Ən uzaqgörən adam

Bismilləhir-Rahmənir-Rahim!

Mübarək dinimiz təqva və zahidlik kimi mövzulara böyük yer ayırmışdır. Bu, sözügedən məfhumların insan həyatında gerçək tətbiqinin tapılması üçün son dərəcə böyük əhəmiyyət kəsb etməsindən irəli gəlir. Bunu nəzərə alaraq, inanc insanı təqvalılıq durumunun həqiqi mahiyyətini özü üçün xüsusi olaraq aydınlaşdırmalıdır.
 
Həyat üçün müəyyənedici amil
Adətən, əxlaqi mövzular haqqında danışanda, təqva haqqında, zahidlik haqqında danışanda əsas problemlərdən biri odur ki, bu mətləblər haqqıda ümumi danışılır, nəzəri danışılır. Halbuki, yaşadığımız həyatın hər anı, hər dəqiqəsi, həyatın hər bir səhnəsi bir dərsdir, nəticə çıxartmaq üçün olan bir məsələdir. Gündəlik həyatda kifayət qədər ziddiyyətli hallara rast gəlinir. İnsan bir iş görür - burada öz istədiyini, ətrafının istədiyini rəhbər tuta bilər. Deyə bilər ki, camaat nə deyər. Deyə bilər ki, mən niyə camatdan fərqlənməliyəm? Deyə bilər ki, mənə məgər hamıdan çox lazımdır?!
Amma həmin insan edə də bilər ki, Allahın istədiyini rəhbər tutsun. Baxmasın ki, nəfsi nə istəyir. Baxmasın ətalətli toplum nə istəyir. Deməsin ki, birdən məni qınayarlar ki, niyə hamı kimi olmursan. Deməsin ki, camaat gülər mənə ki, imkanı, fürsəti ola-ola niyə rüşvət almır, haqq basmır, xalqın malını mənimsəmir. Desin ki, təki Allahım məndən razı qalsın. Desin ki, məni hər şeydən çox, Rəbbimin razılığı maraqlandırır. Desın ki, mən filan işi ona görə o cür etdim ki, Yaradanım belə istəyir. Mən filan şəraitdə yalan danışmadım, mənəviyyatsızlıq etmədim - çünki, bu, Allahımın bəyənmədiyi işdir.
Bu, bir mövqe. Digər bir mövqe də var. Kiminsə Allahın bəyəndiyi iş görməsinə digərinin reaksiyası. Bu reaksiya bir neçə cür ola bilər: rəğbət, dəstək, laqeydlik, görməməzliyə vurma, qəlbdə və ya əməldə təzahür edilən qıcıq və s. Bunların hər birinin öz qnoseoloji kökü var. Amma bu reaksiyalar ümumi bir meyar üzərindədir - reaksiya sahibinin dəyərlər sistemi. Hansı koordinat sisteminə əsasən bu insan öz baxışlarını tənzimləyir: öz istək və maraqlarınımı hər şeydən üstün tutur, yoxsa ali dəyərləri həyatda rəhbər tutaraq irəli gedir? Bu, müəyyənedici amildir. İnsanın həyatın hər bir səhnəsində əməl motivasiyasını müəyyən edir.
 
Mövqesiz çoxluğun təzyiqi
Həmin bizim halda da sözügedən reaksiyalar insanın dünyagörüşünün məhsuludur. Əlbəttə ki, hər bir halda olduğu kimi, burada da ən çoxsaylı qrup - mövqe qoymağa tələsməyən, haqq-nahaqlığından asılı olmadan, nöqteyi-nəzərlərdən hansının üstün gəlməsini gözləyərək, lazım gələndə onu dəstəkləməyi üstün tutan insanlardır.
Həyatımız belə nümunələrlə olduqca boldur. Baxırsan, birinin haqqı basılır, susqun çoxluq isə özünü ğörməməzliyə vurur. Məzlum imdad edir, çoxluq isə "eşitmir". Nəticədə toplumda "sənə hamıdan çox lazımdırmı? Sənə aid olmayan işlərə qarışma" məfkurəsi inkişaf edir.
 
