

Bəli, mümkündür ki, müasir sosial və əxlaqi paradiqmalar əsasında Qurana nəzər salsaq, bəzi hökmlər köhnəlmiş kimi görünsün, amma unutmayaq ki: Qurana Quranın təqdim etdiyi təfəkkürlə, sosial-əxlaqi meyarlarla nəzər salmaq lazımdır, Qərbin təqdim etdiyi müasirlik eynəyi ilə deyil...

- Gəlin dini kitablara müraciət edək. Məsələn, Musa peyğəmbərin Allahla danışması, İsa peyğəmbərin xəstələri sağaltması, Məhəmməd peyğəmbərin meraca qalxması və sair. Bu tip şeylərin konkret dəlili olmadığı halda bunu müasirliklə necə ayaqlaşdıra bilərik?

- Müasir təfəkkür sayəntizm  (hər şeyin elmdən ibarət olmağı, elmin başlıca meyar olaraq seçilməsi) və rasionalizmə əsaslanır. Yəni, nə ki elmin obyekti deyil, deməli, xurafatdır, uydurmadır; nə ki empirikdir, təcrübədə yoxlanılır, deməli, məqbuldur. Bu, nöqsanlı yanaşmadır. Axı həyatda mövcud olan əşyalar, hadisələr heç də birtipli deyil, təkcə empirik deyil. Götürək duyğuları. Götürək mücərrəd formada mövcud olan zəkanı. Bunlar maddi formada olmayan şeylərdir. Hətta "İQ" testləri çıxıb, zəka səviyyəsini ölçmək üçün. Zəka səviyyəsini müəyyən etmək mümkündür, amma zəkanın mövcud vəziyyətdəki maddi mövcudluğunu isbatlamaq mümkün deyil, çünki zəka davamlı şəkildə dəyişilir. O, bir dəqiqədən sonra fərqli məzmun kəsb edə bilir.

Elə isə problem metodoloji yanaşmadadır. Merac sırf axirətlə, qeyblə, irrasionalizmlə, metafizika ilə əlaqəli anlayışdır. Metafizikanı fizikanın qanunları ilə, irrasionallığı da rasional qaydalarla izah etmək mümkün deyildir. 

Sevgi də belədir, onu nəzəri şəkildə təsvir etmək, ayrı-ayrı "tablo"ları göstərmək, mümkündür, amma sevginin mahiyyətini ağılla dərk etmək, hardasa, mümkün deyildir. Sevgi nəzəri olmayıb, praktikdir. O yaşanır və insandan insana dəyişir.

Həmçinin islamın Qurandakı möcüzələri müasirliklə ayaqlaşdırmaq kimi problemi yoxdur. Çünki bu, bir inanc məsələsidir, iman isə idrakdan fərqli anlayışdır. Odur ki, imanın obyekti sayılan şeyləri təfəkkür və elmin obyekti seçmək metodoloji paradoksallıqdır. Bununla yanaşı, Quran təhrif edilməmiş kitabdır, müsəlmanlar ondakı məlumatların Allahdan gəldiyinə inanır və onların mötəbərliyinə iman gətirirlər.

- Peyğəmbərliyin əsas şərtlərindən biri də ona Allah tərəfindən vəhyin gəlməsidir. Bunun elmi təcrübəyə gəlmədiyi öz yerində. Bəs bu vəhy necə gəlir? Necə oldu ki, peyğəmbər meraca qalxdı? Prosesin özü mübahisəlidir. Bəlkə bu prosesin özü sırf ruhən olan bir məsələdir, biz burada mahiyyəti məcazi mənasından çıxarıb həqiqi məna axtarırıq?

Quranda Məhəmməd peyğəmbərin  Allah tərəfindən əvvəlcə Qüdsə, sonra isə ilahi dərgaha qaldırılması haqqında danışılır. Bu yerdə Quran insan zəkasının qavrayacağı ifadə və sözlərdən istifadə edir. Göy təbəqələri, sidrətül-müntəha və sair kimi ifadələr. Bu anlayışları insan zəkası qəbul edə bilir. Amma bu obrazlı ifadələrdəki həqiqi məzmun və ya proses insan zəkasının qavraya bilmədiyi aləmə aiddir. İnsan sahib olduğu bəşəri meyar və duyğu orqanları ilə ancaq bu dünyanı qavraya bilər. Dünyadan qeyri-formatı olan aləmləri qavrayıb dərk etmək üçün insanın özü başqa formatda olmalıdır.

Ruh dünyada nisbidir və məhduddur. Çünki məhdud qəlibdədir, yəni bədəndədir. Bu bədənə aid gözlərin məhdud görmə dərəcəsi var. İnsan ağlının qavrama hüdudu var. Ruh məcburdur ki, bu çərçivələrdə məhdud hərəkət etsin. Lakin bədəndən sıyrılıb çıxdığında ruhun potensialı artır. Məhz bu vaxt insan oğlu ruhu ilə bəzi prosesləri qavraya bilir. Buna görə də, dində deyilir: "Ruhunuzu təmizləyin". İnsan ruhən nə qədər çox təmizlənərsə, başqalarının hiss etmədiyini hiss edər, amma bunu dilinə gətirib danışmaz. Kimlər ki hiss etdiklərini danışırlar, qeyri-adi aləmlərə düşdüklərini şou verilişlərində aləmə car çəkirlər fırıldaqçıdırlar. Onlar cəmiyyətdə sadəcə ad qazanmaq istəyirlər.

Bəsirət gözü açılıb başqa aləmlərə dalanlar isə bunu dilə gətirməz, gizli saxlayarlar. 

- Belə bir paradoks yaranır. Bəs niyə peyğəmbərlər hiss etdiklərini danışıb? Meracdan "İsra" surəsində də bəhs edilir və üstəgəl nəzərə alın ki, hədislərdə də var. Bəs bu hiss edilən proseslər niyə kitablara köçürülüb?

Bu ona görədir ki, insanlar bunu bilməlidirlər. Bu, peyğəmbərin şəxsi təcrübəsi deyildi. Mənim dediklərim isə şəxsi təcrübəyə aiddir. İnsan ibadətlə o vaxtadək təmizlənib paklanır ki, müəyyən şeyləri hiss edir. Amma o bunları danışmamalıdır. Çünki bu, ixlasla, Allahla nə qədər səmimi olmaqla əlaqəli məsələdir. Peyğəmbərin vəzifəsi isə çatdırmaqdır, ilahi möcüzələri insanlara göstərməkdir, peyğəmbərliyin möcüzəvi tərəflərini açmaqla insanlara qeyri-adi təlimlər gətirdiyini isbatlamaqdır. Çünki insan var hər şeyi zəka ilə ölçür; ağlı nəyi qəbul edirsə, o da onu qəbul edir.