İBRƏTLI NÜMUNƏ
Toxunacağımız nümünədə də eynilə belə vəziyyət cərəyan edir. Bir nəfər həyatının hansısa məqamında qərara gəlir ki, ətrafının ona sırıdığı klişelər əsasında deyil, iblisvari stereotiplər əsasında deyil, vicdanının və əqidəsinin diktə etdiyi sxem əsasında müəyyən bir addım atsın. Biriləri belə keyfiyyətli addımın atılması iqtidarında olmadığından, digərləri onun dünyağörüşünə müxaliflik ucbatından, üçüncülər isə mövqeliliyin özündən qıcıqlanaraq həmin insana təzyiq edirlər. Realdırmı belə çeşidli və hərtərəfli təzyiq və təpkilərə davam gətirmək?! Yalnız bir halda realdır - insan öz əqidəsinə sadiq qaldıqda və bu əqidəyə dayandıqda. Ətrafı ona deyir ki, israf et, yalan danış, əxlaqsızlıq et, milli, dini identikliyini itir. Amma bu insan deyir ki, mən belə yaşamaq istəmirəm. Deyir mənə bir dəfə verilən ömrü puç etmək istəmirəm.
Digər kateqoriyalar bir yana, əsas mövzu iki tipin üzərindədir: əqidəsinə görə addım atan və bu insanın atdığı addımın məhz əqidəliyindən qıcıqlanan. Bunların etdiklərini ümumiləşdirsək, əsas fərqləndirici əlamət odur ki, biri istəyir öz hisslərini, öz duyğularını Uca Yaradanın bəyəndiyinə uyğun ödəsin. Digəri müvəqqəti nəsnələri rəhbər tutub - öz xeyir və maraqları onun üçün həyati mayakdır. Və bundan fərqli bir yanaşma gördükdə, natamamlıq kompleksləri tüğyan edir və mövqeli insana qarşı öz qiciğini təzahür edir. Hətta bir müddətlik belə hazır deyil bu şəxs haramı tərk etsin, Allah deyən kimi yaşasın, vicdanın səsinə qulaq assın. Belə durumda olaraq, necə həzm edə bilər fərqli vəzəyyətdə olanı?!
Mahiyyətcə, bu günü, bu saatı ilə yaşayan və öz aqibəti, əbədiyyət perspektivi barəsində qayğılanan 2 kateqoriya insandan söhbət gedir. Birincisi sabahkı günü barədə düşünmək istəmir, onun həyati motivasiyası - primitiv impulslardır. İkincisi ilə həyatın mənasını dərk etməyə cəhd edir, bu mənanı tədricən əməllərinə köçürür.
 
Zahidlik konsepsiyasi

Mübarək dinimizin məntiqində hədəf olaraq dünyanı deyil, aqibəti müəyyənləşdirən yanaşma "zahidlik" konsepsiyası ilə ehtiva edilmişdir. Bəzilərinin düşündüyünə rəğmən, zahidlik tərki-dünyalıq deyil. Zahidlik odur ki, insan dünyanı bir vasitə bilsin və onu son hədəf, nəhayi kamal kimi qəbul etməsin. Bu baxış bucağını izah edən Əmirəl-Möminin Həzrət Əli (ə) məntiqi, aşağıdaki məzmunda hədislə insanın rəhbər tutmalı olduğu həyati yanaşmanı təqdim edir: "Sizin ən uzaqgörəniniz - ən zahidinizdir".
Əgər hər bir insan bir qədər uzağa baxsa, görər ki, dünya və onunla bağlı olanlar onun əlindən çıxacaq. Tarix belə misalları saysız-hesabsız olaraq təqdim edir. Fironlardan tutmuş, bugünkü sərvət və mənsəb sahiblərinədək heç kəs özüylə bir şey apara bilməyib. Ona görə də düşünən insan gərək dünyaya son hədəf kimi deyil, son hədəfə çatmaq üçün vasitələrdən biri kimi baxsın.
Bu məsələyə şüur və agahlıqla yanaşsaq, zahidlik məfhumunun özündə uzaqgörənliklə dünyanın mahiyyətinə varmalı olmaqlığın ehtiva olunduğunu görürük. Həqiqi mənada zahid odur ki, dünyanın davamlı olmadığını dərk edir. Zahid düşünməlidir ki, bu dünyadakı yaşayışının sonra ona faydasının olması üçün nələri etməlidir.
Zahid bilir ki, bir müddət buradadır. Və bilir ki, burada, bu dünyada olmasının fəlsəfəsi - axirət üçün xoş aqibət hazırlamaqdır. Amma buradan gedəcəkdir. Gedən olduğu üçün dünyaya vasitə kimi baxır. Və gedəcəyi yer üçün tədarük görür. Gedəcəyi yerə hazırlıq görür. Belə edəndə olur zahid. Beləliklə, zahid odur ki, dünyadan elə bəhrələnir ki, onun əsas məqsədləri üçün vasitə rolunu oynayır. Niyə uzaqgörəndir? Çünki yəqinən bilir ki, bu dünya bir gün qurtaracaq. Maddiyyatdan hər nə əldə edibsə, əlindən çıxacaq. Uzaqgörən insan bilirsə bunlar əldən gedəcək, onu niyə son hədəf kimi görsün ki?!
 