Möcüzələri göstərmək, bir növ, meydan oxumaqdır, vəhyin, Allahın, qeyb aləminin qüdrətini insana isbatlamaqdır. Onun ilah sandığı ağılın heç də hər şey olmadığını ona xatırlatmaqdır.

İnsana bəzən elə şey təqdim olunur ki, ağıl onu qəbul etməkdə aciz qalır. Möcüzə sözü də ərəb dilində "aciz buraxan"  deməkdir. Yəni, hər şeyi zəkasının süzgəcindən keçirən, ağılı mütləqləşdirən bir insanın qarşısında elə bir aləm açılır ki, zəka onu qavraya bilməyib, təslim olur. Bu yerdə insan Allaha inanmağa başlayır.

Elə insanlar olub ki, ümumiyyətlə möcüzəyə inanmayıblar. Çünki möcüzəni göstərən şəxsə etimad etməyiblər, onu yalançı sayıblar. 

Kim ki möcüzəni göstərən insana etimad bəsləyir, ona inanır. Məsələn, Qurani-Kərimdə deyilir ki, Musa peyğəmbər hər kəsin gözü qarşısında dənizi yardı və insanlar oradan keçib getdilər. Buna inanan inandı, inanmayan da inanmadı. İnananlar Musanın şəxsiyyətinə güvənənlər, inanmayanlar isə etimad göstərməyənlər idi. 

- Siz özünüz inanırsınız ki, Musa peyğəmbər dənizi yarıb?

Bəli, inanıram. Çünki insan zəkası bunu inkar edə bilmir. Nə ki zəkanın tədqiqat obyekti deyil, zəka onu nə təsdiqləməli, nə də inkar etməlidir. Əgər təsdiqləyərsə və ya inkar edərsə, öz mahiyyətinə zidd gedər.

Vəhy, möcüzə, merac məsələləri empirik deyil. Buna görə də onların mahiyyətini izah etmək qeyri-mümkündür. Toxunmaqla, görməklə, eşitməklə, qoxulamaqla onları qavramaq mümkün deyil. Yəni, belə irrasional, metafizik şeyləri laboratoriyalarda tədqiq etmək mümkün olan iş deyil. 

Vaxtı ilə İbrahim peyğəmbər də dirilmənin necə baş verməsini öyrənmək istəmişdi. Peyğəmbər olmağına baxmayaraq, bu prosesin necə getdiyini bilmirdi. Peyğəmbər olaraq onun vəzifəsi ilahi kəlamı insanlara çatdırmaq idi, onların necə dirilməsi kimi metafizik məsələlərin mahiyyətinə varmaq deyildi.

Allah Təala İbrahim peyğəmbərə deyir ki, quşları öldürdükdən sonra dağların başına qoysun və onları çağırsın. İbrahim peyğəmbər deyilənləri edir və quşları çağırır. Bəli, o, quşların dirilib gəldiyini gördü, amma bu prosesin necə baş verdiyini qavraya bilmədi. 

- Səmavi dinlərə qədərki inanclarda da bu cür hadisələr var. O zaman biz bu miflərdə də bir həqiqət axtaraq? Çünki onlar da təcrübəyə gəlmir, empirik deyil. Bu zaman eyni şeyi onlara niyə aid etmirik?

- Eyni şeyi miflər haqqında söyləmək olmaz. Mifologiya vaxtı ilə insan zəkasının izah edə bilmədiyi təbiət hadisələri və proseslərin obrazlı və nağılvarı ifadəsidir. Ya da xalqların arzuladığı, amma mövcud tabular şəraitində dilə gətirə bilmədiyi şeyləri hekayələrlə yaşatmaq mifologiyadır. Götürək Promoteyin odu tapmasını. Od kahinlərin əlində idi. Nə üçün? Çünki cəmiyyəti idarəetmədə od ən yaxşı vasitə idi. Od kimdə idisə, insanlar ondan asılı idilər. Azad olmaq, əsarətdən xilas olmaq üçün insan oğlu müstəqil şəkildə od qalamaq, oda sahib olmaq istəyirdi, amma həmin dövrdə bunu edə bilmirdi. Odur ki arzularını Promoteyin əfsanəsində yaşadırdı. İndi hamı bilir ki, bu bir nağıldır.

İnsan zəkası nəyin izahı olan nağıl, nəyin də izahedilməz məsələ -  möcüzə olduğunu müəyyən etməyi bacarır. Biz mifoloji təsvirləri təhlil etməklə mifləri fərqləndiririk. Amma Qurani-Kərimdə göstərilənlər - qissələr və möcüzə hekayələri fərqlidir.

Bir daha deyirəm: vaxtı ilə izah oluna bilməyən məsələlər mifologiyadır. İndiki dövrdə insan miflərdə göstərilənləri izah edir, nəyin nə üçün, necə ifadə edildiyini açıb göstərir. Amma möcüzə motivlərindəki hadisə və halları insan zəkası izah edə bilmir, odur ki, çox əfsus, onları inkar yolunu tutur. 

Bununla yanaşı, Quran qissələrində (hekayələrində - A.K) yunan mifologiyasında olduğu kimi hadisələrin detallı təsviri yoxdur. Quran mifoloji hekayələrin toplandığı mənbə olsaydı, digər miflərdə olduğu kimi, hadisələrin detallı təsvirinin, xronoloji ardıcıllığının şahidi olardıq. Amma Quran bu hekayələrdə təfsilata varmır. Çünki Quranın bu cür hekayələri təqdim etməklə bizim həmin hekayələrdən nəticə çıxarmağımızı, dərs götürəcəyimizi məqsəd güdür. Məsələn, İbrahim peyğəmbərin bir az əvvəl sizə danışdığım əhvalatından çıxarılacaq nəticə budur ki, peyğəmbərlərin belə qavramağı bacarmadığı şeylər mövcuddur. Vəhy də belədir. Peyğəmbərimiz Allahdan vəhy alsa da, onun necə bir proses olduğunu, mahiyyətini qavraya bilməyib. 

Vəhy bir möcüzədir, o onu qavraya bilməyəm insan zəkasına meydan oxuyur, nəticə etibarı ilə həmin dövrdə onu müşahidə edən insanlar çaş-baş düşüb, "bu fərqli şeydir" - deyiblər. 

Məhəmməd peyğəmbərin həyatı bütün tərəfləri və təfərrüatı ilə  bizə gəlib çatıb. O, real şəxsiyyətdir, qəbri mövcuddur, səhabələrinin də məzarları mövcuddur. Ən əsası isə budur ki, peyğəmbər təcrübəsi özünü isbatlamış, Həzrəti Məhəmmədin peyğəmbərliyini isbatlamış təcrübədir. Peyğəmbər hələ sağlığında ikən sağlam cəmiyyət yaratmağı bacarmışdı. Yəni, peyğəmbərlik sosial baxımdan isbatlanmışdı. Bu onun peyğəmbər olduğunu bir daha isbatlayır.  Çox qısa müddət, yəni 23 il ərzində cahiliyyət dövrünü yeni bir dövrlə əvəz edə bilmişdi. Bu, sosioloqların dediyi kimi, köklü ictimai dəyişiklər üçün çox az zaman kəsiyidir. İngilis yazıçısı Tomas Karlayl deyir ki, ərəblər vaxtaşırı olaraq bir-birini boğazlayan, kəsən xalq idi. Amma nədənsə Məhəmməd peyğəmbər özündəki qeyri-adi cazibədarlıqla onları öz ətrafına topladı.

Tomas Karlayl Həzrəti Məhəmmədin peyğəmbər olduğuna inanmır, amma onun həyatını tədqiq edərkən ondakı qeyri-adiliyi ifadə etməkdən özünü saxlaya bilmir. Etiraf edir ki, onda başqa insanlarda olmayan qeyri-adi xüsusiyyətlər mövcud idi.  

Peyğəmbərdən sonra ərəblər yenidən bir-birini kəsib-doğramağa başladılar. Halbuki Peyğəmbər Məkkəni fəth etdiyində orada cəmi 3-4 nəfər ölmüşdü.

- Amma peyğəmbərin sağlığında Bədr, ardınca da Uhud döyüşü olmuşdu. Bu, ərəblər arasında olan savaş idi - islama iman gətirən ərəblərlə müşrik ərəblər arasında. Bu, siz dediyinizlə səsləşmir axı.

- Bu müharibələr cahiliyyət dövründə olduğu kimi qan davasına çevrilməmişdi. Uhud döyüşündə müsəlmanlardan 75, qüreyşlilərdən 45 nəfər həlak olmuşdu. Bədr döyüşündə bu rəqəm, 4 və 70-dir. Məhəmməd peyğəmbərin sağlığında müharibələrdə az adam ölüb - sayları heç 1000 nəfəri keçməyib. Yəni bir cəmiyyətin başqa cəmiyyətlə dəyişdirilməsi ciddi itkilər tələb edir. Halbuki Məhəmməd peyğəmbərin zamanında belə olmayıb.

Kommunist ideologiyası özünü xalqlarla zorla qəbul etdirmişdi. Həmin dövrdə Rusiya və digər ölkələrdə baş vermiş hadisələr zamanı milyonlarla insan ölmüşdü. Həmçinin bu ideologiyanı möhkəmlətmək üçün repressiyaya məruz qalanların da sayı milyonlarla ölçülür. Təsəvvür edirsinizmi, Lenin və tərəfdarlarının əlində bütün imkanların olmağına baxmayaraq, qurbanların sayı-hesabı yox idi. Eyni vəziyyəti diktatura və ideoloji sistemlər üçün də demək mümkündür. 

Amma Məhəmməd peyğəmbər belə imkanlara sahib deyildi. Az imkanla, az itkilərlə bu cür sosioloji-mədəni təbəddülat yaratmaq möcüzəvi bir şeydir. Məhəmməd peyğəmbərin etdikləri, bir tədqiqatçının dediyi kimi, başıaşağı rasional piramida möcüzəsidir. Bu nə deməkdir? Bir insan karyerasının zirvəsinə çatmaq üçün piramidanın aşağısından gəlir, təhsil alır, təcrübə toplayır və s. Həzrəti Məhəmmədin həyatına nəzər saldıqda isə bu piramidanın tərsinə çevrildiyini görürük. O, 40 il ərzində peyğəmbər olmaq üçün hazırlaşmamış, bunu heç dilinə də gətirməmişdi. Yanındakılar onun "mən filan vaxt filan cür olacağam" dediyini əsla eşitməyiblər. Belə bir şey olsaydı, bizə gəlib çatardı. Dediyimiz kimi, onun həyatının ən xırda detalları rəvayətlər yolu ilə bizə gəlib çatıb. Həzrəti peyğəmbəri Hira mağarasında Cəbrayıl sıxanda o qorxmuşdu. Qorxaraq həyat yoldaşının yanına gəlmiş, "məni örtün" demişdi. Halbuki o, peyğəmbər olmağı qabaqcadan planlaşdırsaydı, başqa cür reaksiya verərdi.

Mağaradan qaçardı, Qüreyşi toplayardı, "Nəhayət ki, mənə peyğəmbərlik verildi" deyərdi. Halbuki birinci dəfə qorxmuş, nə baş verdiyini dərk etməmiş, sarsıntılar keçirmişdi.

Maraqlıdır ki, Cəbrayıl mələk onu Hira mağarasında bir dəfə deyil, üç dəfə sıxır. Bu, bilirsiniz, nə üçündür? İnsan bir dəfə sıxılarsa, düşünər ki, bu, psixoloji bir halətdir, qarabasmadır. Üç dəfə eyni halı yaşamaq isə qarabasmanın olmadığını göstərir. Buna baxmayaraq, peyğəmbər başqa aləmlə təmasa dözə bilməyib qorxmuşdu. Bu səbəbdən vəhy gəldikdə onu tər basır, özündən gedir, bədəni ağırlaşır, dəvə çökürdü.

Bir dəfə bir səhabə peyğəmbərin yanında oturmuşdu, Peyğəmbərin pəncəsi onun baldırının üzərində idi. Vəhy gəlmiş, səhabənin ayağına ağırlıq düşmüşdü. Nə üçün? Çünki insan bu orqanizmlə fərqli aləmlərlə təmas etməyə qadir deyil. Kosmosda kosmonavtların vəziyyəti də, bir növ, buna misaldır. 