Əvvəl və axır

Bu mənada ibrətamiz bir nəsihət var. İmam Musa Kazım (ə) bir qəbrin baş tərəfində dayanıb, buyurdu: "Bir şeyin ki, axırı budur, elə əvvəldən ona qəlb bağlamamaq yaxşıdır. Bir şeyin ki, əvvəli budur, onun aqibətindən çəkinmək yaxşıdır".
Yəni, hər bir insanın axır mənzili qəbir evidir. Əgər belədirsə, elə əvvəldən ona qəlb bağlamamaq daha məntiqli deyilmi? Bu dünyanın axırı insanın məzara qoyulması ilə sonuclanırsa, nə mənası var burada əbədi qalınırmış kimi fikrini-zikrini buraya yönəltməyin? Buradan o yana heç bir maddi dəyər aparılmayacaqsa, nə mənası var bunların əsiri olmağın?
Eyni zamanda, buradan o yana bir yeni həyat başlayır ki, qəbir evi onun başlanğıcıdır. Dünyada yığdığın maddiyyatdan fərqli olaraq, bundan o yana ancaq mənəvi dəyərlər kara gəlir. Və mənəvi baxımdan lazımi azuqə yığılmayıbsa, aqibət böyük sual altına düşür. Belə isə, məhz bu azuqənin toplanması barədə düşünmək vəzifəsi gəlmirmi insanın üzərinə?
Bu səfərə gedəndə insan özüylə yalnızca müəyyən şeylər apara bilər. Belə isə, nə səbəbə lazımlıları kənara qoyub, lazımsızların ardınca gedilməli? İnsan özüylə yalnızca əməl apara bilirsə, həmin bu əməlin keyfiyyətliliyi barədə qayğılanmamalıdırmı?
O səfər ki, əvvəli bu cür başlayır, onun gedişatından, özüylə gətirəcəyi mənfiliklərdən çəkinmək lazımdır. Hazırlıqsız vəziyyətdə olmaqdan qorxmaq lazımdır.
Buradan heç nə qalmır insana. Bu dünyadan heç bir maddiyyatı o dünyaya keçirə bilmir insan. Ona lazım olanlar - başqa mövzulardır, dünya ilə bağlı məsələlər deyil. Bəs elə isə, insan bu həqiqətləri nəzərə alaraq, bundan irəli gələn məsələləri həll etməlidir.
Buradan qayıtsaq Əmirəlmömininin (ə) "ən uzaqgörəniniz - ən zahidinizdir" mübarək kəlamına, vəziyyət bir qədər də aydınlaşar. Kimi uzaqgörən adlandırmaq olar? Gələcək perspektivini nəzərə alıb, işlərini bu perspektivdən irəli gələn nəticələrə uyğun quran insanı. Mənfi aqibəti qabaqlaya bilən, müsbət nəticələri özü üçün təmin edə bilən şəxsi.
Uzaqgörənlik insanı ayıltmalıdır. İnsan rəftarlarını elə etməlidir ki, onun vəziyyətinə yaxşı təsirlər buraxsın. İnsan həyatında hər bir şeyə bu prizmadan baxmalıdır. Nəyin hədəf, nəyinsə vasitə olmasını gərək özü üçün müəyyənləşdirsin.
 