- Bu gün kiminsə peyğəmbər olduğunu demirik. Amma siz dediyiniz sarsıntıları keçirən insanlar bu gün də mövcuddur. Detalları kənara qoyuram. Bəs bu zaman kimsə durub "mənə də peyğəmbərlik verilib, vəhy gəlir" desə onlara haqq verə bilərikmi?

Xeyr, haqq verə bilmərik.

- Məhəmməd peyğəmbərin sonuncu peyğəmbər olması faktına görə?

- Xeyr, təkcə buna görə deyil. Həm də ona görə ki, Məhəmməd peyğəmbərə vəhy hamının gözü qarşısında gəlirdi. Məhəmməd peyğəmbər yazıb-oxumağı bacarmasa da, uzun-uzadı ayələr və surələri sinədən deyirdi. O, yaddasaxlama imkanlarının məhdud, hətta, demək olar ki, olmadığı bir dövrdə bütöv Quranı - bu mürəkkəb və dili asan olmayan materialı əzbərləmiş və əzbərlətmişdi. Peyğəmbərə vəhyin gəlməsi, onun başqa aləmlə ünsiyyəti açıq-aşkar idi, hamının gözü qarşısında başa verirdi. Hər kəs onun bu vaxt hansı hallara düşməsini öz gözü ilə görürdü.

Lakin bu gün özünü "peyğəmbər" elan edən insanların heç birində bu qədər aşkarlıq görmək mümkün deyil, heç birinin möcüzəsi yoxdur. Onların yaşadıqları sadəcə psixoloji halətlərdir. Deyirlər: "Yuxuda filan şeyi gördüm, özümdən getdim". Bu, hər bir adamın başına gələ bilər.

- Lakin bəhailər deyir ki, Məhəmməd peyğəmbərdən sonra da peyğəmbər var. Bu onların peyğəmbəri Bəhaullahdır.

- Nə Bəhaullah, nə də ki ondan əvvəl meydana çıxmış Seyid Əli Məhəmməd Bab kütlələri arxalarınca aparacaq qədər peyğəmbər aşkarlığına malik deyildilər. Onların fəaliyyəti mistikdir, gizlidir. Amma Məhəmməd peyğəmbərin Allahla ünsiyyəti, xalqla ünsiyyəti mistik olmayıb, aşkardır. O, möcüzəsi sayılan Quranla əleyhdarlarına meydan oxuyub.

Bu baxımdan Həzrəti Məhəmmədin peyğəmbərliyi mistik, mifoloji, ezoterik deyil. Amma Bəhaullah və Bab özlərini ezoterik, gizli fiqurlar kimi aparıblar. Məhəmməd peyğəmbərin isə heç bir fəaliyyəti gizli deyildi, şəxsi həyatı belə insanlara məlum olub. 

 

- Dinə inanmayan insanlar meracın olmadığını desələr, buna təəccüblənmərik. Amma bir çox ilahiyyatçılar da meracın olmadığını deyirlər. Bu ilahiyyatçılar meracın mahiyyətini rasional yanaşma ilə yozurlar. Fikirlər niyə bu qədər haçalanır?

Təəssüf ki, Məhəmməd peyğəmbərin meraca fiziki olaraq getmədiyini deyən ilahiyyatçılar var. Bir çoxları ilahiyyatçıdan çox filosofdur. Hər şeyi rasional formada təhlil edir, zəkanı əsas ölçü vahidi seçirlər. Məlumdur ki, fəlsəfədə əsas istinad nöqtəsi intellektdir, ağıldır. Qeyb məsələlərinin mahiyyətinə ağılla varmaq mümkün deyil, bu şeylərə iman gətirmək lazımdır. Amma bir çoxları ilahiyyatçı təhsili almağına baxmayaraq, özlərini filosof kimi aparır, merac hadisəsinə rasional prizmadan yanaşır, Məhəmməd peyğəmbərin bədəninin səmaya uçmasını qəbul edə bilmirlər.

Onlara cavabən problemi bu cür qoyaq: Mən Allaha inanırammı?! Allahın hər şeyə qadir olduğuna iman gətirmişəmmi?! Allah istədiyi vaxt hər şeyi edə bilərmi?!

Həmin ilahiyyatçılar, heç şübhəsiz ki, bəli cavabını verəcəklər. Elə isə Allah istəsə Məhəmməd peyğəmbəri də səmaya qaldırar. Quranda deyilir ki, Məhəmməd peyğəmbərin özünü meraca aparıblar, ruhunu yox. Quranda etiqad məsələlərinin dili aşkar üslubdadır. 

Quranda açıq şəkildə "İsra" surəsinin 1-ci ayəsində deyilir: "Bəzi ayələrimizi göstərmək üçün bəndəsini (Peyğəmbəri) bir gecə (Məkkədəki) Məscidülhəramdan ətrafını mübarək etdiyimiz Məscidüləqsaya aparan Allah pak və müqəddəsdir". Allah hər şeyə qadirdir. Qadirdirsə, bu bioloji bədəni kosmosun ən uzaq qatına apara bilər, ya bilməz?! Təbii ki, bilər.

Məsələ iman məsələsidir. Çünki merac rasional hadisə deyil. Bəli, ondan rasional təhlillə çıxaracağımız nəticə və ibrətləri vardır. Amma biz bu prosesin mahiyyətini qavraya bilmirik. Merac qeyb məsələsi olduğu üçün ağlı deyil, imanı əsas götürməliyik. Çünki burada ağlın sərhədi və vəzifəsi başa çatır. Merac məsələsinin izahını ağla həvalə etsək, fərqli fikirlər ortaya çıxacaq və artıq çıxıb da! O şey ki, təcrübədə isbatlana bilmir, deməli, ağlın tədqiqat obyekti deyil, rəylər haçalanır. Amma o şey ki, təcrübidir, yəni ağlın tədqiqat obyektidir, vahid rəy meydana çıxır. Bu dəqiq elmlərə xasdır. Amma psixologiya bu cür deyil. Yüzlərlə psixoloji nəzəriyyə var. Çünki psixologiya insanın bədəni ilə deyil, psixikası, ruhu ilə əlaqəlidir.

Axirət və qeyb aləmini ağılla qavramaq mümkün deyil. Amma bu məsələlər haqqında düşünməklə, ağıl işlətməklə imanı möhkəmləndirmək mümkündür. Axirətin substantiv mahiyyətini ağılla dərk edə bilmərik, çünki yanılacağıq. Bəzi məsələləri ağla həvalə etsək, minlərlə rəy ortaya çıxacaq. Bu qədər rəy insanları bir istiqamətdə apara bilməz.

Bəzi ilahiyyatçılar iman məsələlərinə ağlın prizmasından yanaşdıqları, imanla ağlın izahetmə sərhədlərini düzgün müəyyənləşdirmədikləri üçün çıxılmaz vəziyyətə düşürlər.

Onların təhsil aldıqları ilahiyyat qurumlarında metodoloji problemlər mövcuddur. Məsələn, Türkiyədə ilahiyyatla əlaqəli Ankara və Konya məktəbləri var. Ankara məktəbi əsasən laiq hökumətin dünyəvi maraqlarına xidmət edəcək formatda yaradılıb. Oradan çıxan bir çox ilahiyyatçı, əslində, mövcud rejimi, kamalist-laiqliyi müdafiə edən din adamlarına çevrilib. Bu, bütün dövlətlərdə belədir. Mövcud idarəetmə üsulu öz maraqlarını, statusunu qorumaq üçün xüsusi din xadimləri yetişdirir. Konya məktəbi isə ənənəvi din əsasında qurulub. Buradan məzun olanlar dinə ənənəvi metodologiya əsasında nəzər salır, ağlın səlahiyyətlərini artırmırlar. Onlar imanla ağlın sərhədini düzgün müəyyən edə bilirlər. Türkiyə mediasının daha çox gündəmə gətirdiyi, kütləvilik qazandırdığı ilahiyyatçılar, deyərdim ki, Ankara məktəbi metodologiyasının təsirində qalanlardır.

- Məhəmməd peyğəmbər meraca qalxarkən digər peyğəmbərlərlə rastlaşır və nəhayətdə Allahın hüzuruna gedir. Allah Məhəmməd peyğəmbərə buyurur ki, insanlar gündə 50 dəfə namaz qılmalıdırlar. Lakin geri qayıdanda Musa peyğəmbər bunun çox olduğunu bildirir. Məhəmməd peyğəmbər bunu Allaha çatdırır. Bu minvalla Musa peyğəmbər namaz sayının 5-ə endirilməsinə nail olur. Bu, açıq-aşkar paradoksdur. Necə olur ki, Allahın dediyini Musa peyğəmbər qəbul etmir və sonra Musa peyğəmbərin dediyi olur?

Hədisdəki əhvalatı müstəqim mənada deyil, məcazi mənada başa düşməli, ondakı obrazlı üsluba nəzər yetirməliyik. Hədis səhihdirsə, mənası, ilk baxışdan, nə qədər qəribə görünürsə-görünsün, qəbul etməliyik həmin hədisi. Qəribə görünən məzmun üzərində düşünməklə onu izah etmək mümkündür. O şeyi ki, ağıl izah edə bilmir, məşəl imana ötürülməlidir. Amma o şeyi ki, ağıl düzgün şəkildə izah edə bilər, onda ağıla istinad edir, məna çıxarır, mətləbi aydınlaşdırırıq. Buradakı incə fərqi hiss etmək lazımdır. Bəzi hədislərdəki təsvirlər ilk baxışda Allahın tövhid məziyyətinə zidd görünür. Yəni, necə ola bilər ki, Allah bir şey deyir, Musa peyğəmbər başqa şey? Eyni şeyi bəzi Quran ayələrinə də aid etmək olar. Sual oluna bilər ki, Allah Şeytanın Adəmi aldadacağını bilmirdi? Allah hər şeyi bilir. O sadəcə bizə bəzi şeyləri çatdırmaq istəyir, ssenari ilə bir çox mətləbi bizə izah edir. 

Meracda namazın 50-dən 5-ə düşürülməsi peyğəmbərin ümməti üçün Allahın rahatlıq istəməsini qabarıq şəkildə bizə çatdırır. Musa peyğəmbərin şəriətində çətinlik var idi. Niyə Məhəmməd peyğəmbərə bunu məhz Musa peyğəmbər deyir? Çünki Musa peyğəmbər həmin çətinliklərin şahidi olmuşdu. Bu məsələləri bir-biri ilə əlaqələndirmək lazımdır. Allah, əslində, burada insanlara bu mesajı verir: "Ey qullarım, madam ki mən sizin çiyninizdən bu ağır yükü götürdüm, elə isə sizə tapşırdığım bu 5 vaxt namaza düzgün əməl edin. Bu ki, çətin deyil!"

Bu hədisdəki üslub psixoloji priyom ifadə edir. Allahın üslubunda inzibati-amirlik yoxdur. Allah insanları təşviq edir. Fikir verin: ilahi əmrlərin olduğu əksər ayə və hədislərdə həm də bu əmrlərə riayətin mükafatı göstərilib.

Allah bəzi möminlərə qəti tapşırıq verir, məsələn, "vuruşun, edin, verin" və sair deyir. Elə insanlar da vardır ki, onları təşviq edir. Axı fərqli insanlara eyni işi gördürmək üçün eyni metod işə yaramır.

Quranda bəzi ayələrdə deyilir ki, ey iman gətirənlər, Allah sizi çox sevir. Bəzi ayələrdə isə deyilir ki, namazlarınızı qılın, çünki Allahın əzabı çox şiddətlidir.

Deməli, elə insanlar var ki, onların haqq yola gəlməsi, tərbiyə olunması üçün qorxutma işə yarayır. Elələri də var ki, onları təşviq etmək, onlarda stimul yaratmaq lazımdır.

Elə xəstə var ki, həkim onu müayinə etdikdə görür ki, çox laqeyddir. Xəstə o vaxta qədər başqa həkimlərin yazdığı dərmanı qəbul etməyib. Odur ki psixoloji priyoma əl atır: "Sən bu dərmanı üç gün ərzində qəbul etməsən, öləcəksən"- deyir. Halbuki məqsədi laqeyd xəstəni qorxutmaqla onun sağalmasına nail olmaqdır. Bəlkə də, bu, həkimin humanistliyinə zidd görünür. Amma məqsəd xəstəni sağaltmaq, xilas etməkdir. Xəstə də var ki, həkim ona dərman qəbul etməyi məsləhət görür və onu buna təşviq edir. Və xəstə bu təşviq sayəsində dərmanı içib sağalır. İnsanlar xarakterlərinə, dünyagörüşü və mədəni-intellektual səviyyələrinə görə bir-birindən fərqlənir. Bu üzdən onlara nəyisə etdirmək, öyrətmək üçün fərqli priyomlardan istifadə etmək lazımdır.