Ölümü xatırlamaq nə deməkdir?
İmam Muhəmməd Baqir (ə) buyurub: "Ölümü çox xatırla. Çünki, ölümü çox xatırlayan elə bir insan yoxdur ki, dünyaya etinasız olmasın".
Təbii ki, buradan qətiyyən o məna irəli gəlmir ki, insan bədniyyət bir durumda olub, işi-gücü ölümdən danışmaq olmalıdır. Tamamilə əksinə. İnsan həyata çox nikbin baxmalı, gələcəyə ümid bəsləməli, həyatını nikbin yük üzərində qərarlaşdırmalıdır. Amma, gedəcəyi mənzili daim nəzərdə saxlamalıdır. İnsan fikrində tutmalıdır ki, bir gün buradan gedəcəkdir. Zira, ölümü xatırlayarkən, gedəcəyi yer barədə fikirləşir və bu düşüncələr də onun prioritetlərini müəyyən edir. Nəyin birinci dərəcəli, nəyin vasitə olmasını təyin edir. Nəticə etibarilə, insanın aqibəti müəyyən edilir bu xatırlamaqlarla.
Ölümü son kimi qəbul etmək olmaz. Bu, tamamilə səhv yanaşmadır. Necə ana bətnində olan uşaq bir gün bu dünyaya göz açır, eləcə də ölümdən sonra yeni həyat başlayır. Amma ana bətnində olan uşaq əmələn cavabdehlik daşımır. Onun məsələlərə təsiri yoxdur. Bu dünya isə imtahan dünyasıdır. İnsan hər bir əməlilə öz aqibətinə təsir edir. Qədəm qoyacağı yeni həyat - sorğu-sual və əcr, əvəz aləmidir. Hər düşünən insan bu anlama uyğun hazırlıqlarını görür.
Ana bətni və dünya həyatı ilə analogiyanı davam etdirsək, bir əlamətdar nöqtəni də qeyd etməliyik. Necə uşağın ana bətnində olmaq müddəti qətidir, ümumi halda bundan çox qalması mümkün deyil, eləcə də insan bu dünya həyatında müəyyən müddət qalır. Nəticə etibarilə, ana bətnində qalmaq bu dünyanın müqəddiməsi olduğu kimi, bu dünya həyatı da axirətin müqəddiməsidir.
Qəribə olardı ki, kimsə öz hədəfini ana bətnində qalmağa yönəldəydi. Kiminsə amalı uşağı ana bətnində saxlamaq ola bilməz axı! Hamı çalışır ki, vaxtı-vədəsi yetişəndə uşağın salamat dünyaya gəlməsini təmin etsin. Eləcə də ölümün fəlsəfəsi odur ki, insan bu dünya ilə dürüst durumda vidalaşsın.
 
Təqvalıların xasiyyəti
Ölümü xatırlamaq odur ki, insan bir gün bu dünyadan getməsini unutmasın. Buranın müvəqqəti mənzil olmasını nəzərdə saxlasın. Bu müvəqqətilik anlamından irəli gələn davranış konsepsiyasını seçsin. Əbədi həyata - axirət dünyasına keçid etməyi düşünsün. Yeni və əbədi həyata keçmək baxımından insan diqqət etməlidir ölümü xatırlama mövzusuna.
Əgər insan bilsə, həqiqətən fərqinə varsa ki, burada qalası deyil, buraya bağlayan amillərə yenidən nəzər salar.
Həzrət Əli (ə) buyurub: "Zahidlik - təqvalıların xasiyyəti və daim tövbə edənlərin xislətidir".
Bir kəs ki, təqvalıdır, onun işi odur ki, hər bir şeyə İlahi rizayət, razılıq prizmasından baxsın. Zahidlik budur - Allahın rizası olan işi özü üçün həyati prioritet bilmək.
İnsanın bütün xətaları bu dünyanı həyat bilməsindəndir. Bu dünyanın vasitə olması anlamı gücləndikcə isə, insanın tövbə haləti güclənir.
Daim tövbə etmək məsələsinə gəldikdə isə, burada hər növbəti əməlin öncəkindən keyfiyyətli olması, hər yeni günün dünənkindən yaxşı olması məqamı da var.
Beləliklə, həqiqi uzaqgörənlik odur ki, insan o şeyləri hazırlasın ki, əbədi həyatda onun karına gələcər. Uca Allah hər birimizə yaxşını pisdən seçmək qabiliyyətini versin, inşəallah.
Allah Təala cəmi insanları həqiqətən uzaqgörənlərdən qərar versin! Amin!
 
Hacı İlqar İbrahimoğlu,
ilahiyyatçı-filosof
Milli.Az