Bir çox ayə və hədislərdə Allah Təala bu cür priyomlardan istifadə edir.

- Madam ki, cənnət və cəhənnəmin olduğunu deyirik, o zaman cəhənnəmdən cənnətə düşməklə bağlı hədisə də diqqət edək. Belə bir hədis var ki, insanlarda xardal dənəsi boyda iman varsa, o, cəhənnəmdən cənnətə salınacaq. Bu mövzuda başqa hədislər də mövcuddur.  Cəhənnəmdən cənnətə insanlar düşə bilərmi?

- Bəli, insanlar cəhənnəmdən cənnətə düşə bilər. İnsana əməllərinə görə qiymət verilir...

- Əmələ görədirsə, bəs niyə bir qism insan öləndən sonra cəhənnəmə düşür, sonra cənnətə salınır?

- İzah edəcəyəm. İnsanların pis əməlləri daha çox, yaxşı işləri azdırsa, nəyə görə onlar əvvəlcə mükafatlandırılmalıdırlar?! Yəni, əvvəlcə tənbeh və cəza, daha sonra mükafat. Dünyəvi işlərdə də belədir. Məsələn, əgər bir uşağın pis davranışları çoxdursa, valideyn onu buna görə danlayır.

Başqa misal. Deyək ki, insanın bir ayağı çürüyüb, o biri sağlamdır. Təbii ki, həkim əvvəlcə çürüyən ayaqla məşğul olacaq. Günahlarımız çoxdursa, ilk olaraq cəhənnəmdə əzab çəkəcəyik. Axı dünyada ikən Allah bizə ağıl verib və bu ağlı istiqamətləndirəcək vəhy kitabları göndərib. Yəni, insan oğluna dünyada yaşamaq üçün potensial verilib və bu potensialdan düzgün istifadə etmək məqsədilə təlimat kitabları göndərilib. Lakin bəzən insan bunlara fikir verməyib dağıdıcılıqla, azğınlıq və sapqınlıqla məşğul olur. Bu səbəbdən o dünyada cəzalandırılır. Heyvanların cənnətə-cəhənnəmə gedəni yoxdur. Onların ruhu olmur. Çünki ona zəka, intellekt verilməyib, mənəvi missiya tapşırılmayıb. Bütün bunlar insana tapşırılıb. Allah Quranda buyurur ki, torpaqdan sizin atanızı yaradan və Yer üzünü abadlaşdırmağınızı istəyən Odur. Yer üzünü abadlaşdırmaq asfalt çəkmək deyil. Yer üzünü abadlaşdırmaq haqqı, ədaləti bərqərar etmək, insanları mənəvi cəhətdən rahat yaşamaqlarınıdır.

- Yəni bu hədisə iman gətirirsiniz. Amma başqa bir ayəyə müraciət edək. Quran ayələrində vurğulanır ki, cəhənnəmə düşənlər axirətdə əbədi əzab çəkənlərdən olacaq. Bu ayə hara, misal gətirdiyimiz hədis hara? Bu ziddiyyət deyilmi?

- Siz çox düzgün məntiqi sual verdiniz. Əvvəla, cəhənnəmdə əbədi qalmaqla bağlı ayələrin kontekstinə nəzər yetirin və görün söhbət kimlərdən gedir. Bu, Quranşünaslıqda "siyaq" adlanır. Ayəni əvvəlki və sonrakı ayələrlə vəhdətdə götürdükdə onun konteksti məlum olur və biz söhbətin kimdən və nədən getdiyini müəyyən edə bilirik. Cəhənnəmdə əbədi olaraq qalanlar Allahı inkar edənlərdir, ömrü boyu peyğəmbərə zülm edənlərdir. Və ya onlar bu dünyadan zalım olaraq, tapınmadan ölüb gedənlərdir. Ayələrdə məhz belə insanların cəhənnəmdə əbədi qalmağından söhbət gedir. Onların onlara cənnət qazandıracaq imanları yoxdur. Yaxşı işləri ola bilər, məsələn, kiməsə yaxşılıq edib, pul xərcləyib, kəşf edib və s. Amma şəriətdə bir əməlin saleh əməl olması üçün onun Allah üçün edilməsi lazımdır. Bizi Allah yaradıb, odur ki Onu tanımalı, Ona iman gətirməliyik. Bu nöqteyi-nəzərdən Qurani-Kərimdə kimlərin cəhənnəmdə əbədi qalacağını müəyyən etmək olur.

Bəzən biz Quranın ayələrini obyekt seçilmiş insanların bütün kateqoriyalarına şamil edilən ümumi hökm hesab edirik. Bu, səhv yanaşmadır. Əvvəlcə, müəyyən etməliyik ki, bu və ya digər ayə kim üçün nazil edilib. Məsələn, müəyyən etdik ki, ayə filan tip insan üçün nazil olub və onun nə kimi xüsusiyyətləri olub. Həmin ayəni indiki dövrdə tətbiq etmək üçün eyni tip insanı müəyyən etmək lazımdır. Yəni, həmin şəxsdə Quranda nəzərdə tutulan şəxsin göstəriciləri mövcuddursa, deyə bilərik ki, ayə ona da şamildir. Lakin elə ayələr də var ki, onların qanuni gücü hər kəsə şamil olunur. Məsələn, namaz qılmaq, günahlardan çəkinmək, yaxşılıq etmək və sair. Lakin müəyyən cəza növləri, axirət cəzası və mükafatlandırma ilə əlaqəli ayələri tətbiq edərkən, düzgün təhlil aparmaq, diaqnoz qoymaq tələb olunur. 

Quranda belə bir ayə var: "Müşrikləri harada görsəniz öldürün". İlk baxışdan hökm ümumidir. Amma bu ayənin nazil olma səbəbi müsəlmanlar və müşriklər arasında 628-ci ildə bağlanmış Hüdeybiyyə sülh müqaviləsinin müşriklər tərəfindən pozulması və peyğəmbərə müttəfiq qəbilənin üzvlərinin öldürülməsidir. Hədis kitablarına baxdıqda görürük ki, bu ayə bütün müşriklərə deyil, peyğəmbərlə müqavilə bağlayan, lakin müqaviləni pozduqdan sonra peyğəmbərlə müttəfiq qəbiləyə hücum edib onları öldürən insanlara aiddir. Və ya başqa ayədə deyilir: "Onlar sizi öz yurdunuzdan necə çıxarıblarsa, siz də onları elə çıxarın". Təbii ki, bu ayə müharibə şəraitində nazil olub. Müharibə şəraitində hər kəsin müdafiə haqqı var. Başqa ayədə isə deyilir ki, kafirlər sülhə meyl edərsə, siz də edin. Bütün bunlardan belə nəticə çıxarmaq olar ki, bir çox ayə konteksti daxilində başa düşülməli, nazil olma səbəbləri diqqətə alınmalıdır.

Məsələn, qurançılar sünnəni, hədisləri qəbul etmir, hər şeyi Quranda axtarırlar. Onlara deyəsən ki, bəs Allah Quranda buyurur ki, müşrikləri harada görsəniz öldürün, gedin siz də öldürün, Qurana əməl edin. Amma bu ayənin nazil olma səbəblərini bilmək üçün mütləq təfsir, hədis kitablarına baxmaq lazımdır. Təfsir kitablarında alimlər hədislərə istinad edir. Onlar isə hədisləri qəbil etmirlər.

Amma biz hədislərə, peyğəmbərin həyatına, təfsir kitablarına nəzər salırıq. Nəticədə həmin ayələri daha düzgün başa düşürük. İstər bəzi hədislər, istərsə də, bəzi ayələr bizə ziddiyyətli görünərsə, biz müəyyən metodoloji qaydalara əməl etməliyik. Biz bir ayəni oxşar məzmunlu digər ayələrlə kompleks götürməliyik. İkincisi, bu barədə hansı hədislərin mövcud olduğunu müəyyənləşdirməliyik. Peyğəmbərin dövründə bu ayə və hədislərin necə tətbiq edildiyini öyrənməliyik. Eləcə də orta əsrlərdə müxtəlif alimlərin bu ayə və hədislər əsasında necə ictihad etmələrini, fitva vermələrini nəzərə almalıyıq. Bu vaxt qarşımızda nəhəng tədqiqat materialı yaranacaq. Bizlər bunun əsasında fikir bildirməliyik.

Təkrar deyirəm ki, bəzi səhih hədislər bizə qəribə və ziddiyyətli görünə bilər. Problemi həll etmək üçün eyni məzmunlu digər hədisləri tədqiqata cəlb etməliyik. Bu vaxt məlum olacaqdır ki, həmin hədis, əslində, xüsusi motivdə deyilib, hökmü ümumi deyildir.

- Nümunə verə bilərsiniz?

İmam Buxari göstərir ki, bir dəfə bir səhabə gavahına nəzər salır və deyir: "Peyğəmbərin  belə söylədiyini eşitmişəm: "Bunun girdiyi evi Allah zəlil edər". İlk baxışda elə gəlir ki, peyğəmbər "əkib-becərməyin" deyir. Zahirən belədir, hədis də səhihdir. Amma ağıla batmır deyə, hədisi rədd etmək səhv addım olardı. Ağıla batmayan hər şeyi rədd etsək, onda bəzi ayələri də inkar edək, Qurandan da üz çevirək. Müəyyən vaxtdan sonra qurançılar bunu da edəcəklər. Sünnəni inkar, nəticədə Quranı inkardır, Quranı inkar isə deizmlə nəticələnə bilər...

Hədisə qayıdaq. Görək Məhəmməd peyğəmbər hansı hədislərində əkib-becərməyə təşviq edib. Peyğəmbərimiz deyib: "Kim ağac əkərsə və qiyamətə qədər insan və quş onun meyvəsindən yeyərsə, bu, onun üçün sədəqə olar". Və ya: "Birinizin əlində ağac zoğu var ikən qiyamət qoparsa, qopmadan qabaq bacarırsa, imkan tapıb onu əksin". Gəlin fikirləşək: onsuz da qiyamət qopur, bəs bu zoğu nə üçün əkməliyik? Fikrimcə,  bu hədisdə dünyanı abadlaşdırılması işinə islamın ehtiramı əks olunub. Fərqi yoxdur, əkib-becərənlər və qeyriləri bundan mənfəət qazanacaq ya yox. Çünki qiyamət qopduğu zaman əkib-becərənin bundan mənfəət umması qeyri-mümkündür.

Qayıdaq bayaqkı  hədisə - xış məsələsinə. Bəzi alimlərə görə, hədis düşmənlə sərhəddə yaşayanlara aiddir. Onlar əkib-becərdikləri üçün at minmə ilə məşğul ola bilmirlər. Bu təqdirdə düşmən üstünlük qazanmış olurdu. Deməli, onlar miniciliklə məşğul olmalı, başqaları da onların ehtiyacı olan işlərdə onlara kömək etməlidirlər Yəni, hədis cihad çağırışı ilə əlaqədar deyilib. Hədisin şamil olduğu şəxs əkin-biçmə ilə məşğul olduğu üçün ona vacib olan əmri, məsələn, cihad borcunu yerinə yetirməyib. Məhəmməd peyğəmbər hədisi belə şəxslər haqqında deyib.

- Dünyada və elə bizim cəmiyyətdə də ateistlər çoxdur. Siz isə dediniz ki, Allahı inkar edənlər axirətdə əbədi zülm çəkənlərdən olacaq. Halbuki ateistlərin içində başqalarına yaxşılıq edənlər də var. Belə adamlar niyə cəhənnəmə düşməlidir axı?

Bu, biz insanların məntiqidir. Allah bizi mükəmməl yaradıb. Biz mükəmməl olaraq yaradılmışıq. Allah bizi bu qədər mükəmməl yaradıbsa, deməli, bizə bir vəzifə yükləyib. Bizə bir vəzifə verməsə idi, bizi də bir heyvan kimi yaradardı. İnsan Allah tərəfindən bu qədər mükəmməl yaradıldığı üçün Allah qarşısında borcludur. Deməli, insan Yaradana olan bu borcunu ödəməlidir. Bu borcu dərk etsin deyə insan oğluna ağıldan əlavə, kitablar da verilib Allah demək istəyir ki: "Ay bəndəm, oxu, mən mövcudam". Nə üçün ey insan oğlu, Allahı layiqli şəkildə Allahı axtarmırsan? Niyə hər şeyi araşdırır, paltarın ən yaxşısını alır, ən yaxşı dil kursuna gedirsən və sairə. Burada insan zəkasının faciəsi hiss olunur.

Təəssüf ki, insan nəfsinə xoş gələni araşdırır. Zəka nəfsin təsirindədir.

- Konkretləşdirək, yəni ateistlər cəhənəmdə olacaq?

Ateistlər onlara dəfələrlə çatdırılmasına, kitablardan dəlillər gətirilməsinə baxmayaraq dünyadan Allahı tanımadan gedəcəklərsə, öz mövqelərində qalıb dünyadan köçəcəklərsə, Quranın dediyi kimi cəhənnəmlikdirlər. Amma ola bilər ki, Allah mənim, sizin görə bilmədiyi hər hansı bir işartını bu və ya digər ateistdə görsün. O da mümkündür ki, Allah bəzi ateistləri axirətdə cəzalandırdıqdan sonra cənnətə salsın. Yəni, elə insan var ki, araşdırır, amma hansısa din xadimi onu nümunə ola bilmir, islamı düzgün başa salmır. Belə insan səmimiyyətlə axtarışda olduğuna görə, bu dünyadan imansız ayrılıb getsə də, ola bilsin ki, axirətdə ilahi rəhmətə tuş gəlsin. Allah qəlbləri yaxşı bilir.

- Deyək ki, kimsə din xadimidir, Allaha, Qurana da inanır və ona iman gətirir. Amma əməlləri saleh deyil, fırıldaqçılıqla məşğuldur. Bu dünyada ən pis işləri görməsinə baxmayaraq ibadət edib, iman gətirənlərin cənnətə düşməsi ədalət prinsipinin pozulması deyilmi?

- Təbii ki, quru, nəzəri imanla, formal ibadətlə cənnətə düşmək olmaz. İman gətirən insan, Allahı qəbul edən insan, eyni vaxtda günahkar olan insan əvvəl-axır cənnətə gedəcək. Amma axirətdə cəzasını görəndən sonra. Niyə? Çünki o inanır, yaradanını tanıyır...

- Bəs həddindən artıq nifaqa səbəb olacaq fitvalar verən alimlər necə?

Əgər insanın imanı səmimi olmasına baxmayaraq zəifdirsə, bu başqa kateqoriyadır. Əgər insanın bilikləri hədsiz çox olmasına baxmayaraq ibadəti formal və imanı nəzəridirsə, bu başqa kateqoriyaya aiddir. İnsan da var ki, imanı olduqca güclüdür, amma biliklər zəifdir.

Alim var ki, çox səmimidir, düşünmədən fitva verir, bu fitvası cəmiyyətdə fitnə-fəsada səbəb olur. Allah axirətdə, bəlkə də, ondan soruşacaq: "Madam ki, bilmirdin, niyə alim adını qazanmışdın?" Allah ədalətlidir: deyir ki, sən öyrənməli idin. Nəyisə bilmədiyi halda alim adını alıb cəmiyyəti parçaladığına görə o şəxs cəhənnəmə atılacaq. Sonra münasib bilərsə, Allah imanına görə onu cənnətə salacaq. Çünki fitnə-fəsad islamın qəbul etmədiyi şeydir.

İnsan da var ki, imanı güclüdür, biliyi isə çox azdır, fitva vermir. O, sahib olduğu imana və səmimiyyətinə görə cənnətə gedəcək.

Xülasə, cənnət və cəhənnəm Allahın əlində olan məsələdir. Biz insanlar iman gətirməyənlərin cəhənnəmlik olduğunu ümumi şəkildə deyə bilərik, amma konkret hansı isə bir şəxs haqqında yəqinliklə nəyisə deyə bilmərik.

- Sualımız spirtli içki ilə bağlı olacaq. Quranda şərab, qumar haram buyurulub. Amma başqa ayədə möminlər sərxoş vəziyyətdə namaza yaxınlaşmamalıdırlar. Bleə çıxır ki, möminlər içki içə bilər?

Spirtli içkilərin dünyada haram edilməsi hökmü ardıcıllıqla gəlib. Amma bu ardıcıllığa baxmayaraq, Allah qatında içki həmişə haram olub. Qurani-Kərimdə içkinin haram olması ilə əlaqəli ayələr konkretdir. Amma cəmiyyəti bu qadağaya hazırlamaq üçün müəyyən ardıcıllıq gözlənilib. Cəmiyyət tədricən bu qadağaya öyrəşəndən sonra son həlledici hökm gəlib.

Quran ayələrinin enmə xronologiyasını bilmək lazımdır - hansı ayə əvvəl, hansı ayə sonra gəlib. İçki ilə əlaqəli ilk nazil olan ayə belədir: "Səndən içki və qumar haqqında sual edənlərə söylə: "Onlarda həm böyük günah və həm də insanlar üçün mənfəət var".  Baxın, mənfəət , fayda deyir. Bu, cəmiyyətdə o vaxta qədər yaxşı qəbul olunan bir vərdiş haqqında sarsıdıcı təsəvvürün yaradılmasıdır. Deməli, içki içməyin günahı böyükdür.

Bu vaxt ərzində namaz və digər ibadətlərlə insanlar yavaş-yavaş imanın şirinliyini dadmağa başlayırlar. İslam insanların könlündə özünə yer edir. Amma hələ ki içki qadağan edilməyib.  Artıq insanlar həm içkinin günah olduğunu bilir, həm də namaz qılaraq möminliklərini artırırlar. Yəni, mənəvi immunitet gücləndirilir. Allah bundan sonra əmr göndərir ki, möminlər sərxoş ikən namaza yaxınlaşmasınlar. Bu, artıq ikinci mərhələdir. Yəni, möminlərə günün müəyyən saatlarında içki içmək qadağan olunur.

Deməli, içki saatları məhdudlaşdırılır. Beləliklə, orqanizm bioloji olaraq bu müddət ərzində içki asılılığından xilas olur. Yəni, bir tərəfdən, orqanizmi möhkəmləndirən dərman vurulur - bu namazdır. Digər tərəfdən isə orqanizmdə içkiyə olan asılılıq aradan qaldırılır, orqanizm hazır vəziyyətə gətirilir. Nəhayətdə, ən axırıncı əmr gəlir və içki birdəfəlik haram edilir. 

Milli.Az

Digər maraqlı xəbərlər Milli.Az-ın Facebook səhifəsində

Azernews Newspaper

XƏBƏR LENTİ

Copyright © 2024 Milli.Az

Saytdakı materialların istifadəsi zamanı istinad edilməsi vacibdir. Məlumat
internet səhifələrində istifadə edildikdə hiperlink vasitəsi ilə istinad mütləqdir.